Kemâleddin Harpûtî’nin Tesbîtü’l-mefhûm fî tahkīki’t-tebeiyye beyne’l-ilm ve’l-ma‘lûm İsimli Kelâm Risâlesi

Yıl 2016, Sayı: 36, 63 - 137, 01.12.2016

Ahmet Karataş

https://doi.org/10.26570/isad.327236

Cited By: 2

Öz

Tesbîtü’l-mefhûm fî tahkīki’t-tebeiyye beyne’l-ilm ve’l-ma‘lûm Osmanlı’nın son devir

ulemâsından müftü Kemâleddin Harpûtî Efendi’nin Allah’ın ilminin mâlûma

tâbi olduğu düşüncesini çeşitli delillerle ispatlamaya çalıştığı bir kelâm risâlesidir.

Kemâleddin Efendi eserini Kur’an’a, hadislere, İmam Mâtürîdî ve İmam Eş‘arî’nin

düşünceleri başta olmak üzere medreselerde okutulan kelâm kitaplarına, İbnü’l-

Arabî, Abdurrahman-ı Câmî, İsmâil Hakkı Bursevî gibi sûfîlere ve çağdaşı müderris

Abdüllatif Harpûtî’nin Tenkīhu’l-kelâm’ına dayanarak yazmıştır. Şimdilik

bilinen yegâne yazma nüshası günümüz harflerine aktarılarak bu makale vasıtasıyla

kelâm ve tasavvuf sahası araştırmacılarının dikkatine sunulmuştur. Eser

ilim-mâlûm irtibatının müstakil olarak ele alındığı bir risâle olması yanında XX.

asır Harput’undaki medrese kültürünün

Anahtar Kelimeler

Kemâleddin Harpûtî, ilim, mâlûm, kader, kazâ, Mâtürîdî, Eş‘arî, İbnü’l-Arabî, İsmâil Hakkı Bursevî, kelâm, tasavvuf

A Kalām Treatise by Kemāleddin Harpūtī: Tathbīt al-mafhūm fī tahqīq al-ta ba‘iy yah bayna al-‘ilm wa al-ma‘lūm

Öz

Tathbīt al-mafhūm fī tahqīq al-taba‘iyyah bayna al-‘ilm wa al-ma‘lūm is a kalām

treatise written by Kemāleddin Harpūtī Efendi, a 19th century Ottoman scholar.

In this treatise Harpūtī argues that God’s knowledge is conditioned by what is

known. The author penns his treatise on the basis of the Qur’an, Hadith, and various

madrasah textbooks, and particularly on the thought of Māturīdī and Ash‘arī.

Kemāleddin Harpūtī also benefits from the thoughts of various Sufi masters

such as Ibn Arabī, Abdurrahmān Jāmī, İsmail Hakkı Bursevi as well as Abdullatīf

Harpūtī. The treatise is important as it represents the scholarly profundity of the

20th century madrasah culture in Harput. This paper offers the transcription of

the only known manuscript into Turkish, and presents this important work to the

attention of scholars of kalām and tasawwuf.

Anahtar Kelimeler

Kemāleddin Harpūtī, knowledge (‘ilm), what is known (ma‘lūm), Māturīdī, Ash‘arī, kalām, Ibn Arabī, İsmail Hakkı Bursevi, tasawwuf (Sufism)

