TWO IMPORTANT FIGURES IN THE OTTOMAN EMPIRE AND IRANIAN RENEWAL MOVEMENTS IN THE 19THCENTURY: MUSTAFA REŞIT PAŞA AND MIRZA TAKI KHAN

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 10, 1 - 27, 29.06.2023

Numan Turan

Öz

The Ottoman Empire and Iran's reform movements were shaped in similar conditions in the 19th century. Both states have made some arrangements in order to combat the political and economic weaknesses they have fallen into. The Ottoman Empire and Iran, which had intense political, cultural and eco-nomic relations with each other throughout history, went through similar pro-cesses in the 19th century. In the Ottoman Empire, Mustafa Reşit Paşa, who was the architect of the Tanzimat Edict and one of the most important states-men of the period, carried out radical reforms in his duty as grand vizier, which he carried out 6 times between 1846-1858. The period in which important modern changes were made in Iran coincides with the vizier years of Mirza Taki Khan (1848-1851), the vizier of Nasreddin Şah (1848-1896), the fourth ruler of the Qajar Dynasty. Both figures made innovations in order to strengthen the central authority in the state administration, to make regulations in financial matters and to establish the rule of law. In this study, the contributions of two important statesmen of the Ottoman Empire and Iran to the modernization process in their countries will be tried to be shown comparatively. In the re-search, examination works prepared by Turkish and Iranian historians were used.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Iran, Renewal, Mustafa Reşit Paşa, Mirza Taki Khan

19. Yüzyılda Osmanlı Devleti ve İran Yenileşme Hareketlerinde İki Önemli Şahsiyet: Mustafa Reşit Paşa ve Mirza Taki Han

Öz

Osmanlı Devleti ve İran yenileşme hareketleri 19. yüzyılda benzer koşullar içerisinde şekillenmiştir. İki devlet de içine düştüğü siyasi ve ekonomik güçsüzlüklerle mücadele etme amacıyla birtakım düzenlemeler gerçekleştirmiştir. Tarih boyunca birbirleri ile yoğun siyasi, kültürel ve ekonomik ilişkiler içinde bulunmuş olan Osmanlı Devleti ve İran’ın 19. yüzyıldaki yenileşme çabaları, benzer koşullarda birbirine yakın süreçlerden geçmiştir. Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Fermanı’nın mimarı ve devrin en önemli devlet adamlarından Mustafa Reşit Paşa 1846-1858 yılları arasında 6 kez yürüttüğü sadrazamlık görevinde köklü reformlar gerçekleştirmiştir. İran’da ise modern anlamda önemli değişikliklerin yapıldığı dönem, Kaçar Hanedanının dördüncü hükümdarı Nasreddin Şah’ın (1848-1896) veziri Mirza Taki Han’ın vezirlik yıllarına (1848-1851) denk gelmektedir. Her iki şahsiyet de devlet yönetiminde merkezi otoritenin güçlendirilmesi, malî konularda düzenlemelerin yapılması ve kanun üstünlüğünün tesis edilmesi adına yenilikler yapmıştır. Bu çalışmada, Osmanlı Devleti ve İran’ın iki önemli devlet adamının ülkelerindeki modernleşme sürecine katkıları, karşılaştırmalı olarak gösterilmeye çalışılacaktır. Araştırmada, Türk ve İran tarihçileri tarafından hazırlanmış tetkik eserlerden faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, İran, Yenileşme, Mustafa Reşit Paşa, Mirza Taki Han

