Yozgat Ağzında Kullanılan Beş Sözcüğün Etimoloji Denemesi (Anıştırma, Hameyli, Hortuklu, Ürelüün, Mehekli) ve Etimolojide Yöntem Üzerine

Yıl 2023, , 118 - 133, 30.05.2023

Yusuf Gündüz

https://doi.org/10.58648/inciss.1291678

Öz

Etimoloji, sözcüklerin ardında bıraktıkları izi takip ederek onların geçmişlerini ve nereden geldiklerini bulma çabasıdır. Kelime kökeni Yunan medeniyetine dayandırılan bu uğraş, bütün diller için olduğu kadar Türkçe içinde önemli bir bilimsel sahadır. İlk Türkçe etimoloji denemesinin Dîvânu Lugâti't-Türk adlı eserinde Mahmut Kaşkari tarafından yapıldığı kabul edilmektedir. Çalışmamızda Yozgat ağzında kullanılan beş kelimenin etimolojik tahlili ve etimolojide yöntem konu edilmiştir. Literatüre beş kelimenin tahlil denemesi kazandırılmasının yanı sıra etimolojide bilimsel yöntem üzerine bazı yazınların derlemesi yapılarak ana hatlarıyla etimolojide yöntem betimlenmeye çalışılmıştır. Genel ve özel diyebileceğimiz iki türlü yöntem ön plana çıkmaktadır. Genel yöntem, etimolojinin genel ilkeleri iken özel yöntem her kelime ve her araştırmacıya göre bazen de eldeki mevut bilgiye göre değişebilen yöntemdir. Bir araştırmacı dahi her bir kelime için genel etimoloji yöntemleri dışında farklı bir özel yöntem uyguladığı görülmektedir. Yozgat ağzında kullanılan Anıştırma, Hameyli, Hortuklu, Ürelüün, Mehekli kelimelerinin etimolojik tahlili, bahsedilen genel ve özel yöntemler kullanılarak yapılmaya çalışılmıştır. Etimolojik tahlili yapılmaya çalışılan beş kelimenin iki tanesi alıntı, üç tanesi Türkçe kökenli kelimelerdir.

Anahtar Kelimeler

Etimoloji, Etimolojide yöntem, Yozgat ağzı

Teşekkür

Çalışmamızın İngilizce kısmındaki imla ve gramer kontrolünde katkılarından dolayı Dinara BOLOTBEKOVA’ya teşekkürlerimizi sunarız.

Etymology Essay on Five Words Belonging to Yozgat Dialect (Anıştırma, Hameyli, Hortuklu, Ürelüün, Mehekli) and Method in Etymology

Öz

Etymology is an attempt to find out the past of words and their origin by following the trace they leave behind. This concept, whose origin is connected with the Greek civilization, is an important scientific area both in Turkish and in all languages. It is generally accepted that the first etymology experiment in Turkish was made by Mahmut Kashkari in his work Divanu Lugati't-Turk. Our study discusses the etymological analysis of five words used in the Yozgat dialect and the method of etymology. In addition to providing five-word analysis literature, some literature on the scientific method in etymology has been compiled, and an attempt to describe the method in etymology in general terms has been made. There are two types of methods that can be called general and specific. While the general method is the general principles of etymology, the specific method is one that can change with each word and each researcher, and sometimes with the information available. It can be seen that even the researcher applies his own special method to each word, in addition to general etymological ones. The etymological analysis of the words Anışıma, Hameyli, Hortuklu, Ürelüün, Mehekli used in the Yozgat dialect was made using the mentioned general and special methods. The etymological analysis of the five words showed that two are quotations and three are of Turkiс origin.

