REFLECTIONS OF TIMURID ORNAMENTATION STYLE ON OTTOMAN ART: THE ORIGIN OF THE RUMI/ESLIMI AND KHATAİ MOTIF AND THE FORMATION OF THE ISTANBUL STYLE

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 1, 31 - 77, 04.06.2024

Aziz Doğanay Merve Akyüz

Öz

As a result of Timur's policy of establishing world domination, he brought the scholars and artists of the societies he fought to Samarkand, and the Timurids (Gūrkāniyān) made a name for themselves among the important representatives of the artistic style and especially the decorative arts in Turkestan.
The interaction between the Ottoman Empire and the Timurid State was an important motivation for the development of Turkish decorative arts. In the studies carried out so far, the ornamentation styles of Timurid art have been examined mostly through manuscripts preserved in Turkish museums and libraries.
The architectural decorations and tile decorations of the period are discussed mostly in terms of their material and technical characteristics. The academic language of research on the subject has surrendered to Western-origin terms and epithets, ignoring the linguistic heritage of a geography like Turkestan, which has been the cradle of these arts.
In this study, tiles, one of the common elements of the Timurid period architectural decoration, are discussed in terms of the motifs, arrangements and styles that make up the decorations, rather than their material and technical characteristics. For this purpose, the structures of Shah-i Zinda, which are considered the main source, were compared with some examples selected from the early period architecture of the Ottoman Empire.
As a result of our study, which also included the origin research of some motifs, a common terminology evaluation was made, new terms were identified, and attention was drawn to the common heritage between the two contemporary states, with a comprehensive approach inspired by Turkestan and Anatolia.
Floral vegetable embroidery, which was not seen in the Seljuk period but was seen in the early Ottoman architectural decorations, has similar qualities to the architectural decorations of the Timurid period; The first examples of hatayi style ornamentation in Anatolia, which consists of all elements such as leaves, buds and flowers moving on a line, date back to the 14th century.
Its similarity with the 16th century Timurid decorative art; The limiting patterns of ornamentation beds (tanab), which we mostly encounter in early period architectural decorations in Ottoman art and are still frequently used in Uzbekistan today, are obvious indicators of interaction. In the continuation of this interaction, which we think is two-way,
As a result of some artists or their students who established the artistic bond between Turkestan and Anatolia, coming to Istanbul after the conquest of Istanbul, vegetable motifs and styles developed and reached perfection in the palace ornamentation studio. In this study, by looking at the change observed on the samples,
Because even today, the artisans in Turkestan remain ignorant of the style that developed in the Ottoman court based on the Timurid period. The prophetic decoration style, which is believed to have originated from Khitai, reached its peak in Istanbul and took on the taste and colour of Istanbul. They remained indifferent to the style that developed in the Ottoman palace, based on the Timur period. The vegetal decoration style, which is believed to have originated in Khitai, reached its peak in Istanbul and took on the taste and colour of Istanbul.

Anahtar Kelimeler

Shah-i Zinda, Eslimi, Rumi, Handasa, Khitai, Istanbul Style, Animal Style, Hatti Style, Vegetable Style, Cloud, Tanab.

İSLÎMÎ / RÛMÎ VE HATÂYÎ MOTİFİNİN KÖKEN MESELESİ: TİMÛRÎ TEZYÎNÂT ÜSLÛBUNUN OSMANLI SANATINA YANSIMALARI VE İSTANBUL ÜSLÛBUNUN TEŞEKKÜLÜ

