Tûrân’da Türk Hakanlar Yurdu: Üsrûşene

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 2, 1 - 23, 30.06.2019

Bayram Arif Köse

Öz

Türklerin kadim zamanlardan beri yurt olarak kullandıkları Tûrân
bölgesi, İslam kaynaklarının Amû Deryâ (Ceyhun Nehri) ötesi anlamında
kaydettikleri Mâverâünnehir coğrafyasıdır. İran’la Tûrân arasında sınır olan
nehrin ötesinde, İslam kaynaklarının övgüyle bahsettiği Türkler yaşamaktaydı.
Özellikle yaşamlarına dair anlatılan meziyetlerinin yanı sıra idari ve askeri
işlerindeki kabiliyetleri Müslümanların ilgisini çekmiş ve bundan sonraki süreçte
bölge İslamlaşmaya başlamıştır. Ömerî’nin deyimiyle, Harezm Hanlığı, Sâmânî
hanedanı, Sebüktegin oğulları ve Selçukluların yanı sıra pek çok Türk hanedanı
bu bölgeden çıkmıştır. Sadece Türk devletlerine değil özellikle Abbasiler başta
olmak üzere diğer İslam devletlerine de asker ve idareci yetiştiren bölgenin
önemli merkezlerinden olan Üsrûşene, bu makalemizin konusunu oluşturmaktadır.
Üsrûşene’nin tarihi coğrafyası ve ilk İslam fethinden Abbasilere siyasi tarihi
dönemin kaynakları incelenerek ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mâverâünnehir, Üsrûşene, Afşin