Anahtar Kelimeler

Etymology, Method in etymology, Yozgat dialect

Kaynakça

• Akdoğan, Y. (1999). Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine büyük sözlük. İstanbul- Beşir Yayınevi.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük (Vol. 695). Akçağ.
• Arıkoğlu, E. ve Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara- TDK Yayınları.
• Arslan, H. Ç. (2022). Algısal Etimoloji Ve Yeni Düşüncelerle Eski Türkçe ‘Imga’ İle ‘İl Imga’nın Kökeni. Türkoloji, (112), 74-91. Erişildi: https://dergipark.org.tr/en/pub/ayt/issue/74241/1210880
• Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin-Dizin). Doktora tezi. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı. İstanbul.
• Buhari, S. [Şeyh Süleyman Efendi Özbeki’l Buhari] (1880). Lugat-i Çagatay-i ve Türki-i Osmani, 1. Cilt. İstanbul- Mihran Matba’ası.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları: Sayı 260. İstanbul- Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Clauson Sir, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford at the Clarendon Press.
• Ercilasun, A. B. (2011). "Kat" Kelimesinin Coğrafi ve Semantik Yolculuğu Üzerine. Dil Araştırmaları, 8 (8), 9-21. Erişildi: https://dergipark.org.tr/en/pub/dilarastirmalari/issue/4722/64704
• Ercilasun, A. B. (2022). Halk Etimolojisi. Türk Dili, Ocak, 71 (841), 10-13.
• Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri. 45. Baskı. İstanbul-Boğaziçi Yayınları.
• Ganiev, F., Ehmetyanov, R. ve Açıkgöz, H. (1997). Tatarca Türkçe Sözlük. Kazan – İnsen Neşriyatı.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkcesindeki Türkc̦e sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü: etimolojik sözlük denemesi (Cilt I). Ankara-TDK Yayınları.
• Gülensoy, T. (2010). Türkiye’de etimolojik sözlük ve sözcük etimolojisi üzerine yayımlanan makalelere dair bir bibliyografya denemesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 55 (2007/2), 35-66. Erişildi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/belleten/issue/45409/569393
• Gülensoy, T. (2020). Kökenbilgisi ile ilgili bir kitap üzerine. Dil Araştırmaları, 14 (27), 249-253. Erişildi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/dilarastirmalari/issue/60269/877545
• Hamza, Ş. (2008). Yūsuf u Zelīḫā: Destān-ı Yūsuf ʻAleyhi's-selām ve haz̲ā aḥsenü'l-ḳaṣaṣi'l-mübārek: giriş- metin-günümüz Türkçesine aktarma-dizin ve sözlük-tıpkı basım. Demirci, Ü. Ö ve Kormaz Ş. Haz., Kaknüs.
• İbrahim Alaeddin Bey (2020). Çocuklarda Zekanın Mikyası. (Kömür, E. Günümüz Türkçesine Çev.). Elektronik Kitap. (Orijinal eserin yayın tarihi 1914, 1915). Erişildi: https://books.google.kg/books? id=7noGEAAAQBAJ&pg=PT121&lpg=PT121&dq=mehekli&source=bl&ots=Tyt- 60hSGV&sig=ACfU3U1qo_WYBqBio3FHmGSKAq_jBs2RjQ&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwi37uKL76z- AhWVCRAIHdTCAK04PBDoAXoECAgQAw#v=onepage&q=mehekli&f=false
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyâzî, Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar. Ankara-TDK yayınları.
• Karaağaç, G. (2020). Sözlüklerimizde halk etimolojisi. Belgü, (5), 7-18. Erişildi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/belgu/issue/55301/686345
• Karahan, L. (2012). Ağız Verilerinin Etimoloji Çalışmalarına Katkısı: “söylesane” Örneği. Dil Araştırmaları, 10 (10), 9-15. Erişildi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/dilarastirmalari/issue/4724/64737
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), (3. Baskı). Ankara-TDK Yayınları.
• Kuybu, E. (2015). Yûnus Emre Divanı’nın Bursa Nüshası (Giriş-Metin-Dil İncelemesi-Dizin). Yükseklisans tezi. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Bursa.
• lugatim.com (2023). Kubbealtı lugatı. Erişildi [12.01.2023]: http://lugatim.com
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çev. Kurban, İ., Ankara-TDK Yayınları.
• Ölmez, M. (1998). Etimoloji Sözlükleri. Kebikeç Dil ve Edebiyat Dergisi, 6, 175-184. Erişildi: https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/mehmet_olmez_etimoloji_sozlukleri.pdf
• Ölmez, M. (2019). Etimoloji Sözlükleri Üzerine Kısa Bir Değerlendirme, Tanımı ve r-’li Yabancı Kelimelerin Türkçeye Giriş Yolları. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 59 (1), 119-130. DOI: 10.26650/TUDED2019-0012
• Ölmez. M. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. Haz., İstanbul- Simurg.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sçzlüğü. Ankara- TDK Yayınları.
• Ryumina-Sırkaşeva, L. T. ve Kuçigaşeva, N. A. (2000).Teleüt Ağzı Sözlüğü (Çev: Ş. H. Akalın ve C. Turgunbaev). Ankara- TDK Yayınları.
