Sınıf Öğretmeni Adaylarının Sürdürülebilirlik Kavramına İlişkin Algıları: Zihin Haritalarına Dayalı Nitel Bir Araştırma

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 167 - 183, 31.07.2025

Buse Yılmaz , Meryem Görecek Baybars

Öz

Sürdürülebilirlik, doğal kaynakların dengeli kullanımıyla günümüz ihtiyaçlarını karşılarken gelecek nesillerin gereksinimlerini de gözetmeyi amaçlayan bir yaklaşımdır. Bu anlayışın toplumda yerleşebilmesi, bireylerin sürdürülebilirlik konusunda yeterlilik kazanmasına bağlıdır. Bu noktada eğitim önemli bir araçtır. Özellikle öğretmenlerin çevreye duyarlı ve bilinçli bireyler yetiştirebilmesi için, öncelikle kendilerinin bu konuda yeterli farkındalığa sahip olmaları beklenir. Öğretmenlerin rol model olarak taşıdıkları sorumluluk, çevresel tutum ve davranışların öğrencilere kazandırılmasında belirleyicidir. Literatürde sürdürülebilirliğe ilişkin çalışmaların sayısı artmakla birlikte, çoğunlukla nicel yöntemlere dayalı olduğu ve tutum, farkındalık gibi kavramlara odaklandığı görülmektedir. Bu araştırmada ise sınıf öğretmeni adaylarının “sürdürülebilirlik” kavramına ilişkin algıları, zihin haritaları aracılığıyla nitel bir yaklaşımla incelenmiştir. Araştırma, 2023–2024 bahar döneminde Türkiye’nin batısında yer alan bir devlet üniversitesinde, Sınıf Öğretmenliği Programı’na devam eden ikinci sınıf öğrencileriyle yürütülmüştür. Durum çalışması deseninde yürütülen araştırmada veri toplama aracı olarak zihin haritaları kullanılmıştır. Analizler sonucunda öğretmen adaylarının sürdürülebilirliğe ilişkin ifadeleri beş ana tema altında toplanmıştır: sürdürülebilirlik boyutları, enerji kaynakları, geri dönüşüm, sürdürülebilir kalkınma hedefleri ve iklim. Araştırma sonuçlarına göre, sürdürülebilirlik eğitiminin daha etkili hale getirilmesi için ders materyallerine sürdürülebilirlik temalarının entegre edilmesi önerilmektedir. Ayrıca, öğretmen adaylarına yönelik sürdürülebilir enerji, geri dönüşüm ve iklim değişikliği temalı atölye çalışmaları düzenlenebilir. Bu süreçte adayların sınıf içi uygulamalarda sürdürülebilirlik projeleri geliştirmeleri teşvik edilmelidir. Okullarda çevresel sürdürülebilirliğe yönelik projelerle öğretmen adaylarının bilgi ve becerilerinin artırılması da önemli bir katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Sınıf öğretmeni adayı , Sürdürülebilirlik , Zihin haritası

Proje Numarası

1919B012208258

Pre-Service Primary School Teachers’ Perceptions of the Concept of Sustainability: A Qualitative Study Based on Mind Maps

Öz

Sustainability refers to a balanced use of natural resources in a way that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs. For this understanding to be effectively adopted within society, individuals must develop competencies related to sustainability. Education plays a key role in achieving this goal. In particular, teachers are expected to possess awareness and sensitivity towards environmental issues in order to raise environmentally responsible individuals. As role models, teachers play a critical role in transferring environmentally sustainable attitudes and behaviors to students. Although the number of studies on sustainability has increased in recent years, the literature largely consists of quantitative research focusing on attitudes and awareness. This study differs by employing a qualitative approach to explore pre-service primary school teachers’ perceptions of the concept of sustainability through the use of mind maps. The research was conducted during the spring semester of the 2023–2024 academic year at a public university located in western Türkiye, with second-year students enrolled in the Primary Teacher Education Program. A case study design was adopted, and data were collected through mind maps. The analysis revealed that participants’ expressions related to sustainability were grouped under five main themes: dimensions of sustainability, energy resources, recycling, sustainable development goals, and climate. Based on the results, it is recommended that sustainability-related themes be integrated into teaching materials and curricula. Additionally, workshops focusing on sustainable energy, recycling, and climate change could be organized for pre-service teachers. Encouraging the development of sustainability projects in classroom practices and supporting environmental sustainability initiatives in schools would help improve pre-service teachers’ knowledge and skills in this area.

