Fıkıh Usulü Yazımında ve Öğretiminde Yanlış Bir Ezber ve Düşündürdükleri: Mefkud Örneği

Yıl 2022, Sayı: 47, 1 - 65, 09.02.2022

İbrahim Kâfi Dönmez

https://doi.org/10.26570/isad.1056197

Cited By: 2

Öz

Bu makalede, fıkıh usulü eserlerinde istishabın delil değeri incelenirken, “Hanefîler’e göre istishap mevcut hakların korunmasında (def‘i) geçerli bir delildir, fakat yeni hakların kazanılmasında (ispat) geçerli değildir; Şâfiîler’e göre ise her iki durumda geçerli bir delildir” şeklinde ifade edilen usul ihtilafının örneklendirilmesinde tekrar edilegelen bir yanlışlığa dikkat çekilerek bu durumun düşündürdükleri üzerinde durulmaktadır. Özellikle Hanefî usul eserleriyle yakın dönem fıkıh usulü ders kitaplarının birçoğunda ve bazı çağdaş bilimsel yayınlarda yaygın biçimde görülen bilgi şöyledir: Gerek Hanefîler’e gerekse Şâfiîler’e göre mefkudun malları -mefkudun öldüğü ortaya çıkmadan veya mahkemece ölümüne karar verilmeden önce- mirasçıları arasında bölüştürülmez (İstishap def‘ide hüccettir); fakat mefkudun bu durumu açıklık kazanıncaya kadar geçen süre içinde vefat eden yakınlarına mirasçı olup olamayacağı hususunda bu iki mezhep farklı görüşe sahiptir: Şâfiîler’e göre mirasçı olur (İstishap ispatta da hüccettir), Hanefîler’e göre mirasçı olamaz (İstishap ispatta hüccet değildir). Bu mezheplerin usul ve fürû kaynakları üzerinde yaptığımız incelemeler ise her iki mezhebin, belirtilen durumda mefkud “Mirasçı olur” veya “Mirasçı olamaz” şeklinde bir sonuca varmayıp, durumu açıklık kazanıncaya kadar miras payının koruma altına alınması noktasında birleştiğini ortaya koymuştur. Ayrıca Hanefî fürû eserlerinde yaygın biçimde yer alan, “Mefkud kendi hakları konusunda sağ, başkalarının hakları konusunda ölü hükmündedir” şeklindeki kalıp ifadenin ikinci önermesinin bu yanlış ezberin pekişmesine katkı sağlamış olabileceği üzerinde de durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Mefkud, istishap, def‘i, ispat, miras, mirasçı, vâris, miras bırakan, mûris, miras engelleri

An Incorrect Conception on Writing and Teaching the Principles of Islamic Law and its Implications: The Case of Mafqūd

Öz

When one examines the evidence of “istiṣḥāb” (presumption of continuity of a legal status quo ante), a widely discussed concept in Islamic legal theory, one notices that this concept is connected to the principle “al-yaqīn lā yazūl bi al-shakk” (a certainty is not removed by doubt). This principle’s place in Islamic law can be explained as “to presume the continuity of a past condition—unless a proof is found otherwise,” or, stated more succinctly, “to presume a matter to stay as it was.” This article does not intend to discuss this principle (the fourth article of Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye)—which is one of the five universal principles encompassing the whole of Islamic jurisprudence according to some jurists—but rather aims to draw attention to a misconception in an axiomatically repeated example referenced while discussing the evidential value of “istiṣḥāb al-ḥāl,” which is presented as a kind of istiṣḥāb. It also evaluates the implications of this misconception.
A commonly referenced jurisprudential debate suggests that, “According to the Hanafīs, istiṣḥāb is a valid proof for preserving (dafʿ) outcomes depending on the preexisting conditions but is not valid for the occurrence of new conditions (ithbāt); whereas according to the Shafiʿīs, it is valid for both.” An oft-cited example includes the case of a missing person (mafqūd) who left his own residential area and whose wellbeing and status are unknown. The question in this case lies in whether this missing person can inherit property and whether others can inherit the missing individual’s property while he is still absent. Many Hanafī textbooks on the principles of legal theory, as well as recent textbooks on Islamic law, reiterate the following statement: For both the Hanafīs and the Shafiʿīs, the property of the missing person cannot be divided among heirs until the death of the missing person is verified or the court declares the individual dead (istiṣḥāb is valid in dafʿ). However, the two schools hold diverging positions as to whether the missing person can inherit the property of his deceased relatives while he is still missing. According to the Shafiʿīs, the missing person can inherit from them (istiṣḥāb is valid even in the ithbāt), whereas the Hanafīs maintain that the missing person cannot inherit from them (istiṣḥāb is not valid in the ithbāt).
