Determination of Medina Ḥaram Region: A Disputed Narration in Ṣaḥīḥ al-Bukhārī

Yıl 2018, Sayı: 40, 1 - 45, 30.09.2018

Tahir Ayas

https://doi.org/10.26570/isad.459754

Öz

Some
prophetic traditions (ḥadīth) express that Medina is a ḥaram region, similar to Mecca.
A majority of them do not specify the boundaries of Medina’s ḥaram region,
citing only geographical formations like mountains and stony areas. According
to a tradition in the ṣaḥīfa of ‘Ali b. Abū Ṭālib, however, ʿAyr/ʿĀʾir and Thawr
Mountains were clearly determined as the north-south boundaries of the region.
This tradition has been criticized since the early period on the basis that
Thawr Mountain was unknown to the inhabitants of Medina. Moreover, it was also
argued that a particular part of the tradition — the part that contains Thawr
Mountain — was added as a result of the transmitter’s delusions. Al-Qāsim ibn
Sallām and other scholars found the mention of Thawr in the tradition to be
unsound, given the details that the inhabitants of the city did not know about
the mountain.

It has been argued that, influenced
by the criticism, some transmitters and scholars categorizing the tradition
made some changes to the relevant parts of the tradition. Al-Bukhārī and his
work, al-Jāmiʿ al-ṣaḥīḥ, stand at the center of criticism. This article
aims to examine criticism addressed to the transmitters of the tradition that
determines the boundaries as ʿAyr and Thawr as well as to al-Bukhārī who
included this tradition in his collection. It also hopes to locate the
reflections of initial critiques on the tradition’s text. Therefore, it aims at
underlining the fact that, aside from certain (un)intended additions to the
tradition’s texts, some additions may have been intended to compensate for
critiques of the texts.

First, the article explores whether
the mountains ʿAyr and Thawr actually exist in Medina based on geographic
sources and studies of the city of Medina. Indeed, we understand that two small
mountains do exist — one of them is to the south of the city with the name ʿAyr
and the second one stands behind Mount Uhud, named Thawr. Then the article
outlines the scholars who criticized the tradition and their arguments in
chronological order. These critiques could be due to several factors, including
the small size of Thawr, the reputation of Mount Uhud and the existence of
another small mountain named Thawr in Mecca. These scholars’ suggestion that
the mountain mentioned is Mount Uhud instead of Thawr does not seem to be
accurate, due to the fact that the transmission has flaws in its isnād; it does
not appear in the sound collections of prophetic traditions and it remains
marginal to other transmissions.      

When we compare all the chains of
transmissions, including the ḥaram status of Medina, some chains are
recorded vaguely in the form of “kadhā”. Some scholars explain this
difference by memorization deficiencies on behalf of transmitters. Some of
them, on the other hand, suggest that the transmitters and collectors of
prophetic traditions made intentional changes in response to critiques. 

We locate this vagueness only in
al-Bukhārī’s work. The transmitters he received from were criticized, as was
he, for leaving the second boundary blank and replacing it with the word
“kadhā”. When we contextualize the transmission chains through the light of
biographical dictionaries, the transmitters seem not to have made any changes
to the tradition during the process of transmission. Therefore, the critiques
are attributed to al-Bukhārī. In addition, al-Bukhārī’s work notes that the
form of this tradition with Thawr is incorrect. However, Ṣaḥīḥ includes
this tradition with Thawr, which could mean that he would not make any changes
to the text of the tradition based on this note. Indeed, some scholars such as
Ibn Ḥajar try to neutralize the critiques by emphasizing this fact. The
accounts on diverging information based on various copies of al-Bukhārī’s work
manifest that defending al-Bukhārī from the phrases including Thawr is
inaccurate. They also indicate that some transmitters/editors of al-Bukhārī’s
work made some changes to the related section. Someone
may think that al-Bukhārī made the change originally because his work quotes it
in the form of “kadhā”, contrary to other tradition cataloguers, despite their
mutual transmitter sources and because al-Bukhārī states openly that the use of
the word Thawr is incorrect. However, various copies of al-Bukhārī’s work have
diverging texts on the related part, leading us to approach the critiques of
al-Bukhārī with caution. Initial critiques of the tradition and al-Bukhārī’s
opinion might have influenced the later copy editors and they might have made
some changes to the related section. The accounts relate that some copies left
the place of Thawr blank and some others crossed out the word Thawr. This
article discusses the possibility of changes by later copy editors after the
composer al-Bukhārī to the relevant section of the tradition.