Kaynakça

• Abdurrahman-ı Câmî, ed-Dürretü’l-fâhire fî tahkīki mezhebi’s-sûfiyye ve’l-mütekellimîn ve’l-hukemâ, Kahire: Muhyiddin Sabri, 1328.
• Abdurrahman-ı Câmî, Şerh-i Rubâiyyât. Mecmûa-i Molla Câmî içinde, İstanbul: Artin Asaduryan Matbaası, 1309.
• Abdülhamid Hamdi Efendi, Hâşiye cedîde ale’s-Siyâlkûtî, İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Matbaası, 1287.
• Aclûnî, Keşfü’l-hafâ’, haz. Ahmed el-Kalâş, I-II, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî, 1351.
• Adudüddin el-Îcî, el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, t.y.
• Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, haz. Ahmed M. Şâkir- Hamza Ahmed ez-Zeyn, I-XX, Kahire: Dârü’l-hadis, 1416/1995.
• Ali el-Kārî, Mirkātü’l-mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh, I-IX, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1422/2002.
• Ali el-Kārî, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber, Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Arabiyyeti’l-kübrâ, 1327.
• Atâullah Mehmed Efendi, Fetâvâ-yı [Şeyhülislâm Minkârîzâde] Yahyâ Efendi, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 1087.
• Belîğ, İsmâil, Güldeste-i Riyâz-ı İrfân, Bursa: Hüdâvendigâr Matbaası, 1287.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin, el-Kazâ’ ve’l-kader, haz. Muhammed b. Abdullah Âlu Âmir, Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1420/2000).
• Beyzâvî, Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl, haz. M. Subhî b. Hasan Hallâk – Mahmûd Ahmed el-Atraş, I-III, Dımaşk: Dârü’r-Reşîd, 1421.
• Buhârî, el-Câmiu’s-sahîh, haz. Takıyyüddin en-Nedvî, I-XV, Beyrut: Dârü’l-beşâiri’lİslâmiyye, 2011.
• Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333-42.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf, Şerhu’l-Mevâkıf: Mevakıf Şerhi (Metin-Çeviri), çev. Ömer Türker, I-III, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayını, 2015.
• Çerkesşeyhizâde Mehmed Tevfik Efendi, er-Risâletü’l-Hamîdiyye, Kahire: el- Matbaatü’l-behiyye, 1310.
• Dârimî, Abdullah b. Abdurrahman, el-Müsnedü’l-câmi‘, haz. Nebîl b. Hâşim Abdullah el-Gamrî, Beyrut: Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1434/2013.
• Düzenli, Pehlul, “Osmanlı Hukukçusu Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Fetvâları” (doktora tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2007.
• Ebû Azbe, er-Ravzatü’l-behiyye fîmâ beyne’l-Eşâire ve’l-Mâtürîdiyye, Haydarâbâd: Dâiretü’l-maârifi’n-Nizâmiyye, 1322.
• Ebû Dâvûd, Sünen, haz. Kemâl Yûsuf el-Hût, I-III, Beyrut: Dârü’l-cinân, 1988.
• Ebû Hanîfe, el-Fıkhü’l-ekber, haz. Mustafa Öz, İmâm-ı Azam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1992.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, I-X, Kahire: Matbaatü’s-saâde, 1394-99/1974- 79.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Tasaffuhü’l-edille, haz. Wilferd Madelung – Sabine Schmidtke, Wiesbaden: Harrassowitz, 2006.
• Enverî, Evhadüddin, Külliyyât-ı Nazm-ı Enverî, y.y.: Matbaa-i Münşî Nevl-i Kişver, 1897.
• Eş‘arî, Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn, haz. Helmut Ritter, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963.
• Gazzâlî, İhyâü ulûmi’d-dîn, haz. Abdülazîz İzzeddin es-Seyrevân, I-V, Beyrut: Dârü’lkalem, t.y.
• Gazzâlî, Mişkâtü’l-envâr, haz. Semih Dugaym, Beyrut: Dârü’l-fikri’l-Lübnânî, 1994.
• Gelenbevî, Celâl Hâşiyesi, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, nr. 12390/YZ0556.
• Gölcük, Şerafettin -Metin Yurdagür, “Gelenbevî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XIII, 552-555.
• Hâfız-ı Şîrâzî, Dîvân, Tahran: Neşr-i Pârsâ, 1379.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, I-XII, Riyad: Dârü’l-meymân, 1435/2014.
• Harpûtî, Abdüllatîf, Tenkīhu’l-kelâm, İstanbul: Necm-i İstikbâl Matbaası, 1330.
• Harpûtî, Kemâleddin, Kasîde-i Münferice’nin Tahmîsiyle Beraber Türkçe Şerhidir, Ma‘mûretülazîz: Vilâyet Matbaası, 1317.
• Haydar el-Âmülî, Esrârü’ş-şerîa ve etvârü’t-tarîka ve envârü’l-hakīka, Beyrut: Dârü’lhâdî, 2003.