This study concludes that the commonly transmitted example of the heirship of a missing person seems to be “a misplaced presumption,” though it has survived to the present through centuries of repetition. The study also examines the widely repeated Hanafī statement that “the missing person is alive for the missing individual’s own rights but dead for others’ rights,” and suggests that the second part of this statement is not a sound expression, but has contributed to the entrenchment of this misplaced presumption.
In fact, it seems that both Hanafī and Shafiʿī jurists (and even jurists belonging to the other two schools) applied extensive reasoning in understanding the matter, and almost all of them agreed that the same rules would not apply to both regular heirs and the missing person whose status is still unknown. They emphasized that, considering the missing person might still be alive, the highest possible amount of the person’s share as per inheritance regulations should be reserved and protected until the condition of the missing person is clarified. There seems to be no disagreement among the schools’ positions on this subject.
The present research has concluded that the starting point for the position attributed to al-Shafʿī and Shafiʿī scholars on the heirship of a missing person to the one’s deceased relatives—who died while their relative was missing—is based on a statement in al-Dabūsī’s book titled Taqwīm al-adilla. However, his statement is not “according to al-Shafiʿī” or “according to the Shafiʿīs,” but rather is “according to one or some of the Shafiʿī scholars.” Therefore, after a while, to explain the methodological divergence between the schools, Hanafī works on legal theory began circulating the idea that the missing person can inherit from one’s relatives according to the Shafiʿīs, while he cannot do so according to the Hanafīs.
The article classifies the Hanafī works on legal theory after al-Sarakhsī under three categories: a) those that prefer not to mention the matter of heirship of the missing person as an example, b) those that cite this example only to explain the Hanafī position, and c) those that give space to this example in order to compare the Hanafī and Shafiʿī methodological approaches.

Anahtar Kelimeler

mafqūd, istiṣḥāb, dafʿ, inheritance, heir, inheritor, uṣūl al-fiqh, furūʿ al-fiqh

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Keşfü’l-esrâr an usûli Fahri’l-İslâm el-Bezdevî, nşr. M. el-Mu‘tasım-Billâh el-Bağdâdî, I-IV, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1417/1997.
• Abdülvehhâb Hallâf, İlmü usûli’l-fıkh ve hulâsatü târîhi’t-teşrîi’l-İslâmî, Kahire 1369/1950.
• Abdülvehhâb Hallâf, Mesâdirü’t-teşrîi’l-İslâmî fîmâ lâ nassa fîh, Küveyt 1392/1972, 1982.
• Ali b. Hüseyin, Muhammed, Tehzîbü’l-furûk ve’l-kavâidü’s-seniyye fi’l-esrâri’l-fıkhiyye, Şehâbeddin el-Karâfî, el-Furûk: Envârü’l-burûk fî envâi’l-furûk içinde, I-IV, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, t.y.
• Ali Haydar Efendi, Küçük, Risâle-i Mefkūd, İstanbul: Matbaa-i Ebüzziya, 1309.
• Âmidî, Seyfeddin, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, I-IV, Kahire: Müessesetü’l-Halebî, 1387/1967.
• Attâr, Hasan b. Muhammed, Hâşiyetü’l-Attâr alâ Cem‘i’l-cevâmi‘, I-II, Kahire: el-Mektebetü't-ticâriyyetü'l-kübrâ, 1358.
• Aybakan, Bilal, “Şâfiî Mezhebi”, DİA, 2010, XXXVIII, 233-247.
• Aybakan, Bilal, “el-Vecîz”, DİA, 2012, XLII, 587-588.
• Bâbertî, et-Takrîr li-usûli Fahri’l-İslâm el-Bezdevî, nşr. Abdüsselâm Subhî Hamed, I-VI, Küveyt: Vizâretü’l-evkāf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1426/2005.
