Taʾwīl in the Early Period of Tafsīr: Mujāhid b. Jabr’s Rational Qur’an Exegesis

Yıl 2021, Sayı: 45, 1 - 35, 29.01.2021

Mesut Kaya

https://doi.org/10.26570/isad.846674

Cited By: 1

Öz

Mujāhid b. Jabr (d. 103/721) is one of the prominent scholars of tābiʿīn generation. There is consensus among scholars that he was a reciter (qāriʾ), a jurist (faqīh), and a trustworthy (thiqa) scholar. A disciple of Ibn ʿAbbās (d. 68/687-688), he was particularly known among tābiʿīn for his contributions to the science of Qur’an exegesis (tafsīr), and therefore has been referred to by such appellations as al-Imām and the leader of reciters and exegetes (shaykh al-qurrāʾ wa-l-mufassirīn). Eminent scholars, such as al-Shāfiʿī (d. 204/820), Aḥmad b. Ḥanbal (d. 241/855), al-Bukhārī (d. 256/870), and al-Ṭabarī (d. 310/923) valued his narratives and regarded him as an incontestable authority in tafsīr.
Mujāhid comes to the fore for his emphasis on personal opinion (raʾy) in tafsīr, as well as research and verification methods, such as visiting the places where some of the stories in the Quran took place, traveling for the pursuit of knowledge, and asking for information from the People of the Book (Ahl al-kitāb). The fact that he himself conveyed his opinions about the virtue of the raʾy is one of the most important indicators of his aforementioned features. The tradition that those who deepen their knowledge will know the interpretation of the ambiguous verses (mutashābihāt), whose only narrator from Ibn ʿAbbās is Mujāhid, may be seen as an expression of his conception of tafsīr. Noteworthy in this context is that he interprets some verses through metaphor and allegory. This interpretation of his and others like it gave rise in the classical period to the opinion that he had “some views in tafsīr that should be approached with caution,” leading some contemporary scholars such as Goldziher (d. 1921) to regard him as an “early harbinger of the tendency to rational exegesis.”
One of the most controversial examples of his rational exegesis concerns the conversion into monkeys of the Israelites who had violated the Saturday ban. While the majority of the exegetes understood from the verses that the people in question had been literally transformed into monkeys, Mujāhid claimed that this was not but an allegory and that there was no conversion to monkeys in the real sense, but, in the sense that they were transformed into monkey-like people in terms of their character traits. Most exegetes, especially al-Ṭabarī, rejected Mujāhid’s view on the grounds that it was tantamount to not accepting the other punishments given to the Israelites, and the metaphorical interpretation in this way was contrary to the literal meaning of the verse as well as to consensus. Mujāhid’s view has been mostly accepted in the modern approach to tafsīr, where rational tendencies become more prevalent.
Regarding the table miracle of Jesus, Mujāhid said, “This is an allegory; nothing was sent down to them.” This statement has been read to mean that the apostles abandoned their wishes when Allah informed them that He would bring down the table, but would inflict great torment on them if they did not believe. However, most exegetes, following the view of al-Ḥasan al-Baṣrī (d. 110/728)—who thinks that “if this table had been brought down, that day should have been a holiday among Christians”—did not accept his view, holding instead that the table was offered and associating this miracle with some festivals celebrated by Christians.
An opinion has been attributed to Mujāhid that he interpreted the expression “Your Lord will raise you to a praised position” in verse 79 of sūrat al-Isrāʾ as “He puts him on His Throne with Himself.” The majority of exegetes understood the same verse as “the authority of intercession.” While al-Ṭabarī and some literalists (Ahl al-ḥadīth) accepted this view of Mujāhid and tried to explain its possibility, ḥadith scholars, such as Ibn ʿAbd al-Barr (d. 463/1071) and al-Dhahabī (d. 748/1348), as well as commentators, such as al-Wāḥidī (d. 468/1076) and al-Rāzī, strongly opposed it. In fact, the attribution of this view to Mujāhid seems problematic in terms of both transmission chain and theory. Regarding transmission, Lays b. Abī Sulaym (d. 143/760-61) is considered a weak narrator. In terms of theory, Mujāhid adopted, just like the majority of the scholars, the view that the verse refers to the authority of intercession, depending on stronger narrative chains. It is impossible for one who prefers rational interpretations in many occasions and agrees with other scholars that the verse signifies intercession to adopt, at the same time, a view that evokes anthropomorphism (tashbīh and tajsīm).

