Birinci Dünya Savaşı’nda 13. Kolordunun İran Harekâtı ve Menzil Hizmetleri

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 3, 17 - 65, 30.12.2019

Halit Baş

Öz

Menzil
hizmetleri, Ordunun hareket kabiliyetini muhafaza için her türlü ihtiyacın
temini ile hasta, yaralı, esir, ganimet ve kullanılmayan malzemelerin de harp
mıntıkasından iç bölgelere aktarılmasını kapsamaktadır. Menzil hizmetlerinin
iyi planlanabilmesi için sağlıklı bir ulaşım ağı, nakil vasıtaları, insan gücü
ve paranın yanında zamana ihtiyaç vardır. I. Dünya Savaşı seferberliği
sürecinde Irak bölgesinden ciddi bir tehdit beklenmediği için bu cephede
hazırlıklara oldukça geç başlanmıştı. Bununla birlikte Irak’taki 6. Orduya
bağlı 13. Kolordu da savaş esnasında menzil hizmetleri bakımından hiçbir
hazırlığın bulunmadığı İran içlerine harekât emri almıştı. Hemedan’a kadar
ilerleyen Osmanlı güçleri bu harekât esnasında menzil hizmetleri yönüyle birçok
güçlükle karşılaşmıştır. Çalışmamızda arşiv belgeleri ve hatıra türü eserler
ışığında menzil hizmetleri ve lojistik desteği açısından 13. Kolordunun İran
harekâtı ele alınacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Menzil, İran, 13. kolordu, iaşe, sağlık, ulaştırma

Kaynakça

• ACAR, Kezban, Ortaçağ’dan Sovyet Devrimi’ne Rusya, İletişim Yayınları, İstanbul 2009.ÁGOSTON, Gábor, Osmanlı’da Ateşli Silahlar ve Askeri Devrim Tartışmaları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.AHMED NİHAD, Askerî Tarih ve Coğrafya, [Basım yeri yok] 1926.ALPMANSÜ, Yusuf, “Birinci Dünya Savaşı Öncesi Menzil Teşkilatı ve İdari Faaliyetlerin Yürütülmesi Esasları”, Askeri Tarih Bülteni, S. 19, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1985, s. 1-11.ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1983.Arşiv Belgelerine Göre Kûtü’l-Amâre Zaferi, haz. Resul Köse vd., Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, İstanbul 2016.Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S. 84, ATASE Yayını, Ankara 1984.ATABAKI, Touraj, “I. Dünya Savaşı, Büyük Devletler Arasındaki Çekişmeler ve İran’da Siyasal Toplumun Doğuşu”, İran ve I. Dünya Savaşı-Büyük Güçlerin Savaş Alanı, ed. Touraj Atabakı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010, s. 1-7.ATABEY, Figen, “General F. S. Maude’un Bağdat Seferi”, History Studies, Volume 9, Issue 2, June 2017, s. 67-83.ATASE (Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi), Birinci Dünya Harbi Koleksiyonu.AVCI, Orhan, Irak’ta Türk Ordusu (1914-918), Vadi Yayınları, İstanbul 2004.AYDEMİR, Şevket Süreyya, “Son Osmanlı Paşası Halil Paşa’nın Hatıraları”, Akşam, 24 Kasım 1967, s. 4.__________, “Son Osmanlı Paşası Halil Paşa’nın Hatıraları”, Akşam, haz. Şevket Süreyya Aydemir, 3 Aralık 1967, s. 4.AYSAN, E., Büyük Harpte İran Cephesi, Askerî Matbaa, İstanbul 1938.BARAN, Tülay Alim, “Birinci Dünya Savaşı ve Irak Cephesi”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, 100’üncü Yılında Birinci Dünya Savaşı Özel Sayısı, Yıl: 13, Mayıs 2015, S. 25, Ankara, s. 65-75.BAŞ, Halit, I. Dünya Savaşı'nda Irak-İran Cephesi: İaşe ve Sağlık Hizmetleri, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Muğla 2019.BAYCAN, Nusret, “Çeşitli Cephelerde Kâzım Karabekir”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: IV, S. 11, Ankara 1988, s. 449-458.BEŞİKÇİ, Mehmet, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.BİNBAŞI FERİD, “Büyük Harpte Alman Ordusunda Menzil Hıdematı”, Askerî Mecmuâ, S. 61, Haziran 1926, s. 128-148.BİNBAŞI MUZAFFER, “Harb-i Umumide Menzilcilik (Mâba’d)”, Askerî Mecmua, S. 11, İstanbul 1336, s. 411-421.