Öz

Timur’un cihan hâkimiyeti kurma siyaseti neticesinde savaştığı toplumların âlim ve sanatkârlarını Semerkand’a getirmesi ile Timûrîler (Gūrkāniyān), Türkistan’da sanat üslûbunun ve bilhassa bezeme sanatlarının önemli temsilcileri arasında adından söz ettirmişlerdir. Osmanlı Devleti ile Timurlu Devleti arasında gerçekleşen etkileşim Türk bezeme sanatlarının inkişâfını sağlayan önemli bir saik olmuştur. Bugüne kadar yürütülen çalışmalarda Timurlu sanatına ait nakış üslûpları daha çok Türkiye müze ve kütüphanelerinde mahfuz yazma eserler üzerinden incelenmiştir. Dönemin mimarî tezyînâtı ve kâşî bezemeleri ise daha çok malzeme ve teknik hususiyetleri bakımından ele alınmıştır. Konuyla ilgili yapılan araştırmaların akademik dili, Türkistan gibi bu sanatlara beşiklik etmiş bir coğrafyanın dil mirası görmezden gelinerek Batı kökenli terimler ve yakıştırmalara teslim olmuştur. Bu çalışmada Timur dönemi mimarî tezyînâtının yaygın unsurlarından kâşîler, malzeme ve teknik hususiyetlerinden ziyade, bezemeleri meydana getiren nakış, tertip ve üslûpları yönüyle ele alınmıştır. Bunun için ana kaynak sayılan Şâh-ı Zinde yapıları ile Osmanlının erken devir mimarîsinden seçilen bazı örnekler karşılaştırılmıştır. Bazı nakışların köken araştırmalarının da yapıldığı çalışmamızın sonucunda Türkistan ve Anadolu’dan beslenen kapsayıcı bir yaklaşımla, ortak bir ıstılah değerlendirmesi yapılmış, yeni terimler tespit edilmiş ve iki çağdaş devlet arasındaki ortak mirasa dikkat çekilmiştir.
Selçuklular döneminde görülmeyip erken devir Osmanlı mimarî tezyînâtında görülen çiçekli nebâtî nakışların Timur dönemi mimarî bezemeleri ile benzer niteliklerde olması; bir hat üzerinde ilerleyen yaprak, tomurcuk ve çiçek gibi tüm unsurlarıyla teşekkül etmiş hatâyî üslûbu nakışların Anadolu’daki ilk örneklerinin XIV. yüzyıl Timûrî bezeme sanatı ile benzerliği; Osmanlı sanatında çoğunlukla erken devir mimarî bezemelerinde karşılaştığımız, günümüzde hâlâ Özbekistan’da sıkça kullanılan nakış tarhlarının sınırlayıcı desenleri (tenab/tınâb), etkileşimin bariz göstergelerindendir. Çift yönlü olduğunu düşündüğümüz bu etkileşimin devamında, Türkistan ve Anadolu arasındaki sanat bağını kuran bazı sanatkârların veya bunların talebelerinin, Fetih’ten sonra İstanbul’a gelmeleri neticesinde nebâtî motif ve üslûplar Osmanlı saray nakkaşhânesinde gelişerek kemâle ermiştir. Bu çalışmada, örnekler üzerinde izlenen değişime bakılarak, Türk tezyînâtının klasik çağında görülen nebâtî motif dağarcığı ve sanat yaklaşımlarının saray nakkaşhanesinde gösterdiği tekâmül neticesinde yepyeni bir tarz/üslûp kazandığı, bu yeni üslûbun artık Tarz-ı İstanbul veya İstanbul Üslûbu olarak anılması gerektiği katiyetle teyid edilmiştir. Zira günümüzde bile Türkistan’daki sanatkârlar, Timur devrini esas alarak Osmanlı sarayında gelişen üslûba bigâne kalmışlardır. Hıtâ’dan doğduğuna inanılan çiçekli nebâtî bezeme üslûbu İstanbul’da zirveye ulaşmış ve İstanbul’un zevk-i selimine ve rengine bürünmüştür.

Anahtar Kelimeler

Şâh-ı Zinde, İslîmî, Rûmî, Hendese, Hatâyî, İstanbul Üslûbu, Hayvanî Üslûp, Hattî üslûp, Nebâtî üslûp, Bulut

Etik Beyan

Etik beyanı gerekmemektedir.