• Bahrülulûm el-Leknevî, Fevâtihu’r-rahamût bi-şerhi Müsellemi’s-sübût fî usûli’l-fıkh, Gazzâlî, el-Müstasfâ içinde, I-II, Bulak: el-Matbaatü’l-emîriyye, 1324.
• Bardakoğlu, Ali, “İstishâb”, DİA, 2001, XXIII, 376-381.
• Bedrân, Ebü’l-Ayneyn Bedrân, Usulü’l-fıkhi’l-İslâmî, İskenderiye: Müessesetü şebâbi’l-câmia, 1984.
• Bennânî, Abdurrahman b. Câdullah, Hâşiyetü’l-Allâme alâ şerhi’l-Celâl el-Mahallî alâ metni Cem‘i’l-cevâmi‘, I-II, Kahire: Mabaatü dâri ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, t.y.
• Bihârî, Müsellemü’s-sübût, Gazzâlî, el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl içinde, I-II, Bulak: el-Matbaatü’l-emîriyye, 1324.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, I-VII, İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1970.
• Birmâvî, İbrâhim b. Muhammed, Hâşiyetü’l-Birmâvî alâ şerhi’r-Rahbiyye li’l-Mardinî, nşr. Sa‘d Abdullah Muhammed - Muhammed Ra‘d Abdullah el-Bâlânî, Amman: Dârü’n-nûr, 2018.
• Bugā, Mustafâ Dîb, Eserü’l-edilleti’l-muhtelef fîhâ (mesâdirü’t-teşrîi’t-tebeıyye) fi’l-fıkhi’l-İslâmî, Dımaşk: Dârü’l-İmâm el-Buhârî, t.y.
• Bugā, Mustafâ Dîb, Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî: Dirâse âmme, Dımaşk: Dârü’l-Mustafâ, 1425/2004.
• Büceyrimî, Süleyman b. Muhammed b. Ömer, Hâşiyetü’l-Büceyrimî, nşr. Abdullah Mahmûd M. Ömer, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/2000.
• Buhûtî, Keşşâfü’l-kınâ‘ an metni’l-İknâ‘, nşr. İbrâhim Ahmed Abdülhamîd, I-VII, Riyad: Dâru âlemi’l-kütüb, 1423/2003.
• Büveytî, el-Muhtasar, nşr. Ali Muhyiddin el-Karadâğî, Beyrut: Dârü’l-minhâc, 1436/2015.
• Cîven, Şerhu Nûri’l-envâr, Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Keşfü’l-esrâr içinde, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1406/1986.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf, Şerhu’l-Ferâizi’s-Sirâciyye, İstanbul: Dârü’t-tıbâati’l-âmire, 1309.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn, el-Burhân fî usûli’l-fıkh, nşr. Abdülazîm ed-Dîb, I-II, Devha: Metâbiu’d-Devha el-hadîse, 1399.
• De Bellefonds, Y. Linant, “Istishāb”, Encyclopédie de l’Islam, nouvelle édition, Leiden: Brill, 1978, IV, 281-282.
• De Bellefonds, Y. Linant, “Istishāb”, The Encyclopaedia of Islam, new edition, Leiden: Brill, 1978, IV, 269.
• Debûsî, el-Esrâr, nşr. Salim Özer, Debbusi’nin “el-Esrâr fi’l-Usul ve’l-Furû‘” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili içinde, II (doktora tezi), Erciyes Üniversitesi, Kayseri, 1997.
• Debûsî, Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh, nşr. Halîl Muhyiddin el-Meys, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421/ 2001.
• Debûsî, Takvîmü’l-edille, Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 690.
• Düreynî, M. Fethî, Buhûs mukārene fi’l-fıkhi’l-İslâmî ve usûlih, I-II, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1414/1994.
• Emîr Pâdişâh, Teysîrü’t-tahrîr, I-IV, Kahire: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1350-51.
• Ençakar, Orhan, “Hanefî Fıkıh Literatüründe Gelenek Oluşturan Kayıp Bir Metin: Muhtasarü’l-Kerhî”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 37 (2017): 7-32.