Kaynakça

• AKYILDIZ, Ali, Osmanlı Merkez Bürokrasisi (1836-1856), Timaş Yayınları, İstanbul 2018.
• AKYILDIZ, Ali, “Tanzimat”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 40, İstanbul 2011, 1-10.
• ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789–1914), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1997.
• BALCI, Muharrem, “Tanzimat’tan Günümüze Islah, Resepsiyon ve Uyum Çalışmalarının Tahlili”, UMRAN Dergisi, Mayıs 2021, 75-86.
• BAYSUN Cavit, “Mustafa Reşit Paşa”, Tanzimat II, MEB Yayınları, İstanbul 1999, 723-746.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Mustafa Reşid Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 3, Ankara 2020, 348-350.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Nizam-ı Cedid”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.33, İstanbul 2007, 175-178.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Mahmud II”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 3, An-kara 2003, 352-357.
• BOLAT, Gökhan, “Mirza Taki Han (Emir Kebir) ve Reformları (1848-1851)”, Belleten, IXXVII/278, 2013, 152-182.
• ÇAKIR, Hamza, “Tercüman-ı Ahval”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 40, İstanbul 2011, 495-497.
• ÇİÇEK, Hüseyin Güçlü, Süleyman Dikmen, “Osmanlı Devleti’nde Büt-çenin ve Bütçe Hakkının Tarihsel Gelişimi”, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, c.11, 2015, 83-98.
• DİA, “Abbas Mirza”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 30, İstanbul 1988, 27-28.
• EBUZZİYA, Ziyad, “Ceride-i Havadis”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.7, İstanbul 1993, 406-407.
• ENGELHARDT, Edouard- Philippe,Tanzimat, (Çev. Ayla Düz), Milliyet Yayınları, İstanbul 1976.
• FINDLEY Carter V., Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Reform Bab-ı Ali (1789-1922), Çev. Latif Boyacı, İzzet Akyol, İz Yayıncılık, İstanbul 1994.
• GARTHWAİTE, Gene R., İran Tarihi, (Çev. Fethi Aytuna), İnkılap Yayınları, İstanbul 2021.
• GÜMÜŞ, Musa, “1848 Mülteciler Meselesi Örneğinde 19. yüzyıl Türk Diplomasisi”, History Studies, 2/2, 2010, 256-280.
• GÜNEY, Filiz, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı-İran İlişkileri ve İran’a Giden Osmanlı Elçileri, (Afyon Kocatepe Üniversitesi, Basılmamış Yük-sek lisans Tezi), Afyonkarahisar 2005.
• IVANOV, Mihail Sergeyeviç, İran Tarihi, (Çev. Hasan Demiroğlu), Selenge Yayınları, İstanbul 2021.
• İME, Gamze, “Emir Kebir’in (Mirza Taki Han) Kaçarlar Döneminde İran’daki Yenileşme Hareketine Katkıları”, İRTAD, sayı:6, Haziran 2016, 45-70.
• KARABULUT, Mustafa, “Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. Yüzyılda Değişim Süreci, Sosyal ve Kültürel Durum”, Sosyal Bilimler Dergisi, 1/2, 2016, 49-65.
• KARADENİZ, Yılmaz, İran Tarihi 1700-1925, Selenge Yayınları, İstanbul, 2020.
• KARADENİZ, Yılmaz, Kaçar Hanedanı (1795-1925), (İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Malatya 2004.
• KARADENİZ, Yılmaz, “Kaçar İdaresi Döneminde İran’da Askeri Alan-da Yapılan Islahatlar (1795-1925), Modern İran Tarihi, (editör Osman Karacan), İstanbul 2021, 85-115.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, c.7, 8. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994.
• KILIÇ, Hatice, İran’ın Modernleşme Sürecinde Osmanlı Devleti’nin Rolü, (Marmara Üniversitesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2006.
• KURTULUŞ, Rıza, “Mirza Taki Han”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.30, Ankara 2020, 168-169.
• LEWIS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çev. Metin Kıratlı), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
• METİN, Celal, “19. Yüzyıl Osmanlı-Türk Yenileşme Çabalarının İran’a Tesiri”, Türk Yurdu, 27/224, Aralık 2007, 37-44
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Muhammed Şah”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.30, Ankara 2020, 568-569.
• PİRA, Suad, ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Nasirüddin Şah”, TDV İs-lam Ansiklopedisi, c. 32, İstanbul 2006, 405-406.
• SOOFİZADEH, Abdolvahid, Kaçar Hanedanlığı Döneminde Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri (1795-1925), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2020.
• SOOFİZADEH, Abdolvahid, “Osmanlı ve İran Meşrutiyeti Karşılaştırması” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7/35, 286-296.
• SUVLA, Şükrü, Dr. Refii, “Tanzimat Devrinde İstikrazlar”, Tanzimat II, MEB Yayınları, İstanbul 1999, 263-288.
• TACAN, Necati, “Tanzimat ve Ordu”, Tanzimat I, MEB Yayınları, İstanbul 1999, 129-137.
• TANÖR, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.
• TANPINAR, Ahmet Hamdi, 19.Yüzyıl Edebiyat Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2019.
• UBICINI, Henry Abdolonyme, Osmanlı’da Modernleşme Sancısı, (Çev. Cemal Aydın), Timaş Yayınları, İstanbul 1998.
• YEŞİLOT, Okan, “Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları”, AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 36, 2008, 187-199.