GAZA: DEMOGRAPHIC STRUCTURE OF AN OTTOMAN CITY IN THE 16TH CENTURY

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 2, 6 - 47, 15.05.2024

Mustafa Öksüz

Öz

Gaza and its environs, which came under Islamic rule as a result of the conquests that began in the time of Hazrat Abu Bakr, remained under Muslim rule throughout history, with the exception of the Crusades. The region, which is now a part of Palestine, came under Ottoman rule after Selim I (1512-1520) liquidated the Mamluk State. It was administered as a region affiliated with the capital Istanbul for four centuries, until 1917, when the First World War continued.
Yavuz Sultan Selim's short reign did not ensure the establishment of a complete authority in the region that constitutes today's Palestine (Israel), especially in Gaza. Therefore, it was only during his son's reign that the actions taken during his reign could be realized. His heir to the throne, Suleiman the Magnificent (1520-1566), ensured the establishment of a state system during his long reign. It was during his rule that the Sanjak of Gaza was established. The administrative orientation did not always follow a steady progression but varied depending on the circumstances. Indeed, throughout the 16th century, there were various changes in the administration of the sanjak and the state acted according to maslaha.
Gaza, the center of the Sanjak, was home to adherents of the three Abrahamic religions in the 16th century, and they lived there in peace. In terms of population distribution, Muslims constituted the majority in the city, followed by Christians and Jews. During the periods when the central adminstartion system worked, the demographic structure developed and the city flourished in parallel. When the Bedouin Arab threat could not be prevented and things were not going well, the opposite occurred and the population declined. As a matter of fact, it is possible to follow these developments and transformations in all their dimensions through the records.
In this article, the population and distribution of the city of Gaza in the 16th century will be analyzed through the Ottoman tahrir books. Thus, it will try to shed light on the history of the region, which is a subject of great debate today.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Gaza, Muslim, Christian, Jew

GAZZE: XVI. YÜZYILDA BİR OSMANLI ŞEHRİNİN DEMOGRAFİK YAPISI

Öz

Hz. Ebubekir zamanında başlayan fetihlerin neticesinde İslam egemenliğiyle tanışan Gazze ve civarı, Haçlı seferleri istisna tutulursa tarih boyunca Müslüman idaresinde kalmıştır. Günümüzde Filistin’in bir parçası olan bölge I. Selim’in (1512-1520) Memlük Devleti’ni tasfiyesinin peşinden Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Birinci Dünya Savaşı’nın cereyan ettiği 1917 yılına kadar da dört asır boyunca payitaht İstanbul’a bağlı bir bölge olarak yönetilmiştir.
Yavuz Sultan Selim’in kısa süreli saltanatı başta Gazze olmak üzere günümüz Filistin’ini (İsrail) oluşturan bölgede tam bir otorite kurulmasını temin etmemiştir. Dolayısıyla onun zamanında yapılan icraatların bir sonuca ulaşması ancak oğlu zamanında mümkün olmuştur. Tahta çıkan varisi Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) uzun bir zaman dilimini kuşatan padişahlığı müddetinde devlet sisteminin yerleşmesini sağlamıştır. Gazze sancağının teşekkülü onun yönetimi esnasında gerçekleşmiştir. İdari yönelim her zaman sabit bir ilerleme kaydetmemiş şartlara bağlı bir biçimde değişiklikler arz etmiştir. Nitekim XVI. asır boyunca sancağın yönetilmesi hususunda çeşitli değişimler meydana gelmiş ve devlet maslahata göre hareket etmiştir.
Sancağın merkezi olan Gazze, XVI. yüzyılda üç semavi dinin müntesiplerine ev sahipliği yapmış ve taraflar hayatlarını huzur içinde sürdürmüşlerdir. Nüfus dağılımına bakıldığında Müslümanlar kentteki çoğunluğu teşkil ederken onları sırasıyla Hristiyanlar ve Yahudiler izlemişlerdir. Merkezi yönetim sisteminin çalıştığı dönemlerde demografik yapı ve buna paralel olarak şehir gelişmiştir. Bedevi Arap tehdidinin önlenemediği, işlerin iyi gitmediği zamanlarda tam tersi bir durum meydana gelmiş ve nüfusta bir gerileme yaşanmıştır. Nitekim bu gelişmeleri ve dönüşümleri tüm boyutlarıyla kayıtlar üzerinden takip etmek mümkündür.
Bu makalede XVI. asır Gazze kentinin nüfusu ve dağılımı Osmanlı tahrir defterleri vasıtasıyla ele alınacaktır. Böylece günümüzde büyük bir tartışma konusu olan bölgenin tarihine ışık tutulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Gazze, Müslüman, Hristiyan, Yahudi

Kaynakça

• Bilge, Mustafa L. “Gazze”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 3 Şubat 2024.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/gazze
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri [A.DVN.MHM.d]. No. 31.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri [A.DVN.MHM.d]. No. 64.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tahrir Defterleri [TT.d.]. No. 265.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tahrir Defterleri [TT.d.]. No. 304.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tahrir Defterleri [TT.d.]. No. 365.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tahrir Defterleri [TT.d.]. No. 427.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tahrir Defterleri [TT.d.]. No. 1015.
• Emecen, Feridun. “İbrâhim Paşa, Makbul”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 6 Şubat 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibrahim-pasa-makbul
• Gürkan, Salime Leyla. “Rabbâniyyûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 15 Şubat 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/rabbaniyyun
• Kudüs Şer‘iyye Sicilleri [KDŞS]. No. 55.
• Öksüz, Mustafa. “Filistin’in On Altıncı Yüzyıldaki Nüfusuna Dair Kaynaklar: Mufassal Tahrir Defterleri”. SBARD 27 (2016), 253-264.
• Öksüz, Mustafa. “Kânûnî Devrinde Kudüs Sancağı: İnşa ve İhya”. Kânûnî Sultan Süleyman ve Dönemi Yeni Kaynaklar Yeni Yaklaşımlar/Suleyman The Lawgiver and His Reign, New Sources, New Approaches. ed. M. Fatih Çalışır vd. 151-168. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, 2020.
• Öksüz, Mustafa. “Osmanlı İdaresi’nin İlk Yüzyılında Kudüs-i Şerîf Sancağı’nda Yahudi Nüfusu”. Journal of Islamicjerusalem Studies 16 (2016), 1-24.
• Öksüz, Mustafa. Şam Eyaleti’nin Güney Sancaklarında (Filistin) Nüfus XVI. Yüzyıl. Ankara: Sonçağ Akademi, 2023.
• Öksüz, Mustafa. “XVI. Asır Kudüs Sancağı’nda Hakkarililere Ait Vakıflar”. Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi 4/4 (2022), 27-52.
• Öksüz, Mustafa. “XVI. Yüzyıl Filistin Nüfusuna Bir Bakış”. İnsanlığın Kırmızı Çizgisi: Kudüs. ed. Mefail Hızlı vd. 214-229. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Kitaplığı, 2019.
• Salihoğlu, Mahmut. “Sâmirîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 15 Şubat 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/Sâmirîler
• TKG, Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü. Kuyûd-i Kadîme Arşivi [KKTD]. No. 192. 3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560). haz. Nezihi Aykut vd. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1993