• Ençakar, Orhan, Kerhı̂’nin Muhtasar’ının Hanefı̂ Muhtasar Geleneğine Etkisi -Kudûrı̂’nin Muhtasar’ının “İcâre” Bölümü Çerçevesinde- (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2013.
• Fahreddin er-Râzî, el-Mahsûl, nşr. M. Abdülkādir Atâ, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/1999.
• Gazzâlî, el-Vecîz, nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1437/2016.
• Gazzâlî, el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl, I-II, Bulak: el-Matbaatü’l-emîriyye, 1322-24.
• Güney, Necmeddin, Kudûrî’nin Şerhu Mutasari’l-Kerhî Adlı Eserinin “Siyer” Bölümünün Edisyon Kritiği (yüksek lisans tezi), Selçuk Üniversitesi, Konya, 2006.
• Habbâzî, el-Muğnî fî usûli’l-fıkh, nşr. M. Mazhar Bekā, Mekke: Câmiatü Ümmi’l-kurâ, 1403/1983.
• Haddâd, Ebû Bekir, el-Cevheretü’n-neyyire, nşr. Sâid Bekdâş, I-IV, Amman: Ervika li’d-dirâsât ve’n-neşr, 1436/2015.
• Halebî, İbrâhim b. Muhammed, Mülteka’l-ebhur, Şeyhîzâde [Dâmâd], Mecmau’l-enhur içinde, nşr. Muhammed Hasan Talu v.dğr., I-II, İstanbul: Tereke Yayıncılık,1436/2015.
• Halîl b. İshak el-Cündî, el-Muhtasar, Hattâb, Mevâhibü’l-celîl içinde, nşr. Zekeriyyâ Umeyrât, I-VIII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1428/2007.
• Haral Yalçı, Nurhayat, İlk Beş Asır Usulü’l-Fıkh Literatüründe İstıshab Delili (doktora tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2008.
• Hasan, Ali Seyyid, el-Ahkâmü’l-hâssa bi’l-mefkūd: Dirâse mukārene beyne’ş-şerîati’l-İslâmiyye ve’l-kānûneyni’l-Mısrî ve’l-Fransî, Kahire: Dârü’n-nehdati’l-Mısriyye, 1984.
• Hasebullah, Ali, Usûlü’t-teşrîi’l-İslâmî, Kahire: Metâbiu’l-mektebi’l-Mısrî el-hadîs, 1402/1982.
• Haskefî, ed-Dürrü’l-muhtâr, İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, nşr. Hüsâmeddin b. M. Sâlih el-Ferfûr, I-XVI, Dımaşk: Dârü’s-sekāfe ve’t-türâs, 1421/2000.
• “el-İstishâb”, Mevsûatü Cemâl Abdinnâsır fi’l-fıkhi’l-İslâmî, 1391, VII, 61-68.
• Hudarî, Usûlü’l-fıkh, Kahire: el-Mektebetü’t-ticâriyyetü’l-kübrâ, 1389/1969.
• İbn Abdüsselâm el-Hevvârî, Şerhu Câmii’l-ümmehât, nşr. Ahmed b. Abdülkerîm Necîb, I-XVII, Beyrut: Dârü’n-nevâdir, 1439/2017.
• İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, nşr. Hüsâmeddin b. M. Sâlih el-Ferfûr, I-XVI, Dımaşk: Dârü’s-sekāfe ve’t-türâs, 1421/2000.
• İbn Berhân, el-Vüsûl ile’l-usûl, nşr. Abdülhamîd Ali Ebû Züneyd, I-II, Riyad, 1403-1404/1983-84.
• İbn Emîru Hâc, et-Takrîr ve’t-tahbîr, I-III, Bulak: el-Matbaatü’l-kübrâ el-emîriyye, 1316.
• İbn Hacer el-Heytemî, Tuhfetü’l-muhtâc bi-şerhi’l-Minhâc, nşr. Enver b. Ebû Bekir ed-Dağıstânî, I-X, Beyrut: Dârü’z-ziyâ, 1441/2020.
• İbn Kudâme, Ebü’l-Ferec, eş-Şerhu’l-kebîr, Muvaffakuddin İbn Kudâme, el-Muğnî içinde, I-XIV, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1392-93/1972-73.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin, el-Kâfî, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-VI, Cîze: Hecer li’t-tıbâa ve’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1417-18/1997.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin, el-Muğnî, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, I-XV, Riyad: Dâru âlemi’l-kitâb, 1419/1999.
