Osmanlılar’da II. Meşrutiyet Döneminde Yeni Açılan Medreseler ve Din Görevlisi Yetiştirme Çalışmaları

Yıl 2016, Sayı: 36, 33 - 61, 01.12.2016

Zeki Salih Zengin

https://doi.org/10.26570/isad.327227

Cited By: 8

Öz

Osmanlı eğitim sistemi Tanzimat yıllarından itibaren değiştirilerek, medreselerin dışında yeni bir anlayış ve teşkilât ile farklı bir eğitim sistemi kurulmuştur. 1857 yılında Maârif-i Umûmiyye Nezâreti’nin kurulmasından sonra yeni eğitim teşkilâtı hızla gelişmiş, genel eğitim tamamen çeşitli derecelerde açılan mekteplerin faaliyet alanına girmiştir. Bu gelişme karşısında, medreselerin faaliyet alanı büyük oranda din ilimlerinin öğretimiyle buna bağlı olarak din hizmetlerini yerine getirecek görevlilerin yetiştirilmesiyle sınırlı kalmıştır. Ortaya çıkan bu durum karşısında medreselerin söz konusu amaçlarını daha etkili biçimde gerçekleştirmeleri için eğitim anlayış ve teşkilâtının gözden geçirilerek birtakım yeni düzenlemelerin yapılması gerekmiştir. Tanzimat ve II. Abdülhamid dönemlerinde medrese sisteminde düzenlemeler yapılması gerektiği dile getirilmiş; hatta bazı girişimler yapılmış olsa da geleneksel yapısını korumaya devam etmiştir. Medreselerin yeni eğitim sistemiyle uyumlu olarak yeniden düzenlenmesi II. Meşrutiyet döneminde gerçekleştirilmiştir. Medreselerin ıslahı iki temel amaca dayanmaktadır: İlki medreselerin yeni eğitim sistemine uyumunun sağlanması diğeri ise medreselerdeki eğitim kalitesinin yükseltilerek nitelikli din görevlilerinin yetiştirilmesi. Bu amaçla genel medreselerin dışında, imam, hatip, vâiz gibi din görevlilerinin eğitilmesini amaçlayan yeni medreseler de açılmıştır. Bu medreseler, dönem boyunca yapılan düzenlemelerle Medresetü’l-irşâd adıyla birleştirilmiştir. Ancak Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na girmesinden sonra yaşanılan buhran ile medresenin idarî ve malî yapısındaki anlaşmazlıklar sebebiyle girişim başarıya ulaşamamıştır. Bununla birlikte dönem boyunca yapılan çalışmalar Cumhuriyet döneminde aynı amaçla açılan kurumlara örnek teşkil etmiştir. Diğer taraftan, çalışmalar esnasında atılan adımlar ve bunların sonuçlarının oluşturduğu birikim günümüzde aynı konuda yapılan ve yapılacak çalışmalar açısından da değer taşımaktadır. Makale, tarihî bir vakanın tanıtımıyla birlikte yaşanan tecrübenin günümüzde yapılacak çalışmalara yansıtılmasını amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, II. Meşrutiyet dönemi, Medresetü’l-vâizîn, Medresetü’l-irşad, Medresetü’l-eimme ve’l-hutabâ, din görevlisi

Newly Established Madrasas and the Efforts of Training Religious Commissary in the Ottomans’ II. Constitutional Era