• Heysemî, Mecmau’z-zevâid ve menbau’l-fevâid, haz. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî, I-XXIII, Cidde: Dârü’l-minhâc, 1436/2015.
• İbn Adî, el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl, I-VIII, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1404-1405/1984.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım, Târîhu Medîneti Dımaşk, haz. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrî, I-LXXX-, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1415/1995.
• İbn Bâbeveyh [Şeyh Sadûk], et-Tevhîd, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, t.y.
• İbn Ebû Şerîf, Kemâleddin, el-Müsâmere fî şerhi’l-Müsâyere fî ilmi’l-kelâm, I-II, Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 2006.
• İbn Ebü’l-Hadîd, Şerhu Nehci’l-belâga, haz. Muhammed İbrâhim, I-XI, Bağdad: Dârü’l-kütübi’l-Arabî, 2007.
• İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a‘yân, haz. İhsan Abbas, I-VIII, Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Medâricü’s-sâlikîn beyne menâzili iyyâke na‘büdû ve iyyâke nesteîn haz. M. Mu‘tasım-Billâh el-Bağdâdî, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-Arabî, 1996.
• İbn Mâce, Sünen, haz. M. Mustafa el-A‘zamî, I-IV, Riyad: Şerîketü’t-tıbâati’l-Arabiyye, 1984.
• İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, I-XV, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1999.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin, el-Kasîdetü’t-tâiyye fi’l-kader, haz. Muhammed b. İbrâhim Ahmed, Riyad: Dâru İbn Huzeyme, 1424/2003.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin, el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, haz. Ahmed Şemseddin, I-IX, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin, Fusûsü’l-hikem, haz. Ebü’l-Alâ Afîfî, Beyrut: Dârü’lkütübi’l- Arabî, t.y.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddin, Câmiu’l-usûl fî ehâdîsi’r-resûl, haz. Abdülkādir el-Arnaût, IXIII, Beyrut: Mektebetü dâri’l-beyân, 1972.
• İbnü’l-Hümam, el-Müsâyere fî ilmi’l-kelâm ve’l-akāidi’t-tevhîdiyyeti’l-münciye fi’lâhire, haz. M. Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire: el-Matbaatü’l-Mahmûdiyyetü’tticâriyye, t.y.
• İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri, I-IV, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1988.
• İsmâil Hakkı Bursevî, Ferahu’r-rûh, İstanbul: Bosnavî Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1294.
• İsmâil Hakkı Bursevî, Kitâbü’l-Hitâb, İstanbul: Matbaa-i Kürsi-i Hilâfet-i Hak, 1256.
• İsmâil Hakkı Bursevî, Rûhu’l-beyân, I-X, İstanbul: Mektebet-i Eser, 1389.
• İshak Zencânî, Nazmü’l-leâlî (Manzûme-i Akāid), İstanbul: Hattat Tevfik Efendi Matbaası, 1291.
• İyâd eş-Şâfiî, el-Mefâhirü’l-aliyye fi’l-meâsiri’ş-Şâzeliyye, Kahire: el-Mektebetü’l- Ezheriyye li’t-türâs, 2004.
• Karaca, Songül “Kadızâde Mehmed Efendi Manzûme-i Akāid” (yüksek lisans tezi), Recep Tayyib Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Rize, 2012.
• Karataş, Ahmet, “Harput Ulemâsından Müderris-Müftü Mehmed Kemâleddin Efendi’nin Rekāik: Hadîs-i Erbaîn Risâlesi”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 48 (2015): 57-94.
• Karataş, Ahmet, “Harput Ulemâsından Müderris-Müftü Mehmed Kemâleddin Efendi”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 49 (2015): 29-125.
• Karataş, Ahmet, “Kemâleddin Harputî Efendi’nin Şiirleri”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 50 (2016): 71-135.
• Karnî, İsmail M., el-Kazâ’ ve’l-kader inde’l-müslimîn: Dirâse ve tahlîl, Beyrut: Dârü’lkütübi’l- ilmiyye, 1427/2006.
• Kemalpaşazâde, Nigâristân, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr. 4338.
• Kudâî, Müsnedü’ş-şihâb, haz. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, I-II, Beyrut: Müessesetü’rrisâle, 1407/1986.
• Kurtoğlu, Orhan, “Lebîb Divânı” (doktora tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2004.
• Mâverdî, Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn, haz. M. Kerîm Râcih, Beyrut: Dâru ikra’, 1985.