We
can argue that the copy editors of Ṣaḥīḥ made changes to the text of the
tradition and the differences in the tradition in various copies could be due
to the editors’ alterations. However, we are not sure whether this alteration
intended to clarify a vague point and repeat a blank section, or whether it
intended to make a section ambiguous because of the critiques to the
transmission of the second boundary and al-Bukhārī’s opinions on the subject.
This latter possibility is supported by certain examples of editors’
alterations on al-Bukhārī’s text in order to correct or complete it, phrases on
their open changes on the word Thawr in the tradition in the ṣaḥīfa as
well as by some points for which al-Bukhārī’s notes were applied to the text.
Some other works stating that clear boundaries were made ambiguous also support
this argument. According to this, al-Bukhārī made no
change to the text of the tradition and it was, in fact, the copy editors who
added the word “kadhā”. Besides, various answers appear to the question
why certain manuscripts of Bukhārī’s work record Thawr as the second boundary.
If the later editors made an alteration at this point, we would expect them to
do the same thing throughout the entirety of the transmissions. First,
manuscripts that mention the second boundary as “kadhā” rarely mention Thawr
with a clear signifier of boundary. Therefore, it has been suggested that some
editors may have missed it. In addition, while one source records the boundary
as blank in a manuscript, another source reports it as Thawr in the same manuscript.
It seems probable that an editor left a blank space, which other editors filled
in with Thawr with the help of notes in other sources.

Ultimately,
it seems that Ṣaḥīḥ has survived to us through alterations by
al-Bukhārī, who included the tradition in his work, or by later editors as a
result of the critiques of some scholars, principally Qāsim b. Sallām. Some
critiques of the commentators who tried to bring extreme interpretations to the
transmission were influential. Editors were in some way certainly involved in
the process of some alterations of the tradition’s transmission. Most likely,
they changed the boundary, which was mentioned clearly in Saḥīḥ al-Bukhārī,
to an ambiguous form. As for al-Bukhārī, he does not seem to have made a clear
alteration to the text.

By
looking at similar examples in the literature of prophetic traditions, we can
trace the influence of critiques at various stages, such as transmissions,
records on books, commentaries and reproductions of books and on the texts of
traditions. Studies of this sort will bring more stable ground for discussions
on the reasons for differences in manuscripts, the process of transmission of
works, the attitudes of transmitters/cataloguers and al-Bukhārī and his work. 

Anahtar Kelimeler

Medina, Thawr, al-Bukhārī, al-Jāmi‘ al-ṣaḥīḥ, ḥadīth criticism, alterations of transmitters

Medine Harem Bölgesinin Tespiti: Eleştiriler Bağlamında Bir Buhârî Rivayetinin Serüveni

Öz

Bazı
hadislerde Mekke gibi Medine’nin de harem bölgesi olduğundan bahsedilmektedir.
Hz. Ali’nin kılıcının kınında muhafaza ettiği bildirilen sahîfede yer alan
rivayette, Medine’nin harem bölgesinin sınırları, şehrin kuzey ve güneyinde
bulunan Âir (Ayr) ve Sevr dağları olarak tespit edilmiştir. Ancak bu dağların,
özellikle Sevr dağının Medine’de mevcudiyetinin bilinmediği gerekçesiyle erken
dönemden itibaren rivayete eleştiriler yöneltilmiş, hadisin bu kısmında bir
vehim olduğu ileri sürülmüştür. Bunun neticesinde söz konusu hadisi nakleden
râvilerin ve eserine alan musanniflerin, tenkitlerin etkisinde kalarak hadisin
ilgili kısmı üzerinde birtakım tasarruflarda bulundukları ileri sürülmüştür.
Eleştirilerin merkezinde ise Buhârî ve eseri el-Câmiu’s-sahîh yer
almaktadır. Bu makale Medine’nin harem sınırlarını Ayr ve Sevr olarak belirten
rivayetin râvilerine ve hadise eserinde yer veren Buhârî’ye yöneltilmiş
tenkitleri tahlil edip, başlangıçta rivayete yöneltilmiş eleştirilerin hadisin
metni üzerindeki yansımalarını tespit etmeyi hedeflemektedir. Böylece hadis
metinlerinde meydana gelmiş kasıtlı kasıtsız pek çok tasarruf örneğinin
yanında, metne yönelik eleştiriler neticesinde meydana gelebilecek tasarruflara
da dikkat çekme amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Medine, Sevr dağı, Buhârî, el-Câmiu’s-sahîh, hadis tenkidi, râvi tasarrufu