• BİRECİKLİ, İhsan Burak, “Balkan Harbi Sırasında Osmanlı Ordusunun Moral ve Disiplin Durumu”, Türk Yurdu, Cilt: XXXII, S. 303, 2012, s. 23-27.Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Cilt: I, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1970.Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Irak-İran Cephesi, Cilt: III, 1 inci Kısım, Genel Kurmay Basımevi, Ankara 1979.Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Irak-İran Cephesi 1914-1918, Cilt: III, 2’nci Kısım, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2002.BOLAT, Gökhan, “İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları”, JASSS, Volume 6 Issue 3, Mart 2013, 1067-1107.CENGİZER, Altay, Osmanlı'nın Son Savaşı: Adil Hafızanın Işığında, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017.CLEVELAND, William L., Modern Ortadoğu Tarihi, Çev. M. Harmancı, Agora Kitaplığı, İstanbul 2008. CRONIN, Stephanie, “İran Milliyetçiliği ve Devlet Jandrması”, İran ve I. Dünya Savaşı-Büyük Güçlerin Savaş Alanı, ed. Touraj Atabakı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010, s. 45-69.ÇELOĞLU, Yavuz Selim, Çanakkale Cephesi’nde Askeri Nakliye Hizmetleri: Beşinci Ordu Menzil Teşkilatı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Elazığ 2018.__________, “Çanakkale Cephesi’nde 5’inci Menzil Ordu Teşkilatı”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S. 24, 2018, s. 133-173.ÇETİN, Sabit, “Irak Cephesi’nde Türk Ordusunun İaşe İşleri (1916-1918)”, Unutulan Zafer: Kutü’l-Ammare, 100’üncü Yılında Yeniden Anlamak Sempozyumu, Ed. Hasan Hoşoğlu vd., 8 Mart 2016, İstanbul, s. 502-523.ÇOLAK, Mustafa, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası (1914-1918), TTK, Ankara 2006.DUKAKİNZADE, Feridun, Büyük Harp – Türk Cepheleri, Yıldız Askerî Akademiler Kumandanlığı Matbaası, İstanbul 1927.DURGUN, Bülent, “Sefer Planlarında ve Balkan Harbi’nde Osmanlı Ordusunda Menzil Teşkilatı”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIV/29, 2014 Güz, 2014, s. 57-96.EGE, Abidin, Harb Günlükleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.ERICKSON, Edward J., I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu, çev. Kerim Bağrıaçık, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.__________, Defeat in Detail: The Ottoman Army in The Balkans 1912-1913, Praeger, London 2003.ETTEHADİYYEH, Mansoureh, “İran Geçici Hükümeti”, İran ve I. Dünya Savaşı-Büyük Güçlerin Savaş Alanı, ed. Touraj Atabakı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010, s. 9-28.GOLTZ, Colmar Von Der, Yirminci Yüzyıl Başlarında Osmanlı-Alman İlişkileri “Golç Paşa’nın Hâtırâtı”, Haz. Faruk Yılmaz, İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.GÖRGÜLÜ, İsmet, On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922, TTK, Ankara 2014.HALAÇOĞLU, Yusuf, “Menzil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXIX, İstanbul 2004, s. 159-161. Hıdemat-ı Seferiye Nizamname-i Hümayûnu, Daire-i Askeriye Matbaası, İstanbul 1316.Hıdemât-ı Seferiye Nizamnâmesi (1908 Yeni Alman Seferiye Nizamnamesinin Tercümesidir), Kitabhâne-i Askerî, İstanbul 1325.