• İbn Melek, Şerhu’l-Menâr, nşr. İbrâhim Rüşdî, İstanbul: Dârü’t-tıbâati’l-âmire, 1292.
• İbn Nüceym, Sirâceddin, en-Nehrü’l-fâik, nşr. Ahmed İzzû İnâye, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2002.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrâhim, el-İstishâb (er-Risâletü’l-hâmise ve’s-selâsûn) , Resâilü İbn Nüceym içinde, nşr. Halîl el-Meys, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye,1400/1980, s. 265-274.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrâhim, el-İstishâb (er-Risâletü’l-hâmise ve’s-selâsûn), er-Resâilü’z-Zeyniyye içinde, Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 3694.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrâhim, el-İstishâb (er-Risâletü’l-hâmise ve’s-selâsûn), Resâilü İbn Nüceym içinde, Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 198.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrâhim, el-Bahrü’r-râik, I-IX, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, t.y.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrâhim, el-Eşbâh ve’n-nezâir, nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız, Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1403/1983.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrâhim, Fethu’l-gaffâr bi-şerhi’l-Menâr: Mişkâtü’l-envâr fî usûli’l-menâr, I-III, Kahire, 1355/1936.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrâhim, Lübbü’l-usûl, nşr. M. Fâl es-Seyyid eş-Şenkītî, İstanbul: TDV İsam Yayınları, 1441/2020.
• İbn Şâs, İkdü’l-cevâhiri’s-semîne fî mezhebi âlimi’l-Medîne, nşr. M. Ebü’l-Ecfân – Abdülhafîz Mansûr, I-III, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1415/1995.
• İbnü’l-Hâcib, el-Muhtasar, İbn Abdüsselâm el-Hevvârî, Şerhu Câmii’l-ümmehât içinde, nşr. Ahmed b. Abdülkerîm Necîb, I-XVIII, Beyrut: Dârü’n-nevâdir, 1439/2017.
• İbnü’l-Hümâm, et-Tahrîr, İbn Emîru Hâc, et-Takrîr ve’t-tahbîr içinde, I-III, Bulak: el-Matbaatü’l- kübrâ el-emîriyye, 1316.
• İbnü’l-Hümâm, Fethu’l-kadîr, I-VII, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
• İbnü’s-Sââtî, Muzafferüddin, Mecmau’l-bahreyn, nşr. İlyas Kaplan, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2005/1426.
• İbnü’ş-Şât, İdrârü’ş-şürûk alâ envâi’l-furûk, Şehâbeddin el-Karâfî, el-Furûk içinde, I-IV, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, t.y.
• İsnevî, Nihâyetü’s-sûl fî şerhi Minhâci’l-usûl, I-IV, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, t.y.
• “el-İstishâb”, Mevsûatü Cemâl Abdinnâsır fi’l-fıkhi’l-İslâmî, 1391, VII, 61-68.
• İzmîrî, Mevlânâ Mehmed, Hâşiye alâ Mir’âti’l-usûl, I-II, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1309.
• Juynboll, Th. W., “İstishâb”, İA: İslâm Ansiklopedisi, 1987, V/2, s. 1221.
• Karâfî, Şehâbeddin, el-Furûk: Envârü’l-burûk fî envâi’l-furûk, I-IV, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, t.y.
• Karâfî, Şehâbeddin, ez-Zahîre, nşr. Muhammed Haccî, I-XIV, Tunus: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 2012.
• Kâsânî, Bedâiu’s-sanâi‘, I-VII, Kahire: el-Matbaatü’l-Cemâliyyetü’l-âmire, 1327-28.
• Kirmastî, Zübdetü’l-vüsûl ilâ umdeti’l-usûl, nşr. Abdurrahman Haçkalı, Beyrut: Dâru Sâdır, 1428/2008.
• Kudûrî, el-Mevsûatü’l-fıkhiyyetü’l-mukārene: et-Tecrîd, nşr. M. Ahmed Sirâc - Ali Cum‘a Muhammed, I-XII, Kahire: Dârü’s-selâm, 1425/2004.