Kaynakça

• Abdürrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, nşr. Habîburrahman el-A‘zamî, I-XI, Karaçi: el-Meclisü’l-ilmî, 1390/1970.
• Ağırakça, Ahmet, “Âir”, DİA, 1989, II, 200-201.
• Ahmed b. Hanbel, Kitâbü’s-Sünne, nşr. Muhammed b. Saîd b. Sâlim el-Kahtânî, I-II, Demmâm: Dâru İbni’l-Kayyim, 1406/1986.
• Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, nşr. Şuayb el-Arnaût v.dğr., I-L, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1416/-21/1995-2001.
• Albayrak, Ali, Buhârî Sonrası el-Câmi‘u’s-Sahîh: Nüsha Farklılıkları, Hatalar, Tashihler (yayımlanmamış çalışma).
• Ali Hâfız, Fusûl min târîhi’l-Medîneti’l-münevvere, Cidde: Şeriketü'l-Medîneti'l-münevvere li't-tıbâa ve'n-neşr, 1417/1996.
• Aydın, Arafat, “Sahîh-i Buhârî Nüshalarına Dair Yeni Bulgular II: es-Sagânî Nüshası ve Türkiye Kütüphanelerindeki Yazmaları”, Hadis Tetkikleri Dergisi, 9/1 (2016): 7-50.
• Aydın, Arafat, “Sagânî’nin Sahîh-i Buhârî Nüshası ve Türkiye Kütüphanelerindeki Yazmaları” (uzmanlık tezi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016).
• Aynî, Bedreddin, Umdetü’l-kārî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, I-XXV, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
• Azîmâbâdî, Avnü’l-ma‘bûd şerhu Süneni Ebî Dâvûd, I-XIV, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415.
• Belâzürî, Fütûhu’l-büldân, Beyrut: Meketebetü’l-hilâl, 1988.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin, es-Sünenü’l-kübrâ, nşr. M. Abdülkādir Atâ, I-XI, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin, Ma‘rifetü’s-sünen ve’l-âsâr, nşr. Abdülmut‘î Emîn Kal‘acî, I-XV, Kahire: Câmiatü’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, 1412/1991.
• Bezzâr, el-Bahrü’z-zehhâr: el-Müsned, nşr. Mahfûzurrahman Zeynullah v.dğr., I-XVIII, Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem, 1409-30/1988-2009.
• Bilen, Mehmet, İbn Hacer’in Buhârî Savunusu, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Bozkurt, Nebi - Mustafa Sabri Küçükaşcı, “Medine”, DİA, 2003, XXVIII, 305.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil, el-Câmiu’s-sahîh li’l-Buhârî min rivâyeti Ebî Zer el-Herevî an meşâyihihi’s-selâse el-Küşmîhenî ve’l-Müstemlî ve’s-Serahsî, I-III, nşr. Abdülkādir Şeybe el-Hamed, Riyad: Mektebetü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 2008.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil, el-Câmiu’s-sahîh, nşr. M. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır, I-IX, Beyrut: Dâru tavkı’n-necât, 1422.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil, Sahîhu’l-Buhârî, I-VIII, İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1979.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil, et-Târîhu’l-kebîr, nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Yemânî v.dğr.), I-VIII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y.
• Çelikkol, Yaşar, “Hicri Birinci Yüzyılda Medine Şehri (Fiziki, Demografik, İdari, İktisadi ve Sosyal Yapısı)” (yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995).
• Dârekutnî, el-İlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-nebeviyye, nşr. Mahfûzürrahman Zeynullah es-Silefî, I-XV, Riyad: Dâru Taybe, 1405/1985.