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Mujāhid b. Jabr, ta’wīl, personal opinion (raʾy), rational Qur’an exegesis

Tefsirin Erken Döneminde Tevil: Mücâhid b. Cebr'in Aklî Yorumları

Öz

Tâbiînin ileri gelenlerinden biri olan ve rical âlimlerinin kāri, fakih ve sika bir âlim olduğunda ittifak ettikleri Mücâhid b. Cebr, tefsirde görüşlerine çokça müracaat edilen bir otoritedir. Şâfiî, Ahmed b. Hanbel, Buhârî ve Taberî gibi âlimlerin Mücâhid’in tefsirdeki görüşlerine itimat etmiş olmaları, bu durumun en önemli göstergesidir. Mücâhid bu özelliklerinin yanında, Kur’ân-ı Kerim’de bazı kıssaların anlatıldığı yerleri bizzat görmek için seyahat etmek, belirli konularda Ehl-i kitaba bilgi sormak ve tefsirde reye önem vermek gibi yönleriyle de dikkat çekmiştir. Rey tefsiri kapsamında değerlendirilebilecek olan ve kimi âyetlerin tefsirinde kullandığı “mesel/temsil” ifadesi, Mücâhid’in bazı âyetleri tevil etme eğiliminde olduğunu göstermektedir. Onun bu tür görüşleri, klasik dönemde ihtiyatla yaklaşılması gereken yorumlar olarak görülüp Taberî gibi müfessirlerce tenkit edilirken, çağdaş dönemde aklî tefsirin kapısını aralayan ve bu yönüyle Mu‘tezile gibi fırkaların tefsir anlayışına öncülük ettiği ileri sürülen bir müfessir olarak telakki edilmesine yol açmıştır. Bu makale Mücâhid’in tevillerinin mahiyetini ve ona nispet edilen farklı tefsir vecihlerinden bir kısmını konu edinecek, onun aklî tefsirin öncüsü olup olmadığı meselesini tartışacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mücâhid b. Cebr, tevil, rey, aklî tefsir