İran’a Dair Askerî Raporlar, Karargâh-u Umûmî İstihbarat Şubesi, 1332.KARABEKİR, Kazım, Birinci Dünya Savaşı Anıları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.KARACAGİL, Ö. Kürşat, “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devletinin İran’la İttifak Kurma Arayışları”, OTAM, S. 36, 2014, s. 95-116.KARADENİZ, Yılmaz, İran Tarihi (1700-1925), Selenge Yayınları, İstanbul 2012.__________, “İran’ın Taksimi Görüşmelerinde İngiltere’nin Rusya’ya Karşı Diplomatik Manevraları (1907)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: IV, S. 18, Yaz 2011, s. 248-263.KARAGÖZ, Mevlüt, I. Dünya Savaşı’nda Menzil Hizmetleri: IV. Ordu Örneği, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2019.KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Cilt: IX, TTK, Ankara 2011.KAYMAZ, İhsan Şerif, Musul Sorunu-Petrol ve Kürt Sorunlarıyla Bağlantılı Tarihsel-Siyasal Bir İnceleme, Otopsi Yayınları, İstanbul 2003.KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk-Rus İlişkileri (1789-1919), TTK, Ankara 2011.KURAT, Yuluğ Tekin, “1878-1919 Arasında Türk-Rus İlişkilerinin Siyasal Anatomisi”, Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl, TTK, Ankara 1999, s. 139-146.KURTCEPHE, İsrafil – Mustafa BALCIOĞLU, “Birinci Dünya Savaşı Başlarında Romantik Bir Türk-Alman Projesi -Rauf Bey Müfrezesi-”, OTAM, S. 3, Ankara 1992, 247-269.LARCHER, Maurice, Büyük Harpte Türk Harbi, II, çev. Mehmet Nihat, Askeri Matbaa, İstanbul 1928.MEHMED EMİN, “Osmanlı – İngiliz Irak seferi ve Hatalarımız”, Mecmua-yı Askeriye, S. 17-18, Matbaa-i Askeriye, İstanbul 1336, s. 669-764.MEHMED KENAN, Büyük Harpte İran Cephesi, II, Büyük Erkan-ı Harbiye Reisliği Ankara Matbaası, Ankara 1928.MEHMED NİHAD, “Irak Cephesi Muharebatından: 13. Kolordunun İran Seferi”, Askerî Mecmua, S. 15-16, Haziran ve Temmuz 1336, Matbaa-i Askeriye, İstanbul 1336, s. 597-668.MEHMED NURİ EFENDİ, Harb-i Umumîde Irak Harekâtı Kûtü’l-Amâre, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayını, İstanbul 2016.Menzil Hıdemâtı Nizamnamesi, Matbaa-i Askeriye, İstanbul 1327.MİRLİVA CAVİD, Irak Seferi ve İttihat Hükümetinin Hayâlât ve Cehalet-i Siyasiyesi, Müdafaa Matbaası, İstanbul 1334.MUSTAFAZADE, Tofig, “Antanta Devletleri’nin Planlarında I. Dünya Savaşı Arifesinde ve Sırasında İstanbul ve Marmara Bölgesi”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, İzmit 2016, s. 1265-1275.MÜDERRİSOĞLU, Fatih, “Menzil Kavramı ve Osmanlı Devleti'nde Menzil Yerleşimleri”, Türkler, Cilt: X, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 920-926.NOYAN, Abdülkadir, Son Harplerde Salgın Hastalıklarla Savaşlarım, Son Havadis Matbaası, Ankara 1956.Osmanlı Belgelerinde Birinci Dünya Harbi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, İstanbul 2013.ÖLÇEN, Yavuz, Birinci Dünya Harbi Irak Cephesi Kutulamare Muharebeleri (29 Nisan 1916-16 Şubat 1917) Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1992.