Kaynakça

• AGACANOV, S. G., Oğuzlar, (çev. Ekber N. Necef, Ahmet Annaberdiyev), Selenge Yayınları, İstanbul 2010.
• BARTHOLD, W., “Afşîn”, İA, c. 1, İstanbul 1978, s. 146.
• __________ , “Mâverâünnehr”, İA, c. 7, s. 408-409.
• BELÂZURÎ, Ahmed b. Yahyâ, Fütûhu’l-büldân (Ülkelerin Fetihleri), (trc. Mustafa Fayda), Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
• BOSWORTH, C. Edmund, “Afšīn”, Encyclopaedia Iranica, I/6, 1984, s. 589-591.
• __________, “Osrušana”, Encyclopaedia Iranica, July 20/2005, s. 924-925.
• DEFRÉMERY, M., “Mémoire Sur La Famille Des Sadjides”, Journal Asiatique, Paris 1848, s. 1-78.
• EBÜ’L-FİDÂ, İmâdüddîn İsmâil b. Muhammed b. Ömer, Takvîmü’l-Büldân, (neşr. M. Reinaud), Paris 1840.
• GIBB, H. A. R., “Muhammed b. Abi’l-Sâc”, İA, c. 8, İstanbul 1979, s. 476-477.
• HAMEVÎ, Şihâbüddîn Ebî Abdillâh Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî er-Rûmî el-Bağdâdî, Mu‘cemü’l-büldân, c. 1-5, Beyrut 1977.
• Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, (neşr. Vladimir Minorsky), (çev. Abdullah Duman, Murat Ağarı), Kitabevi, İstanbul 2008.
• İBN HAVKAL, Ebü’l-Kāsım İbn Havkal en-Nasîbî, Kitâb-ı Sûretü’l-arz, (Primum ed. M. J. De Goeje), (ed. J. H. Kramers), Bibliotheca Geographorum Arabicorum c. 2, Leyden 1967.
• İBN KESÎR, Ebu’l-Fida İsmail İmadu’d-Din îbn Ömer îbn Kesîr îbn Davud îbn Kesîr el-Dımaşkî el-Kureyşî, el-Bidâye ve’n-Nihâye, c. 1-14, (çev. Mehmet Keskin), Çağrı Yayınları, İstanbul 1985.
• İBN MİSKEVEYH, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Yaʽkūb Miskeveyh, Tecâribü’l-ümem ve Teʽâkibü’l-himem, c. 1-7, (neşr. Muhammed Ali Beydun), Beyrut 2003.
• İBNÜ’L-ESÎR, Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezerî eş-Şeybânî Ebu’l-Fida, el-Kâmil fi’t-Târîh, (İslâm Tarihi), c. 1-10, (trc. heyeti: Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdülkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe), Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016.
• İSTAHRÎ, Ebû İshâk İbrâhim b. Muhammed el-Fârisî el-İstahrî, el-Mesâlik ve’l-memâlik, (tahk. Muhammed Câbir Abdulâl el-Hînî), 1961.
• KAMERS, J. H., “Üşrûşene”, İA, c. 13, İstanbul 1986, s. 132.
• KĀRANG, A-BAGLEY, F. R. C., “Afšīn b. Dīvdād”, Encyclopaedia Iranica, Vol. I, s. 591.
• Kitâbü’l-Uyûn ve’l-Hadâik fî Ahbâri’l Hakâik, c. 3, (ed. M. J. De Goeje), Brill 1871.
• KÖSE, Bayram Arif, Sâcoğulları ve Güney Kafkasya 276-317/889-929, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2017.
• MAÇOUDI, Les Prairies D’or, c. 1-9, (metin ve trc. C. Barbier de Meynard, Pavet de Courteille), A L’Imprimerie Impériale, Paris 1823-1877.
• MADELUNG, W., “Banū Sāj”, Encyclopaedia Iranica, Vol. III/7, s. 718-721.
• MAKDİSÎ, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ eş-Şâmî el-Makdisî el-Beşşârî, Ahsenü’t-tekāsîm fî maʽrifeti’l-ekālîm, (neşr. M. J. De Goeje), Brill 1877.
• MINORSKY, Vladimir, Studies in Caucasian History, London 1953.
• ÖMERÎ, Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî, Mesâliku’l ebsâr (Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım), (çev. ve notlar: Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Mâverâünnehir”, DİA, c. 28, 2003, s. 177-180.
• SAĞLAM, Ahmet, “Ortaçağda Orijinal Bir Siyasi Yapı: Güçlü ve Nüfuzlu Her Emir Sultan Olur”, Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, c. 2, Sy. 4, 2015, s. 107-126.
• STRANGE, G. Le, The Lands Of The Eastern Caliphate, Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur, Newyork 1873.SÜMER, Faruk, “Muhammed b. Ebü’s-Sâc”, DİA, c. 30, 2005, s. 524-526.
• TABERÎ, Ebî Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Tarih-i Taberî (Târîhu’r-Rusûl ve’l-Mülûk), c. 1-11, (neşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1960-1970.
• USTA, Aydın, “Üsrûşene”, DİA, c. 42, 2012, s. 391-392.
• YAʽKŪBÎ, Ahmed b. Ebî Yaʽkūb b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh, Târîhu’l-Yaʽkūbî, c. 1-2, (tahk. Abdülemir Mehna), Beyrut 2010.
• __________, Kitâbü’l-Büldân, (neşr. M. J. De Goeje), Leyden 1892.
• YILDIZ, Hakkı Dursun, İslamiyet ve Türkler, Kamer Yayınları, İstanbul 2000.
• __________, “Sâcoğulları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c. 1-14, Çağ Yayınları, İstanbul 1992, c. 6, s. 81-136.
• __________, “Afşin Haydar b. Kâvûs”, DİA, c. 1, 1988, s. 441-442.
• __________, “Abbasiler Devrinde Türk Kumandanları el-Afşın Haydar b. Kâvûs”, İÜTED, Sy. 4-5, İstanbul 1974, s. 1-22.
• YİĞİT, İsmail, “Kuteybe b. Müslim”, DİA, c. 26, 2002, s. 490-491.
• YOVHANNĒS, Drasxanakertc’i, History of Armenia, (trans. and commentary. Rev. Krikor H. Maksoundian), U.S.A. 1987.
• ZÂFİR EL-EZDÎ, Eş-Şeyhü’l İmâmü’l-âlim-i Cemâleddîn Ebî’l-Hasan Ali b. el-Fakîhü’l-İmâm-ı Ebî’l-Mansur Zâfir b. el-Hüseyin b. Gâzi el-Halebî el-Ezdî, Ahbârü ed-Düvelü’l-Müngatı‛a (ed-Devletü’s-Sâciye bi’l-Cibâl), (ed. G. W. Freytag), Locmani Fabulae et Plura Loca Ex Codicibus Maximan Partem Historicis Selecta in Usum Scholarum Arabicarum, Bonnae, Apud A. Marcum 1823.