• Mâzenderânî, M. Sâlih, Şerhu Usûli’l-Kâfî, I-V, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2000.
• Mecmûa, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, nr. 36143.
• Mevlânâ, Külliyyât-ı Şems yâ Dîvân-ı Kebîr, haz. Bedîüzzaman Firûzanfer, I-VII, Tahran: Dânişgâh-ı Tahran, 1337.
• Mevlânâ, Mesnevî-i Ma‘nevî, I-VI, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1268. Miras, Kâmil, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, I-XII, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1978.
• Muâfâ en-Nehrevânî, el-Celîsü’s-sâlihu’l-kâfî ve’l-enîsü’n-nâsıhu’ş-şâfî, haz. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1426/2005.
• Mübârekpûrî, Tuhfetü’l-ahvezî bi-şerhi Câmii’t-Tirmizî, haz. Abdülvehhâb Abdüllatîf, I-X, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1404.
• Müslim, el-Câmiu’s-sahîh, haz. M. Fuâd Abdülbâkī, I-V, Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l- Arabiyye, 1955.
• Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ haz. Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî - Ebû Abdullah Seyyid b. Kesrevî b. Hasan, I-VI, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1991.
• Osman Abdülmennân Efendi, Me’va’r-regāib fî mecdi’n-nesâih, İstanbul: Bosnevî Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1306.
• Osman Bedreddin Erzurumî, Gülzâr-ı Sâminî: Mektûbât, haz. Ülker Yeniacun, İstanbul: Marifet Yayınları, 2006.
• Recâizâde Mahmud Ekrem, Recâizâde Mahmut Ekrem, Bütün Eserleri II, haz. İsmail Parlatır v.dğr., I-III, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Remzî, M.M., Telfîku’l-ahbâr ve telkīhü’l-âsâr fî vakāii Kazan ve Bulgar ve mülûki’t- Tatar, I-II, Orenburg: Matbaatü’l-Kırîmiyye el-Hüseyniyye, 1908.
• Seâlibî, Ebû Mansûr, Hâsü’l-hâs, Beyrut: Dâru mektebeti’l-hayât, t.y. Seyyid Hamdullah, Muînü’l-müftî fi’l-cevâb ale’l-müsteftî (Fetâvâ-yı Pîr Mehmed Üskübî), Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 1094.
• Sunguroğlu, İshak, Harput Yollarında, I-IV, İstanbul: Elazığ Kültür ve Tanıtma Vakfı Yayınları, 1958-68.
• Süyûtî, Câmiu’l-ehâdîs, haz. Abbas Ahmed Sakr-Ahmed Abdülcevâd, I-IX, y.y.: Matbaatü Hattâb, t.y.
• Süyûtî, ed-Dürerü’l-müntesire fî ehâdîsi’l-meşhûre, haz. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Riyad: Câmiatü’l-Melik Suûd, 1986.
• Süyûtî, el-Leâli’l-masnûa fi’l-ehâdîsi’l-mevzûa, I-II, Kahire: el-Mektebetü’t-ticâriyyetü’l- kübrâ, t.y.
• Süyûtî, Tahrîcü ehâdîsi şerhi’l-Mevâkıf, haz. Subhî es-Sâmerrâî, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1986.
• Şevkânî, İrşâdü’l-fühûl, haz. M. Hasan İsmâil eş-Şâfiî, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’lilmiyye, 1419/1999.
• Şeyh Galib, Hüsn ü Aşk, haz. M. Nur Doğan, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2002.
• Şeyhî Mehmed Efendi, eş-Şekāiku’n-nu‘mâniyye ve Zeylleri: Vekāyiu’l-fuzalâ I, haz. Abdülkadir Özcan, I-V, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Taberânî, el-Mu‘cemü’l-evsat, haz. Mahmûd b. Ahmed et-Tahhân, I-XI, Riyad: Mektebetü’l-maârif, 1405-16/1985-95.
• Tahrânî, Seyyid Muhammed Hüseynî, Kitâb-ı Tevhîd-i İlmî ve Aynî, Tahran: Devre-i Ulûm ve Maârif-i İslâm, 1410.
• Teftâzânî, Şerhu’l-Makāsıd, haz. Abdurrahman Umeyre, I-V, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1409/1989.
• Tirmizî, el-Câmiu’l-kebîr: Sünenü’t-Tirmizî, haz. Beşşâr Avvad Ma‘rûf, I-VI, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1998.
• Velî b. Yûsuf (Yegân Efendi), Mecmûatü’l-fetâvâ, İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, nr. 187.
• Yurdagür, Metin, “Harpûtî, Abdüllatîf ”, DİA, XVI, 235-37.
• Zebîdî, M. Murtazâ, İthâfü’s-sâdeti’l-müttakīn bi-şerhi İhyâi ulûmi’d-dîn, I-X, Beyrut: Müessesetü’t-târîhi’l-Arabî, 1994.
• Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’, haz. Şuayb el-Arnaût, I-XXIII, Beyrut: Müessesetü’rrisâle, 1402-1405/1982-85.
• Zemahşerî, el-Keşşâf, haz. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr., I-IV, Riyad: Mektebetü’l- Ubeykân, 1418/1998.