Anahtar Kelimeler

sustainability , mind map , Pre-service primary school teacher

Etik Beyan

Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Etik Kurulu- 220214 / 32

Destekleyen Kurum

Tübitak 2209-A Üniversite Öğrencileri Araştırma Projesi

Proje Numarası

1919B012208258

Teşekkür

Tübitak'a desteklerinden dolayı teşekkür ederiz.

Kaynakça

• Akbay, Ç. G. (2012). İlköğretim 6, 7. ve 8. sınıf öğrencilerinde “Enerjini boşa harcama etkinlikleri” ile çevre bilincinin kazandırılması (314994-Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Atasoy, E. (2006). Çevre için eğitim: Çocuk doğa etkileşimi. Ezgi Kitabevi.
• Atmaca, C. A. (2016). Fen bilgisi öğretmen adaylarının sürdürülebilir kalkınma farkındalıklarının belirlenmesi (506261-Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Bascopé, M., Perasso, P., & Reiss, K. (2019). Systematic Review of Education for Sustainable Development at an Early Stage: Cornerstones and Pedagogical Approaches for Teacher Professional Development. Sustainability, 11(3), 719. https://doi.org/10.3390/su11030719
• Beckett, A. (2010, September 13). Exploring mind-mapping as a research tool: From application to analysis. Thinking Critically About Analysis Conference, University of Leeds.
• Bingham, A. J. (2023). From Data Management to Actionable Findings: A Five-Phase Process of Qualitative Data Analysis. SAGE Open, 13(3), 1–15. https://doi.org/10.1177/16094069231183620
• Boeve-de Pauw, J., Gericke, N., Olsson, D., & Berglund, T. (2015). The effectiveness of education for sustainable development. Environmental Education Research, 26(5), 614–631.
• Borg, C., Gericke, N., Höglund, H. O., & Bergman, E. (2014). Subject- and experience-bound differences in teachers’ conceptual understanding of sustainable development. Environmental Education Research, 20(4), 526-551. https://doi.org/10.1080/13504622.2013.833584
• Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş., & Demirel, F. (2008). Bilimsel araştırma yöntemleri (14. bs.). Pegem Yayınları.
• Can-Yaşar, M., İnal, G., Kaya, Ü. Ü., & Uyanık, Ö. (2012). Çocuk gözüyle tabiat anaya geri dönüş. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 1(2), 30-40. https://doi.org/10.15295/bmij.v12i3.2399
• Creswell, J. W. (2013). Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches (4. bs.). Sage.
• Çavuş-Güngören, S., & Kurt, P. (2020). Ortaokul 7. ve 8. sınıf öğrencilerinin sürdürülebilirliğe yönelik tutum, davranış ve farkındalıkları ile karbon ayak izi bilgi düzeylerinin incelenmesi. Akdeniz Eğitim Araştırmaları Dergisi, 14(34), 529-552. https://doi.org/10.29329/mjer.2020.322.25
• Çimen, O., & Yılmaz, M. (2012). İlköğretim öğrencilerinin geri dönüşümle ilgili bilgileri ve geri dönüşüm davranışları. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 25(1), 63-74.
• Çobanoğlu, O., & Türer, B. (2015). Fen bilgisi ve sosyal bilgiler öğretmenlerinin sürdürülebilir kalkınma farkındalıklarının belirlenmesi. Uluslararası Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 2015(5), 235-247.
• Çokcaliskan, H., Okulu, H. Z., & Yorulmaz, A. (2024). Perceptions of the sustainable development goals: A Q-methodology study with Turkish preservice teachers. Environmental Education Research, 30(10), 1729–1747. https://doi.org/10.1080/13504622.2024.2309589
• Çolak, K., Kaymakcı, S., & Akpınar, M. (2015). Sosyal bilgiler ders kitaplarında ve öğretmen adaylarının görüşlerinde yenilenebilir enerji kaynaklarının yeri. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 41(41), 59-76. https://doi.org/10.15285/ebd.88939
• Demircioğlu, G., Demircioğlu, H., & Yadigaroğlu, M. (2015). Fizik, kimya ve biyoloji öğretmen adaylarının çevre bilinç düzeylerinin değerlendirilmesi. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (19), 167-193. https://doi.org/10.14520/adyusbd.41708