• Kudûrî, el-Muhtasar, Abdülganî b. Tâlib el-Meydânî, el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb içinde, nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd, I-IV, Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1381-83/1961-63.
• Kurlânî, Celâleddin, el-Kifâye, İbnü’l-Hümâm, Fethu’l-kadîr içinde, I-VII, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
• Lahmî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed, et-Tebsıra, nşr. Ahmed Abdülkerîm Necîb, I-XIII, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• Lâmişî, Kitâb fî Usûli’l-fıkh, nşr. Abdülmecîd et-Türkî, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1995.
• Leknevî, M. Abdülhalîm, Kamerü’l-akmâr li-Nûri’l-envâr fî şerhi’l-Menâr, nşr. M. Abdüsselâm Şâhin, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415/1995.
• Mahallî, Şerhu’l-Celâl el-Mahallî alâ Cem‘i’l-cevâmi‘ li’l-imâm İbni’s-Sübkî, Hasan b. Muhammed el-Attâr, Hâşiyetü’l-Attâr alâ Cem‘i’l-cevâmi‘ içinde, I-II, Kahire: el-Mektebetü’t-ticâriyyetü’l-kübrâ, 1358.
• Mâverdî, el-Hâvi’l-kebîr, nşr. Ali M. Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd, I-XIX, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/2009. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye.
• Mehâmilî, el-Lübâb fi’l-fıkhi’ş-Şâfiî, nşr. Abdülkerîm b. Suneytân el-Amrî, Medine: Dârü’l-Buhârî, 1416.
• Mergīnânî, Burhâneddin, el-Hidâye, İbnü’l-Hümâm, Fethu’l-kadîr içinde, I-VII, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd, el-Muhtâr, nşr. Mahmûd Ebû Dakīka, I-V, Kahire: y.y., 1370/1951.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd, el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr, nşr. Mahmûd Ebû Dakīka, I-V, Kahire: y.y., 1370/ 1951.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib, el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb, nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd, I-IV, Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1381-83/1961-63.
• Molla Fenârî, Fusûlü’l-bedâi‘, nşr. M. Hasan M. Hasan İsmâil, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1427/2006.
• Molla Hüsrev, Dürerü’l-hükkâm, I-II, İstanbul: Şirket-i Sahâfiyye-i Osmâniyye, 1319.
• Molla Hüsrev, Hâşiye ale’t-Telvîh, Sadrüşşerîa, Şerhu’t-Tavzîh ale’t-Tenkīh içinde, I-III, Kahire: el-Matbaatü’l-hayriyye, 1322.
• Molla Hüsrev, Mir’âtü’l-usûl, Muhammed b. Ahmed et-Tarsûsî, Hâşiye alâ Mir’âti’l-usûl içinde, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1439/2018.
• Muhammed Ebû Zehre, el-Ahvâlü’ş-şahsiyye, Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabî, t.y.
• Muhammed Ebû Zehre, Usulü’l-fıkh, Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabî, t.y.
• Mutîî, M. Bahît, Süllemü’l-vüsûl li-şerhi Nihâyeti’s-sûl, İsnevî, Nihâyetü’s-sûl fî şerhi Minhâci’l-usûl içinde , I-IV, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, t.y.
• Müzenî, el-Mutasar, nşr. M. Abdülkādir Şâhin, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998.
• Nemle, Abdülkerîm b. Ali b. Muhammed, el-Mühezzeb fî ilmi usûli’l-fıkh el-mukāren, I-IV, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/1999.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât, Kenzü’d-dekāik, Sirâcüddin İbn Nüceym, en-Nehrü’l-fâik içinde, nşr. Ahmed İzzû İnâye, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2002.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât, Keşfü’l-esrâr, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1406/1986.
• Nevevî, Ravzatü’t-tâlibîn, nşr. Züheyr eş-Şâvîş, I-XII, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1405/1985.
• Özen, Şükrü, “Teftâzânî”, DİA, 2011, XL, 299-308.
• Pezdevî, Ebü’l-Usr, Kenzü’l-vüsûl, Abdülazîz el-Buhârî, Keşfü’l-esrâr içinde, nşr. Muhammed el-Mu‘tasım-Billâh el-Bağdâdî, I-IV, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1417/1997.