• Ebû Avâne el-İsferâyînî, Müsnedü Ebî Avâne, nşr. Eymen b. Ârif ed-Dımaşkī, I-V, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1419/1998.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Sünenü Ebî Dâvûd, nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd, I-IV, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, t.y.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî, Delâilü’n-nübüvve, nşr. M. Ravvâs Kal‘acî - Abdülber Abbas, Beyrut: Dârü’n-nefâis, 1406/1986.
• Ebû Ubeyd el-Bekrî, Mu‘cemü me’sta‘cem min esmâi’l-bilâd ve’l-mevâzı‘, I-IV, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1403/1983.
• Ebû Ubeyd, Kāsım b. Sellâm, Garîbü’l-hadîs, nşr. M. Ali Beydûn, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• Ebû Ubeyd, Kāsım b. Sellâm, Kitâbü’l-Emvâl, nşr. M. İmâre, Kahire: Dârü’s-selâm, 2009.
• Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî, el-Müsned, nşr. Hüseyin Selîm Esed, I-XIII, Dımaşk: Dârü’l-Me’mûn li’t-türâs, 1984-86.
• Erul, Bünyamin, “Tasarrufâtu’r-ruvât fî mütûni’l-merviyyât”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi (AÜİFD), 42/1 (2001): 173-212.
• Eyüp Sabri Paşa, Mir’âtü’l-Haremeyn, I-III, İstanbul: Bahriye Matbaası, 1301-1306.
• Fîrûzâbâdî, el-Kāmûsü’l-muhît, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2005.
• Fîrûzâbâdî, el-Megānimü’l-mütâbe fî meâlimi Tâbe, nşr. Hamed el-Câsir, Riyad: Dârü’l-Yemâme, 1389/1969.
• Görmez, Mehmet, “Sâgānî, Radıyyüddin”, DİA, 2008, XXXV, 487-89.
• Hamîdullah, Muhammed, Hz. Peygamber’in Savaşları, çev. Nazire Erinç Yurter, İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Hamîdullah, Muhammed, İslâm Anayasa Hukuku, ed. Vecdi Akyüz, İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.
• Hamîdullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, çev. Mehmet Yazgan, İstanbul: Beyan Yayınları, 2011.
• Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye fî ma‘rifeti usûli ilmi’r-rivâye, nşr. Mâhir Yâsîn el-Fahl, I-II, Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1435.
• Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Medîneti’s-selâm, nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-XVII, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1422/2001.
• Hatiboğlu, İbrahim, “Muhibbüddin et-Taberî”, DİA, 2006, XXXI, 38-39.
• Hattâbî, Meâlimü’s-sünen, I-IV, Halep: el-Matbaatü’l-ilmiyye, 1351-53/1932-34.
• Hâzimî, el-Emâkin ev Me’ttefeka lafzuh ve’ftereka müsemmâh mine’l-emkine, nşr. Hamed el-Câsir, Dımaşk: Dârü’l-Yemâme, 1415.
• Himyerî, İbn Abdülmün‘im, er-Ravzü’l-mi‘târ fî haberi’l-aktâr, nşr. İhsan Abbas, Beyrut: Müessesetü Nâsır li’s-sekāfe, 1980.
• İbn Abdülber en-Nemerî, Câmiu beyâni’l-ilm ve fazlih, nşr. Şuayb el-Arnaût, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2008.
• İbn Abdülber en-Nemerî, el-İstîâb fî ma‘rifeti’l-ashâb, nşr. Ali M. el-Bicâvî, I-IV, Beyrut: Dârü’l-cîl, 1992.
• İbn Abdülhak el-Bağdâdî, Merâsıdü’l-ıttılâ‘ alâ esmâi’l-emkine ve’l-bikā‘, I-III, Beyrut: Dârü’l-cîl, 1402.
• İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, nşr. Ömer b. Garâme el-Amrî, XLII, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1417/1996.