• Dündar, R., & Biçer, R. (2024). Türkiye’de sürdürülebilir kalkınma ile ilgili eğitim öğretim alanında yapılan lisansüstü çalışmaların incelenmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(4), 1917-1940. https://doi.org/10.17240/aibuefd.2024..-1415088
• Erdaş Kartal, E., & Ada, E. (2019). Okul öncesi öğretmen adaylarının çevre problemleri ve geri dönüşüm hakkındaki görüşleri. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 16(1), 818-847.
• Evans, N., Stevenson, R. B., Lasen, M., Ferreira, J. A., & Davis, J. (2017). Approaches to embedding sustainability in teacher education: A synthesis of the literature. Teaching and Teacher Education, 63, 405-417.
• Evrekli, E., & Balım, A. G. (2010). Fen ve teknoloji öğretiminde zihin haritası ve kavram karikatürü kullanımının öğrencilerin akademik başarılarına ve sorgulayıcı öğrenme becerileri algılarına etkisi. Batı Anadolu Eğitim Bilimleri Dergisi, 1(2), 76-98.
• Gedik, Y. (2020). Sosyal, ekonomik ve çevresel boyutlarla sürdürülebilirlik ve sürdürülebilir kalkınma. Uluslararası Ekonomi Siyaset İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 3(3), 196-215.
• Gülay-Ogelman, H., & Güngör, H. (2015). Türkiye’deki okul öncesi dönem çevre eğitimi çalışmalarının incelenmesi: 2000-2014 yılları arasındaki tezlerin ve makalelerin incelenmesi. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(32), 180-194.
• Günindi, Y. (2010). Okul öncesi öğretmenlerinin çevre dostu davranışlarının araştırılması. TÜBAV Bilim Dergisi, 3(3), 292-297.
• Harman, G. (2017). Fen bilgisi öğretmen adaylarının sürdürülebilirlik kavramı hakkındaki farkındalıkları: Benim okulum. Necatibey Eğitim Fakültesi Elektronik Fen ve Matematik Eğitimi Dergisi, 11(2), 243-262. https://doi.org/10.17522/balikesirnef.373383
• IPCC. (2023). Climate change 2023: Synthesis report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Geneva: IPCC. https://www.ipcc.ch/report/ar6/syr/
• Karahan Aydın, B. (2019). Okul öncesi öğretmenlerinin sürdürülebilir çevre eğitimine yönelik algılar (566933-Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kocaeli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Karakaya Cırıt, F. (2017). Fen bilgisi öğretmen adaylarının yenilenebilir enerji kaynaklarına ilişkin bilgileri. Turkish Journal of Educational Studies, 4(3), 21-43.
• Kaya, A., & Uzoğlu, M. (2019). Fen bilgisi öğretmenlerinin geri dönüşüm hakkındaki görüşlerinin belirlenmesi. The Journal of Academic Social Science Studies, 76, 365-381. DOI : 10.29228/JASSS.28923
• Kırvanoğlu Altın, B., & Kırçova, İ. (2024). Çevresel, sosyal ve ekonomik sürdürülebilirlik bilincinin ve algılanan tüketici etkinliğinin sürdürülebilir tüketim bağlamında incelenmesi. Business & Management Studies: An International Journal, 12(3), 571-599. https://doi.org/10.15295/bmij.v12i3.2399
• Koçulu, A. (2018). Fen bilgisi öğretmen adaylarının sürdürülebilir kalkınma farkındalıkları ile çevre sorunlarına yönelik tutum ve davranışları arasındaki ilişkinin incelenmesi (511994-Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Akdeniz Üniversitesi.
• Laurie, R., Nonoyama-Tarumi, Y., Mckeown, R., & Hopkins, C. (2016). Contributions of Education for Sustainable Development (ESD) to Quality Education: A Synthesis of Research. Journal of Education for Sustainable Development, 10(2), 226-242.
• Little, W., Fowler, H. W., Coulson, J., & Onions, C. T. (1964). The Shorter Oxford English Dictionary (3rd ed.). Clerandon Press.
• Michel, J. O., & Zwickle, A. (2021). The effect of information source on higher education students’ sustainability knowledge. Environmental Education Research, 27(7), 1080–1098. https://doi.org/10.1080/13504622.2021.1897527
