İran ve Doğu Anadolu Bölgesinde Gerçekleştirilen Arkeoloji Çalışmalarının Dünü, Bugünü

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 3, 95 - 122, 30.12.2019

Umut Parlıtı Leila Afsharı

Öz

İran coğrafyası ve Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki arkeolojik merkezlerde ele geçen arkeolojik bulgular en azından MÖ IV. binyıldan itibaren bölgeler arasın-da kültürel iletişim olduğunu göstermektedir. Anadolu’nun kuzeyinde Karadeniz Dağlarının güney eteklerinden güneyde Maraş hattına, batıda Kızılırmak ve Fırat Havzası’ndan Kuzeybatı İran’a daha doğuda Urmiye Gölüne kadar uzanan geniş coğrafyada MÖ III.-II. binyıl süresinde benzer toplumsal yapının hüküm sürdüğü bilinmektedir. Benzer sosyal yapının binlerce yıl devam etmesinin temel sebebi coğrafyaları birbirine bağlayan doğal geçitlerdir.
Bu geçitler sonraki yıllarda özellikle batılı araştırmacılar, gezginler ve seyyahlar tarafından kullanılmaya devam edilmiştir. Biz bu makalede İran ve Doğu Anadolu’nun kültürel iletişimini arkeolojik veriler temelli irdeledikten sonra her iki coğrafyada gerçekleşen arkeolojiye dönük araştırma, gezi, kazı çalışmalarının kısa serüvenini ele alacağız. Bunu her iki coğrafyanın araştırma tarihçesini belirli bölümlere ayırarak tamamlayacağız. Bu bölümler yakın tarihler aralığında arkeolojik çalışmalara damga vuran önemli dönüm noktaları tespit edilerek belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İran, Doğu Anadolu, Tarihi Coğrafya, Arkeoloji, Kültürel İletişim

Kaynakça

• Abdi, K., "Sado Si Sal Hafari dar Shush", Majale Miras Farhangi 12, 1994, s.87-105. Amiet, P., Shush-e 6000 Sale, (Çev.Ali Musavi), 2010. Arab, K. ve Rashidi Erzande, M., "Kavoshhaye Nejatbakhshi moha-vatehhaye Ku. 103 va Ku. 104 Sad Kuchro-Golpayegan", Go-zareshhaye Panzdahomin Gerdehamaei Salaneh Bastanshe-nasi Iran, 2017, 422-429. Belli, O., “Doğu Anadolu’da Yeni Arkeolojik Keşifler: Van –Yedisalkım (Put) Köyü Boyalı Mağara Resimleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı. 28-29, 1975, s.1-40. Bilgi, Ö., “Köşkerbaba Kazıları 1979”, II. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1980, s.113-119. Bigleri, F. ve diğ., "Baresi va Kavosh Nejatbakhshi dar Mahdoude Sad Darian, Uraman (Huraman) Kordestan va Kermanshah", Gozareshhaye Panzdahomin Gerdehamaei Panzdahomin Ger-dehamaei Salaneh Bastanshenasi Iran, 2017, s.49-54. Biranvand, M., "Kavosh Nejatbakhshi Tape Choga Galateh dar Hoze Sad Meruk, Ostan Lorestan", Gozareshhaye Panzdahomin Gerdehamaei Salaneh Bastanshenasi Iran, 2017, s.63-69. Burney, C., "Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze", Anatolian Studies VIII, 1958, s.157-209. Ceylan, A., Özgül, O., Bingöl A., Topaloğlu, Y., Günaşdı, Y. ve Üngör, İ., “2011 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara, 2014, s.277-292. Çilingiroğlu, A., “Van-Dilkaya Höyüğü Kazısı”, IX. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara 1988, s.229-248. Çilingiroğlu, A., Urartu Tarihi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 1994. Çilingiroğlu, A., ve Derin, Z., “Van Dilkaya Kazısı 1990”, XIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1992, s.403-422. Darga, M., “Şemsiyetepe Kazıları 1985 Sezonu Sonuçları”, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, 1987, s.157-172. Doroudian, S., "Pajoheshi Darbareh Nagsh Barjesteh Sasani Rey", Majale Asar, Shomare 71, 2016, s.53-66. Drews, R., Changes in Warfare and the Catostroph B.C. The End of The Bronz Age, Princeton, 1993. Duru, R., Keban Projesi Değirmentepe Kazısı 1973, Orta Doğu Tek-nik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri III, No.2, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1979. Dyson, R.J., Rediscovering Hasanlu, Expedition 31.2.3, 1989. Edwards, M., “Urmiya Ware and It’s contribution in North-western ¡ran in the second millenium B.C, A Review of the Results of Excavation and Surveys” Irán, XXIV, 1986, s.57-77. Erdem, A., “Doğu Anadolu'nun Demir Çağı Aşiretleri, Iron Age Aşirets (Tribes) in Eastern Anatolia”, Türkiye Bilimler Akademisi Ar-keoloji Dergisi, Sayı: 14, 2011, s.59-68. Erzen, A., Doğu Anadolu ve Urartular, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1986. Esin, U., “Tepecik Kazısı, 1969”, Keban Projesi 1969 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 2, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1971, s.107-129. Ufuk E., “Tepecik Kazısı 1973”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ke-ban Projesi Yayınları, Seri I. No. 6, Keban Projesi 1973 Ça-lışmaları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1979, s.79-94. Esin, U., “1980 Yılı Değirmentepe (Malatya) Kazısı Sonuçları”, III. Kazı Sonuçları Toplantısı, DSİ Basım ve Foto-Film İşletme Müdürlüğü Matbaası, Ankara, 1981, s.39-41. Esin, U., "Tepecik Kazısı, 1974", Keban Projesi 1974- 1975 Çalışma-ları, ODTÜ Keban Projesi Yayınları Seri: 1 No: 7, Ankara, 1982, s.71-93. Esin, U., ve Arsebük, G., “Tülintepe Kazısı 1971”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 4, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara, 1974, s.138-159. Frangipane, M., ve Balossi, F., “The 2002 Expoloration Campaign at Arslantepe-Malatya”, 25. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Dösimm Basımevi, Ankara, 2004, s.397-404. Günaltay, Ş., Yakın Şark II, Anadolu En Eski Çağlardan Ahameniş’ler İstilasına Kadar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987. Güneri, S. “Erzurum Çevresindeki Höyüklerin Yüzey Araştırmaları”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, 1988, s.45-76. Güneri, S., “1987 Yılı Sos Höyük Kazıları ve 1985-1997 Yılları Ara-sında Erzurum Çevresinde Erzurum Çevresinde Yapılan Arke-olojik Çalışmalar Işığında Doğu Anadolu-Kafkasya-Orta As-ya Arasındaki Kültürel İlişkiler”, OLBA V, 2000, s.1-58. Güneri, S., "Cultural Connections Between Anatolia and Caucasus- Central Asia during the Late Bronze-Early Iron Age", Anatolia Antiqua 10, 2002, s.11- 77. Güneri, A., Erkmen, M.,ve Gönültaş, B., “Erzurum Bulamaç Höyük Kazıları 2001 Yılı Çalışmaları”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt. I, Ankara, 2003, s.249- 258. Hauptmann, H., “Körtepe Kazıları 1972”, Keban Projesi 1972 Ça-lışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayın-ları, Seri I. No. 5, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1976, s.25-39. Hauptmann, H., “Norşuntepe Kazıları 1973”, Orta Doğu Teknik Üni-versitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 6, Keban Projesi 1973 Çalışmaları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1979, s.43-78. Hojabri Nobari, A.R. ve