Kaynakça

• AGHAMİRİ, Amir Houshang, Eslimi: Decorative Designs, In The Illumination and Carpet Designing, Yassavoli Publcation, Tehran 2004.
• AKSU, Hatice, Rumî Motifi Kökeni, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1998.
• AKYÜZ, Merve, Şâh-ı Zinde Yapılarından Şirin Bika Aka, Tuman Aka ve Emirzade Makberelerinde Kâşî/Çini Tezyînâtı ve Osmanlı Sanatına Yansımaları, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2023.
• ALTUNTAŞ, Halil – Şahin, Muzaffer (ed.), Kur’an-ı Kerim Meâli, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 2005.
• ARSEVEN, Celal Esad, “Bezeme”, Sanat Ansiklopedisi, Cilt: I, MEB, İstanbul 1975, 1983, s. 214-241.
• ARSEVEN, Celal Esad, “Rumî”, Sanat Ansiklopedisi, Cilt: IV, MEB, İstanbul 1975, s. 1714-1715.
• ARSEVEN, Celal Esad, Les Arts Décoratifs Turcs, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1952.
• ARSEVEN, Celal Esad, Türk Sanatı, Cem Yayınevi, İstanbul 1984.
• ATASOY, Nurhan, Muhibbi Divanı- Kara Memi, Masa Yayınevi İstanbul 2016.
• AVEZOV, Sherali ile yapılan görüşmeden, Buhara, 17.09.2021 (Ses kayıtları arşivimizde mevcut).
• BAYSAL, Ali Fuat, Edirne Osmanlı Erken Dönem Camileri Kalem İşi Örnekleri ve Analizleri, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 2013.
• BEKTAŞ, Engin, “Şâh-ı Zinde”, DİA, Cilt: XXXVIII, TDV, İstanbul 2010, s. 267-269.
• BİROL, İnci Ayan, “Tezhip”, DİA, Cilt: XLI, TDV, İstanbul 2012, s. 61-62.
• BİROL, İnci Ayan- Derman, Çiçek, Türk Tezyînî San’atlarında Motifler, Kubbealtı, İstanbul 2011.
• BULATOV, Caidahbar Cabitovich ile yapılan görüşmeden, Taşkent, 22.09.2021 (Ses kayıtları arşivimizde mevcut).
• BUTTANRI, Halil, “Fuad Köprülü'nün “Osmanlılarda Nakış Tarihine Dair” İsimli Beş Makalesi”, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 2, 2001, s. 17-46.
• CA’FER EFENDİ, Risâle-i Mi’mâriyye (1023/1614), (hzl. Aydın Yüksel), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 2005.
• CARBONİ, Stefano, “The Historical and Artistic Significanse of the Minbar from the Kutubiyya Mosque”, The Minbar from the Kutubiyya Mosque, (Jonathan M. Bloom et al.), The Metropolitan Museum of Art, New York, 1998, pp. 41-66.
• ÇAĞMAN, Filiz, “Osmanlı Sanatı”, Anadolu Medeniyetleri III, Avrupa Konseyi 18. Avrupa Sanat Sergisi: Anadolu Medeniyetleri Kataloğu, İstanbul 22 Mayıs - 30 Ekim 1983, s. 97-315. Darü’l-Kütübü’l-Mısriyye, Rasid, 123, (789/1387),
• DEMİRİZ, Yıldız, “16. Yüzyıl Kur’an Tezhipleri Hakkında Bazı Notlar”, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı: 13, 1988, s. 63-90.
• DEMİRONAT, Muhsin, “Türk Tezyini Sanatlarında Motifler”, Akademi Mecmuası, Sayı: 5, 5 Mart 1966, s. 48-49.
• DENNY, Walter B., “Dating Ottoman Turkish Works in the Saz Style.” Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture, I, 1983, s. 103-122.
• DERMAN, M. Uğur, “Hat”, DİA, TDV, İstanbul 1997, s. 427-428.
• DİEZ, Ernst, Türk Sanatı Başlangıcından Günümüze Kadar, (çev.: Oktay Aslanapa), İÜ Matbaası, İstanbul 1946.