• ÖĞÜN, Tuncay “Osmanlı Basınında Cihad-ı Ekber: İran Örneği”, Türkiyat Mecmuası, Cilt: XXVIII, S. 1, 2018, s. 91-114.ÖZGEN, Mehmet Sinan, Bolvadinli Mehmet Sinan Bey’in Harp Hatıraları, haz. Servet Avşar-Hasan Babacan-Muharrem Bayar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.POMIANKOWSKI, Joseph, Osmanlı İmparatorluğunun Çöküşü 1914-1918 I. Dünya Savaşı, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2014.RENOUVIN, Pierre, Birinci Dünya Savaşı Tarihi, Cilt: I, çev. Adnan Cemgil, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul 1969.RİASANOVSKY, Nicholas V. -Mark D. STEİNBERG, Rusya Tarihi, İnkılap Kitabevi, İstanbul 2011.SABİS, Ali İhsan, Birinci Dünya Harbi, III, Nehir Yayınları, İstanbul 1991.__________, Harp Hatıralarım Birinci Dünya Harbi, IV, Nehir Yayınları, İstanbul 1991.SAK, İzzet- Cemal Çetin, “XVII. Ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde Menziller ve Fonksiyonları: Akşehir Menzilleri Örneği”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 16, 2004, s. 179-221.SANDERS, Liman von, Türkiye’de Beş Sene, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2013.SARIKÇIOĞLU, Melike, Osmanlı-İran Hudut Sorunları (1847-1913), TTK, Ankara 2013.__________, “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında İran”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 25, 2010, s.- 45-71.SARISAMAN, Sadık, Golç Paşa ve XIII. Kolordu Harekâtı Dönemlerinde Osmanlı İran İlişkileri (Ekim 1915 – Nisan 1917), Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 1994.__________, “Birinci Dünya Savaşı’nda İran Harekâtını Yapan XIII. Kolordu’nun İaşesi Meselesi”, Askeri Tarih Araştırmaları, S. 13, Ankara 2009, 1-33.Seferiye Nizamnamesi, Matbaa’i Askeriye, Dersaadet 1332.SEREZLİ MEHMED RAGIB, Rus ve İngilizlere Karşı Bir Osmanlı Zabiti (1917-1918), haz. Ahmet Efiloğlu-Raif İvecan, Timaş Yayınları, İstanbul 2011.SHAW, Stanford J., The Ottoman Empire in World War I, Cilt: I, TTK, Ankara 2008.__________, The Ottoman Empire in World War I, Cilt: II, TTK, Ankara 2008.ŞEMSEDDİN SAMİ, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2005.ŞİROKORAD, A. B., Rusların Gözünden 240 Yıl Kıran Kırana Osmanlı-Rus Savaşları Kırım-Balkanlar-93 Harbi ve Sarıkamış, Selenge Yayınları, İstanbul 2013.TOKSOY, Nurcan, “Rusya’nın Trans-Kafkasya Politikası ve Komiserlikle Münasebetleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 47, 2000, s. 491-536.Türk Silahlı Kuvvetler Tarihi Osmanlı Devri Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik, Cilt: X, Ankara 1985.TÜRKMEN, Zekeriya, “Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi”, 1914’ten 2014’e 100’üncü Yılında Birinci Dünya Savaşı’nı Anlamak Uluslararası Sempozyumu, ed. Zekeriya Türkmen, Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, 20-21 Kasım 2014, İstanbul 2014, s. 381-434.VERNADSKY, George, Rusya Tarihi, Selenge Yayınları, İstanbul 2009.Vilayat Yolları Haritasıdır, Hilal Matbaası, İstanbul [Tarih yok].YILMAZ, Veli, 1nci Dünya Harbinde Türk-Alman İttifakı ve Askeri Yardımlar, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1988.YÜZBAŞI MUKBİL BEY, Irak Cephesi 1914-1918 Kûtü’l-Amâre Kuşatması, çev. Gül Karabuda, TTK, Ankara 2019.