• İbn Battâl, Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, nşr. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhim, I-X, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• İbn Ebû Şeybe, el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr, nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût, I-VII, Beyrut: Dârü’t-tâc, 1409/1989.
• İbn Hacer el-Askalânî, ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine, nşr. M. Abdülmuîd Hân, I-VI, Haydarâbâd: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1972.
• İbn Hacer el-Askalânî, Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, nşr. M. Fuâd Abdülbâkī v.dğr., I-XIII, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1379.
• İbn Hacer el-Askalânî, Lisânü’l-Mîzân, nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, I-X, Beyrut: Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• İbn Hacer el-Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, I-XII, Haydarâbâd: Dâiretü’l-maârifi’n-Nizâmiyye, 1325-27/1907-1909.
• İbn Hibbân, es-Sikāt, I-IX, Haydarâbâd: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1393-99/1973-79.
• İbn Hibbân, Sahîhu İbn Hibbân bi-tertîbi İbn Balabân, nşr. Şuayb el-Arnaût, I-XVIII, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1414/1993.
• İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebeviyye, nşr. Mustafa es-Sekkā v.dğr., I-II, Kahire: Mektebetü ve matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1375/1955.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin, el-Mugnî, I-X, Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1968.
• İbn Kurkūl, Metâliu’l-envâr alâ sıhâhi’l-âsâr, nşr. Vizâretü’l-evkāf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, I-VI, Katar: Dârü’l-felâh, 1433/2012.
• İbn Şebbe, Târîhu’l-Medîneti’l-münevvere, nşr. Fehîm M. Şeltût, I-IV, Cidde: Dâru’l-İsfehânî, 1973.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin, Mecmûu fetâvâ, nşr. Abdurrahman b. Muhammed b. Kāsım, Medine: Mecmeu’l-Melik Fehd, 1995.
• İbn Zebâle, Ahbârü’l-Medîne, nşr. Salâh Abdülazîz Zeyn Selâme, Medine: Merkezü buhûs ve dirâsâti’l-Medîneti’l-münevvere, 1424/2003.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddin, Câmiu’l-usûl fî ehâdîsi’r-Resûl, nşr. Abdülkādir el-Arnaût, I-XII, Beyrut: Mektebetü’l-Halvânî, 1389-92/1969-72.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddin, en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser, nşr. Halîl b. Me’mûn, I-II, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 2011.
• İbnü’l-Müneyyir, el-Mütevârî alâ ebvâbi’l-Buhârî, nşr. Ali Hasan Ali Abdülhamîd, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, Amman: Dâru Ammâr, 1411/1990.
• İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî, ed-Dürretü’s-semîne fî ahbâri’l-Medîne, nşr. Hüseyin M. Ali Şükrî, Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebü’l-Erkam, t.y.
• İfrenî, Fethu’l-mugīs bi-hükmi’l-lahn fi’l-hadîs, nşr. Abdülmecîd Hayâlî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Kādî İyâz, el-İlmâ‘ ilâ ma‘rifeti usûli’r-rivâye ve takyîdi’s-semâ‘, nşr. Seyyid Ahmed Sakr, Kahire: Dârü’t-türâs, 1389/1970.
• Kādî İyâz, İkmâlü’l-Mu‘lim bi-fevâidi Müslim, nşr. Yahyâ İsmâil, I-IX, Mansûre: Dârü’l-vefâ, 1419/1998.