• DOĞANAY, Aziz, “Eyüp Sultan Camii Civarındaki Bazı Mezarların Naturalist Üslupta Klasik Devir Süslemeleri”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla II. Eyüpsultan Sempozyumu, Tebliğler, 8 - 10 Mayıs 1998, Eyüp Belediyesi, İstanbul 1998, s. 260-267.
• DOĞANAY, Aziz, “Hatâyî Üslûbu Motifler”, Hat ve Tezhip Sanatı, (ed.: Ali Rıza Özcan), KB Yay, Ankara 2015, s. 437-449.
• DOĞANAY, Aziz, “Tezyînât”, DİA, c. XLI, İstanbul 2012, s. 79-83.
• DOĞANAY, Aziz, “Yüzyıllar Sonra Topkapı Sarayı’nda Ortaya Çıkarılan Ejder-Sîmurg Karşılaşması Üzerine” Millî Saraylar, Sayı: 21, 2021, s. 4-25.
• DOĞANAY, Aziz, Erken Devir Osmanlı Bursa Türbelerinde Tezyînât, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1994.
• DOĞANAY, Aziz, Osmanlı Tezyînâtı Klasik Devir İstanbul Hanedan Türbeleri, 1522-1604,Klasik, İstanbul 2011.
• DURAN, Gülnur, “Kara Memi”, DİA, c. XXIV, TDV, İstanbul 2001, s. 362-363.
• DURAN, Remzi ve Yılmaz, Ayla, “Anadolu Selçuklu Sanatında Sarmaşık Motifi”. Ulakbilge, 87 Ağustos 2023, s. 708–728.
• DÜNDAR, Abdulkadir, “Bir Belgeye Göre Amasya II. Bayezid Külliyesi”, AÜİFD, Cilt: XLIV, Sayı: 2, 2003, s. 140-151.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (ed.), “Bitki”, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Kültür Bakanlığı, Ankara 1991, s. 74-75.
• ESİN, Emel, “Muhammad Siyah Qalam and The Inner Asian Turkish Tradition”, Islamic Art, I, New York 1981, s. 90-105.
• G`ULOMOV, Komiljon, “Amalıy San’at” O`quv Qo`llanma, O`Zbеkıston Rеspublıkası Olıy va O`rta Maxsus Ta’lım Vazırlıgı, Toshkent 2007.
• GELİBOLULU Mustafa Âlî, Mevâʿidü’n-Nefâis fî Kavâʿidi’l-Mecâlis, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1956.
• HADDAD, Makram, Ebu’l-Vefa’nın “Fima Yahtâcü İleyhi’s-Sâna’i min A’mâli’l-Hendasati” Kitabının Geometrik Tezyînâta Katkısı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2015.
• İPŞİROĞLU, Mazhar Ş., Bozkır Rüzgârı Siyah Kalem, YKY, İstanbul 2003.
• İRTEŞ, M. Semih, Baysal, Ali Fuat, Sayın, Ayşe Zehra, “177-181; 15. Yüzyıl Osmanlı Kalemişi Tezyînâtında Kullanılan Rûmî Motifler”, Art-Sanat, 19, 2023, s. 311–336.
• İSMAİLOVİCH, Khabibulo Saliyev (Özbekistan İslam Medeniyeti Merkezi ilmî hâdimi Hattat ve Nakkaş ) ile yapılangörüşmeden, 20.09.2021 (Ses kayıtları arşivimizde mevcut).
• KANAR, Mehmet, Kanar Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınevi, İstanbul 2009.
• KARACA, Nursel, “Türk Çini Sanatında ‘Hatayi’ ve ‘Şakayık’ Motifi Örneğinde Çizim Özellikleri”, OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi-International Journal of Society Researches, Cilt:18 Sayı: 43, Kasım 2021, s. 7082-7105.
• KARAMAĞARALI, Beyhan, “The Siyah Qalam Paintings and Their Relation to Esoteric Muslim Sects”, Islamic Art, I, 1981, s. 106-109.
• KÁROLY, Mesterházy, “A palmetta a honfoglaló magyarok művészetében”, A honfoglalás kor Kutatásának Legújabb Eredményei : Tanulmányok Kovács László 70. Születésnapjára, 2013.
• KESKİNER, Cahide, Türk Süsleme Sanatlarında Stilize Çiçekler -Hatai-, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara 2000.
• KESKİNER, Cahide, Türk Motifleri, Turing Otomobil Kurumu Yayınları, İstanbul 2001.