Kaynakça

• Ahfeş el-Evsat, Meâni’l-Kur’ân, nşr. Hüdâ Mahmûd Kurâa, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1411/1991.
• Ahmed b. Hanbel, Kitâbü’s-Sünne, nşr. Muhammed b. Saîd b. Sâlim el-Kahtânî, I-II, Demmâm: Dâru İbni’l-Kayyim, 1406/1986.
• Ahmed b. Hanbel, er-Red ale’l-Cehmiyye ve’z-Zenâdıka, nşr. Sabrî b. Selâme Şâhin, Riyad: Dârü’s-sebât, 1424/2003.
• Beyzâvî, Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl, nşr. M. Abdurrahman el-Mar‘aşlî, I-V, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi, I-II, İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973-74.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil, el-Câmiu’s-sahîh, nşr. M. Züheyr b. Nasr, I-VIII, Beyrut: Dâru tavkı’n-necât, 1422/2001.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil, et-Târîhu’l-kebîr, I-VIII, Haydarâbâd: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye, t.y.
• Câhiz, Kitâbü’l-Hayevân, nşr. M. Bâsil Uyûnü’s-Sûd, I-VII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Coşkun, Ahmet, “Mesh”, DİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2004, XXIX, 303-304.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ’, I-X, Kahire: Matbaatü’s-saâde, 1394-99/1974-79.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid, el-İtticâhü’l-aklî fi’t-tefsîr, Beyrut: el-Merkezü’s-sekāfiyyü’l-Arabî, 2007.
• Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, nşr. İsmail Karaçam v.dğr., I-X, İstanbul: Azim Dağıtım, t.y.
• Esed, Muhammed, Kur’an Mesajı: Meal-Tefsir, trc. Cahit Koytak - Ahmet Ertürk, İstanbul: İşaret Yayınları, 1999.
• Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu’l-gayb: et-Tefsîrü’l-kebîr, I-XXXII, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1420.
• Goldziher, I., Mezâhibü’t-tefsîri’l-İslâmî, trc. Abdülhalîm Neccâr, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1374/1955.
• Hâkim el-Cüşemî, et-Tehzîb fi’t-tefsîr, nşr. Abdurrahman b. Süleyman es-Sâlimî, I-X, Kahire - Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Mısrî - Dârü’l-kitâbi’l-Lübnânî, 1440/2019.
• Hudayrî, Muhammed b. Abdullah, Tefsîrü’t-tâbiîn: Arz ve dirâse mukārene, I-II, Riyad: Dârü’l-vatan, t.y. Işıcık, Yusuf, Kur’an’ı Anlamada Temel Bir Problem: Te’vil, İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2019.
• İbn Abdülber en-Nemerî, et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta’ mine’l-meânî ve’l-esânîd, nşr. Mustafa b. Ahmed el-Alevî - M. Abdülkebîr el-Bekrî, I-XXIV, Mağrib: Vizâretü’l-umûmi’l-evkāf, 1387/1967.
• İbn Âşûr, M. Tâhir, et-Tahrîr ve’t-tenvîr, I-XXX, Tunus: ed-Dârü’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Atıyye el-Endelüsî, el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz, nşr. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed, I-X, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2001.
• İbn Ebû Hâtim, el-Cerh ve’t-ta‘dîl, I-IX, Haydarâbâd: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1371-73/1952-53.
• İbn Ebû Hâtim, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, nşr. Es‘ad Muhammed et-Tayyib, I-X, Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419.
• İbn Hacer el-Askalânî, Fethu’l-bârî, nşr. Abdülazîz b. Abdullah b. Bâz v.dğr. I-XIII, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1379.
• İbn Hacer el-Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, I-XII, Haydarâbâd: Matbaatü Dâireti’l-maârifi’n-Nizâmiyye, 1325-27/1907-1909.
• İbn Hazm, el-Fasl, I-V, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, t.y.
• İbn Hibbân, es-Sikāt, I-IX, Haydarâbâd: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1393-99/1973-79.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, nşr. Sâmî b. Muhammed es-Selâme, I-VIII, Riyad: Dâru Taybe, 1420/1999.
• İbn Kuteybe, Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs, nşr. M. Muhyiddin el-Esfar, Beyrut - Devha: el-Mektebetü’l-İslâmî – Müessesetü’l-işrâk, 1419/1999.
• İbn Sa‘d, et-Tabakātü’l-kübrâ, nşr. M. Abdülkādir Atâ, I-VIII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1410/1990.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin, Mukaddime fî usûli’t-tefsîr, Beyrut: Dâru mektebeti’l-hayât, 1400.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir, Ahkâmü’l-Kur’ân, nşr. M. Abdülkādir Atâ, I-IV, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Kādî Abdülcebbâr, Şerhu’l-Usûli’l-hamse, nşr. Abdülkerîm Osman, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1408/1988.
• Kādî Abdülcebbâr, el-Usûlü’l-hamse, nşr. Faysal Büdeyr Avn, Küveyt: Matbûâtü Câmiati’l-Küveyt, 1998.
• Kesler, Muhammed Fatih, “Mücâhid b. Cebr”, DİA, 2006, XXXI, 442-443.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed, el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân, nşr. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhim Ettafeyyiş, I-X, Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, 1384.
• Lâlekâî, Şerhu usûli i‘tikādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâa, nşr. Ahmed Sa‘d b. Hamdân el-Gāmidî, I-IV, Riyad: Dâru Taybe, 1423/2003.
• Mâtürîdî, Te’vîlât, nşr. Mecdî Baslûm, I-X, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1426/2005.
• Mavil, Kılıç Aslan, Mâtürîdî Kelâmında Te’vil, Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Mestçizâde Abdullah Efendi, el-Mesâlik fi’l-hilâfiyyât beyne’l-mütekellimîn ve’l-hükamâ’, nşr. Seyit Bahcıvan, Beyrut: Dâru Sâdır, 1428/2007.
• Mücâhid b. Cebr, Tefsîrü’l-imâm Mücâhid b. Cebr, nşr. M. Abdüsselâm Ebü’n-Nîl, Kahire: Dârü’l-fikri’l-İslâmiyyi’l-hadîse, 1410/1989.
• Öztürk, Mustafa, Kur’an’ın Mu‘tezilî Yorumu, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Öztürk, Mustafa, “Taberî’nin Tefsir Anlayışında Selefîlik ve Ilımlı Zâhirîlik”, Bir Müfessir Olarak Muhammed b. Cerîr et-Taberî Sempozyumu, Konya: Ünlem Ofset, 2010, s. 17-52.
• Reşîd Rızâ, Tefsîrü’l-Menâr, I-XII, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1990.
• Safedî, Yûsuf b. Hilâl, Keşfü’l-esrâr ve hetkü’l-estâr, nşr. Bahattin Dartma, I-V, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları - İrşad Kitabevi, 1440/2019.
• Sezgin, Fuat, Târîhu’t-türâsi’l-Arabî, trc. Mahmûd Fehmî Hicâzî v.dğr., I-VIII, Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991.
• Süyûtî, el-İklîl fî istinbâti’t-tenzîl, nşr. Seyfeddin Abdülkādir el-Kâtib, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1401/1981.
• Süyûtî, el-İtkān fî ulûmi’l-Kur’ân, nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1394/1974.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân, nşr. Ahmed M. Şâkir, I-XXIV, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1420/2000.
• Teftâzânî, Şerhu’l-akāid, nşr. Ali Kemal, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1437.
• Toprak, Süleyman, “Mîzan”, DİA, 2005, XXX, 211-212.
• Vâhidî, et-Tefsîrü’l-basît, nşr. Muhammed b. Sâlih b. Abdullah el-Fevzân v.dğr., I-XXV, Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430.
• Vâhidî, el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd, nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr., I-IV, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415/1994.
• Yâkūt el-Hamevî, Mu‘cemü’l-üdebâ’, nşr. İhsan Abbas, I-VII, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1414/1993.
• Zehebî, Mîzânü’l-i‘tidâl, nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî, I-IV, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1382/1963.
• Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’, I-XVIII, Kahire: Dârü’l-hadîs, 1427/2006.
• Zehebî, el-Ulüv li’l-aliyyi’l-gaffâr fî îzâhi sahîhi’l-ahbâr ve sekīmihâ, nşr. Ebû Muhammed Eşref b. Abdülmaksûd, Riyad: Mektebetü edvâi’s-selef, 1416/1995.
• Zemahşerî, el-Keşşâf, I-IV, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1407.