• Kādî İyâz, Meşâriku’l-envâr alâ sıhâhi’l-âsâr, I-II, Tunus: el-Mektebetü’l-atîka, Kahire: Dârü’t-türâs, 1978.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed, İrşâdü’s-sârî li-şerhi Sahîhi’l-Buhârî, I-X, Bulak: el-Matbaatü’l-Emîriyye, 1323.
• Kuzudişli, Bekir, Şîa ve Hadis: Başlangıcından Kütüb-i Erbaa’ya Hadis Rivayeti ve İsnad, İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, nşr. M. Fuâd Abdülbâkī, I-II, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1985.
• Matarî, Cemâleddin, et-Ta‘rîf bimâ enseti’l-hicre min meâlimi Dâri’l-hicre, nşr. Süleyman er-Rahîlî, Riyad: Dâretü’l-Melik Abdülazîz, 1426/2005.
• Mâzerî, el-Mu‘lim bi fevâidi Müslim, nşr. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer I-III, Tunus: Beytü’l-hikme, 1987.
• Miras, Kâmil, “Âir”, İslâm Türk Ansiklopedisi, I-II, İstanbul: Âsâr-ı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, 1941.
• Miras, Kâmil, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, VII, Ankara: DİB Yayınları, 1982.
• Muhammed Mahlûf, Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakāti’l-Mâlikiyye, nşr. Abdülmecîd Hayâlî, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• Mühelleb b. Ebû Sufre et-Temîmî, Muhtasarü’n-nasîh fî tehzîbi’l-Kitâbi’l-Câmii’s-sahîh, nşr. Ahmed b. Fâris es-Sellûm, I-IV, Riyad: Dârü’t-tevhîd, Dâru Ehli’s-sünne, 1430/2009.
• Münâvî, Muhammed b. İbrâhim, Keşfü’l-menâhîc ve’t-tenâkīh fî tahrîci ehâdîsi’l-Mesâbîh, nşr. Muhammed İshak Muhammed İbrâhim I-V, Beyrut: ed-Dârü’l-Arabiyye li’l-mevsûât, 2004.
• Müslim b. Haccâc, Sahîhu Müslim, nşr. M. Fuâd Abdülbâkī, I-V, Kahire: Dârü’l-hadîs, 1997.
• Nesâî, es-Sünenü’l-kübrâ, nşr. Hüseyin Abülmün‘im eş-Şiblî I-X, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1421/2001.
• Nevevî, el-Minhâc şerhu Sahîhi Müslim b. el-Haccâc, I-IX, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1392/1972.
• Nevevî, Tehzîbü’l-esmâ’ ve’l-lugāt, I-IV, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y.
• Öğüt, Salim, “Ehl-i Hadîs”, DİA, 1994, X, 510.
• Öğüt, Salim, “Harem”, DİA, 1997, XVI, 127-132.
• Örenç, Aşır, “Hadislerde Kutsal Mekân Algısı” (doktora tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013).
• Özben, Zübeyde, “Hadislerde Geçen Yer İsimleri (Buhârî Özelinde)” (yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011).
• Özsoy, Abdulvahap, Buhârî Nüshaları ve Nüsha Farklılıklarının Mahiyeti Üzerine, Kayseri: Fenomen Yayınları, 2016.
• Polat, Salahattin, Metin Tenkidi, İstanbul: MÜİF Yayınları, 2010.
• Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib, Sahîfetü Alî b. Ebî Tâlib, Kahire: Dârü’s-selâm, 1406/1986.
• Rifâî, Sâlih b. Hâmid b. Saîd, el-Ehâdîsü’1-vâride fî fezâili’l-Medîne, Medine: Dârü’l-Hudayrî, 1413/1992.
• Saîd b. Mansûr, Sünenü Saîd b. Mansûr, nşr. Habîbürrahman el-A‘zamî, I-II, Bombay: Dârü’s-Selefiyye, 1982.
• Sehârenpûrî, Halîl Ahmed, Bezlü’l-mechûd fî halli Ebî Dâvûd, nşr. M. Zekeriyyâ b. Yahyâ el-Kandehlevî, I-XX, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2008.
• Sehâvî, Şemseddin, et-Tuhfetü’l-latîfe fî târîhi’l-Medîneti’ş-şerîfe, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1414/1993.
• Semhûdî, Vefâü’l-vefâ bi-ahbâri dâri’l-Mustafâ, nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd, I-IV, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1997.