• KÖPRÜLÜZADE, Mehmed Fuad, “Osmanlılarda Nakış Tarihine Dair 4”, İkdâm, 17 Teşrîn-i Sânî, 1921, s. 3, sütun. 1-2.
• KÜPELİ, Gülnihal, “Şehirle Özdeşleşen Estetik Tavır: XV. Yüzyıl Sanatında ‘İstanbul Üslubu”, İnşâ, 1, 2023, s. 64-95.
• MAHİR, Banu, “Osmanlı Bezeme Sanatında Saz Üslubu”, Hat ve Tezhip Sanatı, : T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2009, s. 379-397.
• MAHİR, Banu, Osmanlı Resim Sanatında Saz Üslûbu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1984.
• MAHİR, Banu, Osmanlı Sanatında Saz Üslubu, Hayalperest Yayınevi, İstanbul 2022. Mahmud Gaznevî, Tuhfe-i Gaznevî, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (no. T5461).
• MERCAN, Esra, “Banu Mahir Osmanlı Sanatında Saz Üslubu, İstanbul Hayalperest yayınevi 2022”, Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 41, 2023, s. 491-495.
• MERİÇ, Rıfkı Melûl, Türk Nakış San’atı Tarihi Araştırmaları 1 Vesîkalar, Feyz ve Demokrat Ankara Matbaası, Ankara 1953.
• MESARA, Gülbün, “Müzehhib Kara Memi’nin Çiçekleri İle Yeni Tasarımlar”, Kültür Sanat Şehir, Sayı: 1, 2017, s. 185-189.
• MİGEON, Gaston- Sakisian, Armenag Bey, “La Céramique d’Asia Mineure et de Constantinople du XIVe au XVIIIe siècle”, Revue de L’Art, Ancien et Moderne, XLIII-XLIV, Paris 1923.
• MİNORSKY, Vladimir, Calligraphers and Painters: A Treatise by Qādī Ahmad, Son of Mīr-Munshī (circa A.H.1015/A.D. 1606).
• MOBİNİ, Mahtab- Sharifinia, Tayebeh Shakarami Akbar, “Comparative Study of Stucco Decorations of Seymareh Mosque, Noh Gonbad Mosque of Balkh, and Samarra from Abbasid Period”, Journal of Fine Arts: Visual Arts, Volume 23, Issue 1, April 2018, pp. 61-72.
• Mushaf-ı Şerif, Ali b. Muhammed el Muketteb el- Eşref (Hattat), İbrâhim el-Âmidî (Tezhib), Kahire, Mısır Milli Kütüphanesi, 10, vr. 2b-3a.
• Mustafa Âlî [Gelibolulu], Menâkıb- Hünerverân (İkinci Kısım), Matbaa-i Âmire, İstanbul 1926.
• MUTLU, Betül, “15. Yüzyılda Hıtay’da Bir Timurlu Sefir Gıyaseddin Nakkaş’ın Hıtay Gözlemleri”, Folklor/Edebiyat, Cilt: XVII, Sayı: 67-3, 2011, s. 125-136.
• MÜLAYİM, Selçuk, “Geometrîk Kompozisyonların Çözümlenmesine Bir Yaklaşım (Niğde Sungurbey Camisi Ahşap Kapı Kanatları Üzerine Bir Deneme)”, Arkeoloji-Sanat Tarihi, Sayı: 1, 1982, s. 51-62.
• MÜLAYİM, Selçuk, “Rumi Motifinin Zoomorfik Kökeni Hakkında”, Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4- 7 Eylül 1989, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1997, s. 177-181.
• ÖZCAN, Ali Rıza (ed.), Hat ve Tezhip Sanatı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2009.
• RAKHIMOV, M. K., Artistic Ceramics of Uzbekistan, Unesco, Taşkent 2006.
• RUSTAMOVA, Muhlisahon, Karahanlı Devri Mimarisi ve Bezemeleri, TDBB Yayınları, İstanbul 2022.
• Sâî Mustafa Çelebi, Yapılar Kitabı Tezkiretü’l-Bünyan ve Tezkiretü’l Ebniye (Mimar Sinan’ın Anıları), (hzl.: Hayati Develi), K Kitaplığı, İstanbul 2003.
• SAİDAHBOROVA, Saipova Madina ile yapılan görüşmeden, Taşkent, 22.09.2021 (Ses kayıtları arşivimizde mevcut).
• SERİN, Muhittin, Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İTO, İstanbul 2003. es-Seyyid Pîr Mehmed ibn Çelebi (Âşık Çelebi), Meşâ‘irü‘ş-Şu‘arâ, (hzl.:. Filiz Kılıç), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2018.