• Nagy, S., & Somosi, M. V. (2020). Students’ perceptions of sustainable universities in Hungary: An importance-performance analysis. Amfiteatru Economic, 22(54), 496-515. https://doi.org/10.24818/EA/2020/54/496
• Olsson, D., Gericke, N., & Chang Rundgren, S. N. (2015). The effect of implementation of education for sustainable development in Swedish compulsory schools – assessing pupils’ sustainability consciousness. Environmental Education Research, 22(2), 176–202. https://doi.org/10.1080/13504622.2015.1005057
• Öztürk Demirbaş, Ç. (2015). Öğretmen adaylarının sürdürülebilir kalkınma farkındalık düzeyleri. Marmara Coğrafya Dergisi, 31, 300-316. https://doi.org/10.14781/mcd.09811
• Parmak, H., & Karaarslan Semiz, G. (2024). İklim değişikliği eğitimi: Fen bilimleri öğretmenlerinin bilgi ve yaklaşımlarının değerlendirilmesi. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(2), 504-533. https://doi.org/10.33711/yyuefd.1410538
• Redman, A., Wiek, A., & Barth, M. (2021). Current practice of assessing students’ sustainability competencies: a review of tools. Sustainability Science, 16(1), 117-135. https://doi.org/10.1007/s11625-020-00855-1
• Saraç, E., & Bedir, H. (2014). Sınıf öğretmenlerinin yenilenebilir enerji kaynakları ile ilgili algılamaları üzerine nitel bir çalışma. Kara Harp Okulu Bilim Dergisi, 24(1), 19-45.
• Spiropoulou, D., Antonakaki, T., Kontaxaki, S., & Bouras, S. (2007). Primary teachers’ literacy and attitudes on education for sustainable development. Journal of Science Education and Technology, 16, 443-450. https://doi.org/10.1007/s10956-007-9061-7
• Şahin, N. F., Cerrah, L., Saka, A., & Şahin, B. (2004). Yüksek öğretimde öğrenci merkezli çevre eğitimi dersine yönelik bir uygulama. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(3).
• Şaşmaz, A. (2024). Awareness of sustainable development goals among prospective educators. Uluslararası Sosyal Bilgiler Eğitimi Dergisi (The Journal of International Social Studies Education), 6(1), 45-67.
• Tamkan, R. (2008). Türkiye’nin doğal zenginliklerinin sürdürülebilirliği ve ortaöğretim biyoloji öğretmenlerinde farkındalık (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Tok, H. G., Cebesoy, Ü. B., & Bilican, K. (2017). Sınıf öğretmeni adaylarının iklim değişikliği farkındalıklarının incelenmesi. Batı Anadolu Eğitim Bilimleri Dergisi, 8(2), 23-36.
• Tuncer, G., Tekkaya, C., & Sungur, S. (2006). Öğretmen adaylarının sürdürülebilir kalkınma ile ilgili inançları: Cinsiyet ve çevre dersine katılımın etkisi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 31(1), 179-187.
• Türer, B. (2010). Fen bilgisi ve sosyal bilgiler öğretmen adaylarının sürdürülebilir kalkınma farkındalıklarının belirlenmesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• United Nations Conference on Environment and Development (UNCED). (1992). Agenda 21. United Nations Assembly.
• World Commission on Environment and Development (WCED). (1987). Ortak Geleceğimiz Raporu (Brundtland Raporu). Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, A/42/427, Geneva, Switzerland.
• Yalçın, K., & Köybaşı Şemin, F. (2024). Sürdürülebilir gelişme ve sürdürülebilir eğitime ilişkin öğrenci görüşleri. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 44(1), 171-207. https://doi.org/10.17152/gefad.1187974
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2006). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayıncılık.
• Yıldız, K., Güzel Gürbüz, P., Esentaş, M., Beşikçi, T., & Balıkçı, İ. (2021). Üniversite öğrencilerinin sürdürülebilir çevre eğitimi ve çevre sorunlarına yönelik tutumları arasındaki ilişkinin incelenmesi. International Journal of Social Science Research Uluslararası Sosyal Alan Araştırmaları Dergisi, 10(1), 35-49.
• Yüksek Öğretim Kurulu. (2018, 2020). Öğretmen yetiştirme lisans programları. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı. http://www.yok.gov.tr