• Serahsî, el-Mebsût, nşr. Halil Muhyiddin el-Meys, I-XXX, Beyrut: Dârü’l-fikr, 2000.
• Sezgin, Fuat, Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar, İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, 1956.
• Süheylî, Abdurrahman b. Abdullah, er-Ravzü’l-ünüf fî şerhi’s-Sîreti’n-nebeviyye li’bn Hişâm, nşr. Ömer Abdüsselâm es-Selâmî, I-VII, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2000.
• Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevâvî, nşr. M. Avvâme, I-V, Medine: Dârü’l-yüsr - Cidde: Dârü’l-minhâc, 1437/2016.
• Şehrî, Melfî b. Hasan, Mecmûu hadîsî fîhi: Lahnü’r-ruvât ve eserühû fî rivâyeti’l-hadîs, Kahire: Dârü’l-muhaddisîn, 1429/2008.
• Şevkī Ebû Halîl, Atlasü’l-hadîsi’n-nebevî mine’l-kütübi’s-Sıhâhi’s-sitte, Dımaşk: Dârü’l-fikr, 2005.
• Şinkītî, M. Hıdır, Kevserü’l-meâni’d-derârî fî keşfi habâyâ Sahîhi’l-Buhârî, I-XIV, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1415/1995.
• Şürrâb, M. M. Hasan, el-Meâlimü’l-esîre fi’s-sünne ve’s-sîre, Dımaşk: Dârü’l-kalem, 1411/1991.
• Taberânî, el-Mu‘cemü’l-evsat, nşr. Târık b. İvazullah - Abdülmuhsin b. İbrâhim, Kahire: Dârü’l-Haremeyn, 1415/1995.
• Taberânî, el-Mu‘cemü’l-kebîr, nşr. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî, I-XXV, Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• Tahâvî, Şerhu meâni’l-âsâr, nşr. M. Zührî en-Neccâr - M. Seyyid Câdelhak, I-V, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1414/1994.
• Tayâlisî, el-Müsned, nşr. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-IV, Cîze: Dâru Hecer, 1419-20/1999.
• Tirmizî, el-Câmiu’s-sahîh: Sünenü’t-Tirmizî, nşr. Ahmed M. Şâkir v.dğr., I-V, Kahire: Mektebetü ve matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Toksarı, Ali, “Kutbüddin el-Halebî”, DİA, 2002, XXVI, 484.
• Watt, William Montgomery, “al-Madīna”, The Encyclopaedia of Islam (EI2 [İng.]), I-XI, Leiden: E. J. Brill, 1954-2002.
• Ya‘kūbî, el-Büldân, nşr. M. Emîn Dannâvî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2002.
• Yâkūt el-Hamevî, Mu‘cemü’l-büldân, I-VII, Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Yâkūt el-Hamevî, el-Müşterik vaz‘an el-müfterik suk‘an, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1406/1986.
• Yılmaz, Nuray, “İslâm Hukuku Açısından Mekke ve Medine Haremi” (doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016).
• Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’, nşr. Şuayb el-Arnaût, I-XXV, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1401-1405/1981-85.
• Zemahşerî, el-Cibâl ve’l-emkine ve’l-miyâh, nşr. Ahmed Abdüttevvâb, Kahire: Dârü’l-fazîle, 1999.
• Zerkeşî, Bedreddin, İ‘lâmü’s-sâcid fî ahkâmi’l-mesâcid, nşr. Ebü’l-Vefâ Mustafa el-Merâgī, Kahire: el-Meclisü’l-a‘lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1996.
• Ziriklî, el-A‘lâm, I-VIII, Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-melâyîn, 2002.
• Ziyâeddin el-Makdisî, el-Ehâdîsü’l-muhtâre ev el-Müstahrec mine’l-ehâdîsi’l-muhtâre mimmâ lem yuhrichü’l-Buhârî ve Müslim fî Sahîhayhimâ, nşr. Abdülmelik b. Abdullah b. Dehîş, I-XIII, Beyrut: Dâru Hıdır, 1420/2000.
• http://www.taibanet.com/showthread.php?t=2039.