Öz

The Ottoman education system has changed considerably since the Tanzimat period due to a renewed understanding and a refined structural organization. A newstructure of education developed rapidly after the establishment of the Ministry of Education (Maarif-i Umumiye Nezareti) in 1857, and general education was taken entirely into the realm of official schools. With this, madrasas were limited largely to the teaching of religious sciences and to training religious commissary. All of these developments necessitated new regulations in madrasas in order to effectively accomplish their goals. The need for arrangements in the madrasa system had been voiced and even some attempts had been undertaken during the Tanzimat era and Abdulhamit II’s reign; despite this, the madrasa had retained its traditional structure. The re-organization of madrasas in accordance with the new education system was made in the Constitutional Period. The re-organization of madrasas had two goals: namely, harmonizing madrasas in accordance with the new educational system, and secondly, improving education quality to better train commissaries. For this purpose, in addition to general madrasas, new madrasas were established with the goal of raising religious commissaries, including prayer leaders (imāms) and preachers (khatīb and wāiz). These madrasas were united under the rubric of Madrasa al-Irshād due to changes made in the subsequent years. However, this attempt failed because of the crisis that took place after the Ottoman State’s participation in World War I and disagreements that surfaced about the administrative and financial structure of the madrasa. However, efforts during the given period served as a model for institutions that would open with the same objectives in the Republican period. These efforts and their results are also significant in that they shed light on today’s educational problems and offer potential solutions to them. This article aims to present this historical process as much as to reflect upon its implications for today.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, II. Constitutional Period, Madrasa al-Wāizīn, Madrasa al-Irshād, Madrasa al-A’imma wa al-Khutabā, Religious commissary