• SOYDEMİR, Selman (ed.), Osmanlı Mimarisi Usûl-î Mi’mârî-i Osmânî, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2010, 12. Fasıl, Flore Ornementale Ottomane Planche I, III, IV.
• ŞÜKÛN, Ziya, Farsça-Türkçe Lügat: Gencine-i Güftar Ferhengi Ziya, Cilt: III, MEB 1996. Taşköprülüzâde, Osmanlı Bilginleri eş-Şakâiku’n-Numâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, (Çev.: Muharrem Tan), İz, İstanbul 2007.
• TÜFEKÇİOĞLU, Abdülhamit, Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Yazı, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara 2001.
• TÜRKMEN, Emel, “Süleymannâme’nin Cilt Tezyinatında Keşfedilen Benzersiz Rûmî Motifi”, Lâle Kültür Sanat ve Medeniyet Dergisi, Sayı: 3, 2021, s. 26-55.
• ÜNVER, A. Süheyl, Ustası ve Çırağiyle Hezargradlı Zâde Ahmed Ataullah -Hayatları ve Eserleri, Kemal Matbaası, İstanbul 1955.
• YAMANLAR, Minako Mizuno, “Hatayi Motifinin Menşei”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Cilt: III, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara 1995, s. 445-448.
• ZİCK-NİSSEN, Johanna, “The Choice Compositions of Tilework-in View to the Patron as to the Function of the Room”, Prof.Dr. Şerare Yetkin Anısına Çini Yazıları, Sanat Tarihi Derneği Yayınları, İstanbul 1996, s. 201-208.
• ZİEME, Peter, “Manichäische Kolophone und Könige”, Studia Manichaica. II. Internationaler Kongreß zum Manichäismus. 6.-10. August 1989, St. Augustin/Bonn, (Ed.: Gernot Wiessner -Hans-Joa­chim Klim­keit), Wiesbaden 1992, pp. 319-327.
• БУЛАТОВ, С. С. - Соипова, М. С., Рамзлар Энциклопедияcи, Fan va Texnologiyalar Nashriyot, Тошкент 2021.
• БУЛАТОВ, Саидаґбор- Мухторов, Асрор, “Ганчкорлик Санъати (Ўрта Махсус Касб – Ҳунар Коллежи Ўқувчилари Учун Ўқув Қўлланма), Тaşkent 2006.
• БУЛАТОВ, Саидахбор- Аширова, Мохина Олимовна, Aмaлий Санат Қисқача Луғаты, ГСП, Тошкент 1992.
• БУЛАТОВ, Саидахбор, Ўзбек Халк Амалий Безак Санъати, Мехнат, Тошкент 1991.
• ҒОИБОВ, М.А. vd., “Ислимий”, Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси, Давлат Илмий Нашриёти, Cilt: IV, Тaşkent 2002, s. 237.
• ИСАЖОНОВ, З. Т. vd., “Таноб”, Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси, Cilt: VIII, Давлат Илмий Нашриёти, Тошкент 2004, s. 263.
• МУМИНОВ, И. М., “Ислимий”, Ўзбек Совет Энциклопедияси, Cilt: V, ЎзССР ФА., Тaşkent: 1974, s. 96.
• НЕМЦЕВА, H. Б., Шахи Зинда, Мага Босма, Semerkand 2019.
• НИГМОНОВ, Бахром Воссикович, Нақш Композицияси, MChJ, Тaşkent 2019.
• РАҲМАТУЛЛАЕВ, Шавкат, “Ўсимлик”, Ўзбек Тилиннинг Этимологик Луғати,: Университет Нашриёти, Тaşkent 2000, s. 440.
• САИПОВА, Мадина, Ўзбекистон Ўрта Аср Меъморий Безакларида Рамзий Ифодаларнинг Ривожланиши, Ўзбекистон Республикаси Қурилиш Вазирлиги Тошкент Архитектура-Қурилиш Институти, (Doktora Tezi), Taşkent: 2021.
• УРОЛОВ, А.С.- Махматкулов, И.Т., Ўзбекистоннинг Утмишдаги Тасаввуф Масканлари-Хонакохлар Архитектураси, Ёшдар Матбуоти, Тaşkent 2021.
• ШУКУРОВ, М.Ш. vd., “Ислимий”, Фрханги Забони Точикй, Cilt: I, Советская Энциклопедия, Моskova 1969, s. 494.