• Şahin, M. (2017), Kadışehri İlçesinin Deveci Dağı Eteğindeki Altı Köyün Tarihi Halk Hekimliği Yemekleri inanışları ve Yerel Kelimeleri, Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: I, Sayı: 1, Yıl: Ocak-Haziran 2017
• Sami, Ş. (H.1317/ M. 1899-1900). Kamusi Türki (cilt 1). Babı Ali (İstanbul): İkdam Matbası.
• Sami, Ş. (H-1317, M-1901), Kamus-ı Türki (cilt 2). Babı Ali (İstanbul): İkdam Matbası.
• Semra Canan, S. (2016)Kısasü’l-Enbiya (Rabguzî) Üzerine Bir Dil İncelemesi. Yükseklisans Tezi. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, Kayseri.
• Sertkaya, O. F. (2009). Dîvânü Lügati't-Türk'te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir? Veya Kâşgarlı Mahmud'un Dîvânü Lügati't-Türk'ünde Yabancı Dillerden Kelimeler. Dil Araştırmaları, 5 (5), 9-38. Erişildi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/dilarastirmalari/issue/4719/64664
• Sertkaya, O. F. (2012). Etimoloji nedir - ne değildir ve isimden isim yapan +ay /+ey eki üzerine. Türkoloji Dergisi, 19 (1), 43-72. DOI: 10.1501/Trkol_0000000235
• Seydakmatov, K. (1988). Kırgız Tilinin Kıskaça Etimologiyalık Sözdügü. Frunze-İlim Basması.
• Sozluk.gov.tr, Türk Dil Kurumu Sözlükleri, Erişildi [27.02.2023]: https://sozluk.gov.tr/
• Stachowski, M. (2011). Etimoloji. Türk Kültürünü Araştirma Enstitüsü Yayinlari. Erişildi: https://www.academia.edu/1287429/Etimoloji
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara- TDK yayınları.
• Tekin, T. (1960). “Amca” ve “teyze” kelimeleri hakkında. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 8, 283-294. Erişildi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/belleten/issue/38139/440293
• Tekin, T. (1977). Ön Türkçede ünsüz yitimi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 25, 35-51. Erişildi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/belleten/issue/42810/515505
• Tekin, T. (1997). Dilbilimi ilke ve yöntemleri ışığında Türkiye'de dilbilimi. İçinde VIII. Uluslararası Türk Dilbilimi Konferansı Bildirileri (ss. 1-8). Ankara, Ankara Üniversitesi. Erişildi: https://docplayer.biz.tr/51019519-Dilbilimi- ilke-ve-yontemleri-isiginda-turkiye-de-turk-dilbilimi.html
• Tekin, T. (2010). {-Mati(N)} Gerundiumu Üzerine (Çev. Ümit Özgür DEMİRCİ). Dil Araştırmaları, 6 (6), 203-210. (2004). Erişildi: https://dergipark.org.tr/en/pub/dilarastirmalari/issue/4720/64683
• Tekin. T. (1998). Orhun Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul-Simurg Yayınları.
• Tietze, A. (2009), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı(II. Cilt, F-J). Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien.
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkcesi Lugati Cilt 2 F-J.
• Toparlı, R. Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü(2. Baskı). Ankara-Türk Dil Kurumu.
• Uluttuk İimder Akademiyası. (2010). Kırgız Tilinin Sözdügü. Bişkek – Avrasya pres.
• Üşenmez, E. (2006). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. (Yükseklisans Tezi). Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı. Kütahya.
• Vasiliyev, Y. (1995). Türkçe-Sahaca(Yakutça) Sözlük. Ankara-TDK Yayınları.
• Veli, N., Kürmenbayulı, Ş., Malbakov, M., Şoybekov ve diğ (2013). Kazak Sözdigi. Almatı- Devir Baspası. Erişildi: https://tilalemi.kz/viewer/viewer.php?file=/books/2018004.pdf
• Yaman, E. ve Mahmut, N. (1998) Özbek Türkçesi – Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi – Özbek Türkçesi karşılıklar kılavuzu. Ankara –TDK yayınları.
• Yavuzarslan, P. (2009). Prof. Dr. Hasan Eren’in Türkçenin Sözvarlığı Üzerine Yaptığı Çalışmalarda Etimolojik Prensipler. Türkbilig, (18), 194-209. Erişildi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkbilig/issue/52803/697289
• Yeşilbağ, S. (2019). Muhibbî Dîvânı’nda değerli taşlar. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 22, 689-712. Erişildi: http://www.devdergisi.com/Makaleler/844983761_18.pdf
• Yılmaz, Y. (2021). Genel Türkçe sözlüklerde etimolojik gönderme. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (23), 248-258.
• Yılmaz. E. (2007).Kökenbilim (Etimoloji) Sözlüğü ve Türkçenin Kökenbilim sözlükleri. İçinde A. Külahlıoğlu İslam ve S. Eker (Edt.), Edebiyat ve dil yazıları : Mustafa İsen'e armağan(ss. 619-630). Ankara. Erişildi: https://yunus.hacettepe.edu.tr/~eminey/makaleler/yilmazkbol13.pdf
• Yozgat.ktb.gov. Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı, Yozgat İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. Erişildi [ 05.01.2021]: https://yozgat.ktb.gov.tr/TR-110398/yozgat-deyisleri.html