Kaynakça

• A. Arşiv Kaynakları BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), A. AMD (Amedî Kalemi Evrakı) 1/2; 31/20.
• BOA, A. MKT. MHM (Mühimme Kalemi Evrakı), 213/8.
• BOA, A. DVN (Divan Kalemi Evrakı), 48/2.
• BOA, BEO (Bâb-ı Âlî Evrak Odası), nr. 1770/132691; nr. 4685/351319/1; nr. 4695/352112/2, 3; nr. 4699/352366/1; nr. 4702/352593/2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 11, 12, 15.
• BOA, C. MF (Cevdet-Maarif), 7594.
• BOA, DH. EUM. THR (Tahrirat Kalemi), 91/15.
• BOA, Dîvân-ı Hümâyun Ruûs Defterleri, Medâris-i Âsitâne-i Âliye, nr. 224.
• BOA, MV (Meclis-i Vükelâ), 143/38, 163/79, 222/82, 222/214, 223/39, 223/151, 233/98, 250/72.
• BOA, ŞD (Şûrâ-yı Devlet), 207/36, 2842/55.
• BOA, Y. EE (Yıldız Esas Evrakı), 5/119, 38/14, 15.
• BOA, Y. PRK. BŞK (Yıldız Parakende Baş Kitâbet Ma‘rûzâtı), 25/85, 30/19.
• BOA, Y. MŞ (Yıldız Parakende Meşîhat Dairesi Ma‘rûzâtı), 6/2.
• BOA, Y. MTV (Yıldız Mütenevvi Ma‘rûzât), 25/52.
• BOA, ZB (Zaptiye Nezâreti), 350/123.
• İstanbul Müftülüğü Şer‘iyye Sicilleri Arşivi, Eimme ve Hutabâ Şubesi Yoklama Defteri, sene 1335-40 (1919-24), nr. 2338; Medresetü’l-hutabâ Talebesinin Künye Defteri, nr. 2339; Medresetü’l-irşâd Vâizîn Şubesi Talebe Efendilerin Künye Defteri, nr. 2343.
• B. Diğer Kaynaklar Ahmet Hamdi (Aksekili), “Medresetü’l-irşâd”, Sebîlürreşâd, 21/538-539 (1339): 142-44.
• Ahmet Necati, “Ulemâ-i Kiramdan Bir Rica”, Beyânülhak, 171 (1330): 3009-10.
• Akgündüz, Ahmet, “Muhammed Abduh’un Gözüyle Osmanlı Devleti ve Eğitim Sistemi”, Sur, 141 (1987): 34-41.
• Akgündüz, Murat, Osmanlı Döneminde Vâizlik, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2016.
• Akman, Zekeriya, Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Bir Üst Kurul Dâru’l-Hikmeti’lİslâmiye (1918-1922), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2009.
• “Alay ve Tabur İmamlarının Vezâif-i Tedrisiyeleri Hakkında Nizamnâme”, Düstûr, İkinci tertip, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334, VI, 332-33.
• Başkurt, İrfan, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kürsü Şeyhliği”, İslâmî Araştırmalar, 27 (2012): 117-45.
• Bayraktar, M. Faruk, Türkiye’de Vâizlik (Tarihçesi ve Problemleri), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı, 2016.
• Beydilli, Kemal, Osmanlılar Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2001.
• Cerîde-i İlmiyye, 1 (1332), s. 18-19; 8 (1333), s. 516-17; 9 (1333), s. 573-76; 48 (1337), s. 1515-16; 51 (1338), s. 1239-40; 62 (1338), s. 1995-96; 71 (1340), s. 2311.
• “Cevâmi‘ ve Mesâcîd-i Şerîfede Vaaz ve Nasihat Edecek Ulema Hakkında Nizamnâme”, Düstûr, İkinci tertip, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334, VI, 18-19.
• Doğan, Recai, “Yaygın Din Eğitimi Açısından İkinci Meşrutiyet Dönemine Kadar Vaaz ve Vâizliğin Gelişimine Tarihi Bir Bakış”, Dinî Araştırmalar, 1/3 (1999): 257-72.
• Ergün, Mustafa, “II. Meşrûtiyet Döneminde Medreselerin Durumu ve Islahat Çalışmaları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 30/1-2 (1982): 59-89.
• İlmiyye Salnamesi, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334.
• Kanal, Hümmet, “II. Abdülhamit Devrinde İstanbul Medreselerindeki Öğrencilerin Cerr Faaliyetleri”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, 3/2 (2014): 251-94.
• Kazıcı, Ziya - Mehmet Şeker, İslam-Türk Medeniyeti, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1982.
• Kodaman, Bayram, Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1980.
• Kurşun, Zekeriya v.dğr., Medâris-i İstanbul: Yaşayan İstanbul Medreseleri, I-II, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2008.
• Kütükoğlu, Mübahat, XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• “Medresetü’l-vâizîn”, Sebîlürreşâd, 11/273 (1329): 194-95.
• Medresetü’l-vâizîn Nizamnâme ve Tâlimatnâmesi, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1332.
• “Medresetü’l-vâizîn Nizamnâmesi”, Düstûr, İkinci tertip, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334, VI, 212-15.
• Mustafa Hakkı, “Ulemâ-yi İslâmiyye ile Hasbihal”, Beyânülhak, 34 (1327): 795-96.
• Mustafa Hakkı, “Vâizîn-i Kirâm İçin Vezâif-i Mühimme”, Beyânülhak, 37 (1327): 854-57.
• Mustafa Sabri, “Talebe-i Ulûma”, Beyânülhak, 33 (1327): 764-68.
• Reşid Rıza, “Meşrutiyet İstanbul’una Seyahat ve Dâru’l-İlm ve’l-İrşâd Projesi”, çev. İrfan İnce, İstanbul Araştırmaları, 5 (1998): 163-87.
• Sarıkaya, Yaşar, Medreseler ve Modernleşme, İstanbul: İz Yayınları, 1997.
• “Talebe-i Ulûm Mahsûsâtına Dair Nizamnâme”, Takvîm-i Vekāyi‘, 684 (1326): 2-3.
• “Tevcîh-i Cihât Nizamnâmesi”, Düstûr, İkinci tertip, İstanbul: Matbaa-i Osmâniyye, 1332, V, 608-17.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• “Vâizlere İhtar”, Beyânülhak, 39 (1327): 877-79.
• Yazıcı, Nesimi, “Osmanlıların Son Döneminde Din Görevlisi Yetiştirme Çabaları Üzerine Bazı Gözlemler”, Diyanet Dergisi, 27/4 (1991): 55-123.