diğ., "Tosea Farhangi Javame Shomal Fars dar Dore Bakun: Tape Mehr Ali", Majale Motaleat Bastans-henasi, Dore 4, Shomare 2, 2012, s.83-101. Hourshid, Sh. ve Musavi Haji, S.R., "Kavosh Bastanshenasi dar Mo-havateh Barzgavaleh, Hozeh Sad Seymareh, Majale Asar, Shomare 68, 2015, s.93-108. Işıklı, M., “Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürünün Karaz, Pulur, Güzelova Malzemesi Işığında Tekrar Değerlendirilmesi”, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 2005. Işıklı, M., “Erzurum Pulur Höyüğü Çalışmaları: Kuzeydoğu Anadolu Keramiği Üzerine Gözlemler”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Der-gisi VIII, 2006, s.13-30. Işıklı, M. "Recent Investigations At Pulur (Erzurum): Observations On Northeast Anatolian Ceramics", Ceramics in Transitions : Chalcolithic Through Iron Age in the Highlands of the Sout-hern Caucasus and Anatolia, ANES Supp. 27, Editör: Rubin-son, K. Sagona, A.), 2008a, s.267-290. Işıklı, Mehmet, “Metal Objects From Karaz, Pulur and Güzelova Excavations: General Observation About Ancient Mining and Metalurgy in Nourtheast Anatolia” Ancient Mining in Turkey and Eastern Mediterranean, Edtörler: Ü. Yalçın, H. Özbal, A.G. Paşamehmetoğlu, 2008b, s.99-118. Işıklı, M. "Erken Transkafkasya Kültüründe Din ve Dİni Aktiviteler ile Kült Objelerine Yönelik Genel bir Değerlendirme", Altan Çilingi-roğlu'na Armağan Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı'na Adanmış Bir Hayat, Editörler: Sağlamtimur, H. Abay, E. Derin, Z. Erdem, A.Ü. Batmaz, A. Dedeoğlu, F. Erdalkıran, M. Baş-türk, M.B. Konakçı, E. İstanbul, 2009, s.333-352. Mehmet Işıklı, Erzurum Bölgesi'nin Arkeolojik Geçmişinin Ana Hat-ları, Geçmişten Geleceğe Armağan, Arkeolojik, Kültürel ve Es-tetik Yansımalar, Kariyer Matbaacılık Ltd. Şti, Ankara, 2010a. Işıklı, M., Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü: Çok Bileşenli Gelişkin Bir Kültürün Analizi, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2011. Jafari, M.J. ve Rajabi, N., "Baresi va Shenasaei Sadhaye Sombar va Chandyar dar Ostan Khorasan Shomali", Gozareshhaye Panz-dahomin Gerdehamaei Salaneh Bastanshenasi, 2017, s. 94-98. Karaosmanoğlu, M., Işıklı, M. ve Can B., “ 2001 Yılı Erzurum Ovası Yüzey Araştırması”, 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Ankara, 2003, s.345-356. Karaosmanoğlu, M., Işıklı, M. ve Can B., “2002 Pasinler Ovası Yüzey Araştırması”, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, An-kara, 2004, s.301-310. Karaosmanoğlu, M., Işıklı, M. ve Akarsu, R., “Erzurum ve Pasinler Yüzey Araştırması Çalışmaları”, Anadolu’nun Zirvesinde Türk Arkeolojisinin 40. Yılı, Editörler: Yılmaz, M.A., Kasapoğ-lu, H., 2015, s.431- 440. Konyar, E., “Van-Tuşpa Aşağı Yerleşmesi Van Kalesi Höyüğü Kazıla-rı”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, 3. Cilt, İsmail Aygül Ofset Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti, Ankara, 2012, s.409-428. Konyar, E., Ayman, İ., Avcı, C., Yiğitpaşa, D., Genç, B. ve Akgün, R.G., “Van Kalesi Höyüğü 2011 Yılı Çalışmaları”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Pegasus Görsel İletişim Hizmetle-ri, Ankara, 2013, s.127-136. Koşay, H.Z.. “Karaz Sondajı”, III. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliğler, 1948, s.165-169. Koşay, H.Z., “Pulur (Sakyol) Kazısı 1969”, Keban Projesi 1969 Ça-lışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayın-ları, Seri I. No. 2, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1971, s.99-106. Koşay, H.Z., “Pulur (Sakyol) Kazısı 1970”, Orta Doğu Teknik Üniver-sitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 3, Türk Tarih Kuru-mu Basımevi, Ankara, 1972, s.127- 138 Koşay, H. Z. Ve Turfan, K., "Erzurum- Karaz Kazısı Raporu", Belle-ten XXIII/91, 1959, s.349-413. Koşay, H.Z. ve Vary, H., Pulur Kazısı 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu/ Pulur Excavations, 1960: Report on Preliminary Re-sults, Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 24. Erzurum, 1964. Koşay, H.Z. ve Vary, Herman.. Güzelova Kazısı/ Excavations at Gü-zelova, Ankara, Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 46. Erzu-rum, 1967. Kökten, İ.K., "Kars'ın Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor", Belle-ten VII/27, Ankara, 1943, s.601- 613. Kökten, İ.K., “Orta-Doğu ve Kuzey Anadolu’da Yapılan Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor”, Belleten 8/32, Ankara, 1944, s.659–680. Kökten, İ.K., “1945 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tarih Öncesi Araştırmaları”, Belleten 11/43, 1947, s.431- 472. Kökten, İ.K., “Kars’ın Tarih Öncesi”, 3. Türk Tarih Kongresi, 1948, s.194-204. Kökten, İ.K., “Keban Baraj Gölü Alanında Taş Devri Araştırmaları”, Keban Projesi 1969 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversi-tesi Keban Projesi Yayınları, Seri.1- No.2, Ankara, 1971, s.13-21. Kökten, İ.K., “Keban Baraj Gölü Alanında Dip Tarih Araştırmaları”, Keban Projesi 1971 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversi-tesi Keban Projesi Yayınları, Seri.1- No.4, Ankara, 1974, s.1-11. Kökten, İ.K., “Kars Çevresinde Dip Tarih Araştırmaları ve Yazılıkaya Resimleri”, Atatürk Konferansları V, 1975, s.95-104. Kökten, İ.K., “Keban Baraj Gölü Alanında Taş Devri Araştırmaları 1972”, Keban Projesi 1972 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 5, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1976, s.1-8. Lashgari, A. ve diğ., “Kavosh Nejatbakhshi Mohavateh Bastani Zij- Hoze Abgir Sad Kangir (Eyvan-Ilam)”, Gozareshhaye Panz-dahomin Gerdehamaei Salaneh Bastanshenasi, 2017, s.570-577. Malek Shahmirzadi, S., “Eshareyi Mokhtasar Bar Tahavole Bastan Shenasi dar Iran”, Majale Asar, Shomareye 12,13 va 14, 1986, s.133-160 Malek Shehmirzadi, S., "Moruri bar Tarikhcheh Motaleat Bastanshe-nasi, dar Iran", Majale Bastanshenasi va Tarikh,Sale Aval, Shomare 2, 1987, s.57-73. Malek Shehmirzadi, S., Iran dar Pish az Tarikh, Bastanshenasi Iran az Agaz ta Sepideh Dam Shahrneshini, 2003. Masumi, G., Tarikhcheh Elm-e Bastanshenasi, 2004. Masumi, G., "Nakhostin Gamhaye Bastan Shenasi dar Iran va Zami-nehaye Tasvibe Ganun Atigat", Yusuf Hasanzadeh ve Sima Miri (Ed.), Majmoe Magalat Hashtad Sal Bastanshenasi Iran, Jeld Aval, 2012, s.1-9. Negahban, E., Moruri bar Panjah Sal Bastanshenasi Iran, 2006. Niakan, L., Pajoheshhaye Bastanshenasi Hoze Abgir Sad Seymareh, 2016a. Niakan, L., "Kavosh Mohavateh Gela Pirooz Ali dar Hoze Abgir Sad Seymareh", Baresihaye Bastanshenasi dar Hoze Sad Seyma-reh, 2016b, s.121-133. Özdoğan, M., Aşağı Fırat Havzası 1977 Yüzey Araştırmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Aşağı Fırat Projesi Yayınları, Seri I, No. 2, Tek Ofset, İstanbul, 1977. Özfırat, A., “Bozkurt Kurgan Mezarlığı Kazısı 2009-2010”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, İsmail Aygül Ofset Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti, Ankara, 2012, s.533-550. Özfırat, A., “Bozkurt Kurgan Mezarlığı Kazısı (2007-2013)”, 36. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, İsmail Aygül Ofset Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti, Ankara, 2014, s.209-226. Palmieri, A., “Arslantepe Excavations, 1982”, V. Kazı sonuçları Top-lantısı, Ankara, 1984, s.97-101. Parlıtı, U., Mezopotamya’da Halaf Seramikleri ve Önasya’da Yayılım Alanlarının İncelenmesi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilim-ler Enstitüsü, Cilt: 1-2, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana, 2011. Pehlevi, M., Vazifeam dar Gebale Keshvaram, 1973. Riyazi, M.R., "Az Muze Iran Bastan ta Muze Melli Iran" Majale Mu-zeha,Shomare 30, 2002, s.17-26. Sagona, A., Büyüktepe Höyük 1992, XV. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1994, s.229-234. Sagona, A., “The Bronze Age- Iron Age Transition in Northeast Ana-tolia A View From Sos Höyük”, Anatolian Iron Ages 4, Edt. Çi-lingiroğlu, A. Matthews, R., 1999, s.153-164. Sagona, A. “Sos Höyük and Erzurum Region in the Late Prehistory: A Provisional Chronology for Northeastern Anatolia”, Chronolo-gies des Pays du Caucase et de L’Euphrate aux IV-III Millena-ries, Edt. Marro, C. vd., 2000, s.329-373. Sagona, A., Sagona, C. “Excavations at Sos Höyük 1998-2000: Fifth Preliminary Report”, Ancient Near Eastern Studies 37, 2000, s.56-127. Sagona, A., Erkmen, M., Sagona, C., “Excavations at Sos Höyük 1996”, XIX. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, T.C. Kültür Ba-kanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 1998, s.245-250. Sevin, V. ve Kavaklı, E., “Karagündüz Höyüğü ve Nekropolü 1994 Yılı Kurtarma Kazıları”, XVII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 1996, s.337-362. Sevin, V., Özfırat, A., ve Kavaklı, E., “Karagündüz Höyüğü 1998 Yılı Kazıları”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 2000, s.409-420. Şenyurt, S.Y., “Tasmasor Kurtarma Kazıları”, Tasmasor, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 2011, s.7-36. Tarhan, T. ve Sevin, V., “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları”, XII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, II, Ankara Üniversitesi Bası-mevi, Ankara, 1991, s.429-456. Uzunoğlu, E., “Malatya-İmamoğlu Höyüğünde 1985 Yılı Kazı Ça-lışmaları”, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, 1987, s.213-230. Ünsal, V., "M.Ö. III. Binde Kuzeydoğu Anadolu "North- East Anatolia in the Thousand BC", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergi-si The Journal Of International Social Research Volume 1/3, Spring, 2008, s.396- 410. Yalçınkaya, I., Muller-Beck, H. ve Albrecht, G., “Fırat Vadisinde, Adıyaman-Samsat ve Malatya-Kuruçay Çevrelerinde Paleoli-tik Gözlemler 1979”, Aşağı Fırat Projesi 1978-1979 Çalışma-ları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1987, s.29-33. Yaylalı, S., İÖ. 2. Bin Doğu Anadolu Boyalı Seramiği, Atatürk Üni-versitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, 1993.