• Râfiî, Abdülkerîm b. Muhammed, el-Azîz fî şerhi’l-Vecîz, nşr. Hassân b. Câsim el-Hâyis v.dğr., I-XIII, Dübey: Câizetü Dübey ed-devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1437/2016.
• Rahbî, İbnü’l-Mütefennine Ebû Abdullah Muhammed b. Ali, er-Rahbiyye fî ilmi’l-ferâiz bi-Şerhi Sıbti’l-Mardînî ve Hâşiyeti’l-allâme el-Bakarî, nşr. Mustafa Dîb el-Bugā, Dımaşk: Dârü’l-kalem, 1408/1988.
• Remlî, Şemseddin, Nihâyetü’l-muhtâc, I-VIII, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1404/1984.
• Sadrüşşerîa, et-Tavzîh şerhu’t-Tenkīh, nşr. M. Adnân Dervîş, I-II, Beyrut: Dârü’l-Erkām b. Ebü’l-Erkām, 1419/1998.
• Secâvendî, Muhammed b. Muhammed, el-Ferâizü’s-Sirâciyye, Seyyid Şerîf el-Cürcânî, Şerhu’l-Ferâizi’s-Sirâciyye içinde, İstanbul: Dârü’t-tıbâati’l-âmire, 1309.
• Sekkā, Abdülmün‘im Fâris, Ahkâmü’l-gāib ve’l-mefkūd fi’l-fıkhi’l-İslâmî: Dirâse mukārene, Dımaşk: Dârü’n-nevâdir, 1429/2008.
• Semerkandî, Alâeddin, Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukūl, nşr. M. Zekî Abdülber, Devha: Vizâretü’l-evkāf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1418/1997.
• Semerkandî, Alâeddin, Tuhfetü’l-fukahâ’, nşr. M. Müntasır el-Kettânî - Vehbe ez-Zühaylî I-IV, Dımaşk: Dârü’l-fikr, t.y.
• Semerkandî, Alâeddin, Tuhfetü’l-fukahâ’, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1405/1984.
• Semerkandî, Ubeydullah b. Muhammed, Câmiu’l-usûl fî beyâni’l-kavâidi’l-Hanefiyye ve’ş-Şâfiiyye fî usûli’l-fıkh, nşr. İsmet Garibullah Şimşek, I-II, İstanbul: TDV İsam Yayınları, 1441/2020.
• Serahsî, Şemsüleimme, el-Mebsût, I-XXX, Kahire: Matbaatü’s-saâde, 1324-31.
• Serahsî, Şemsüleimme, el-Usûl, nşr. Ebü’l-Vefâ el- Efgānî, I-II, Haydarâbâd: Lecnetü ihyâi’l-maârifi’n-Nu‘mâniyye, 1372.
• Siğnâkī, el-Kâfî, nşr. Fahreddin Seyyid Muhammed Kānit, IV, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1422/2001.
• Sübkî, Tâceddin, Cem‘u’l-cevâmi‘, Hasan b. Muhammed el-Attâr, Hâşiyetü’l-Attâr alâ Cem‘i’l-cevâmi‘ içinde, I-II, Kahire: el-Mektebetü't-ticâriyyetü'l-kübrâ, 1358.
• Sübkî, Tâceddin - Takıyyüddin es- Sübkî, el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc, nşr. Ahmed Cemâl ez-Zemzemî - Nûruddin Abdülcebbâr Sagīrî, I-VII, Dübey: Dârü’l-buhûs li’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, 1424/2004.
• Şa‘bân, Zekiyyüddin, Usulü’l-fıkhi’l-İslâmî, Bingazi: Menşûrâtü Câmiati Karyûnus Külliyetü’l-kānûn, 1979.
• Şâfiî, el-Üm, nşr. M. Zührî en-Neccâr, I-VIII, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1393/1973.
• Şâşî, Ebû Ali, el-Usûl, nşr. Halîl el-Meys, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1402/1982.
• Şâşî, Nizâmeddin, el-Usûl, nşr. M. Ekrem en-Nedvî, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî 2000.
• Şelebî, M. Mustafa, Ahkâmü’l-mevârîs beyne’l-fıkh ve’l-kānûn, Beyrut: Dârü’n-nehdati’l-Arabiyye, 1978.
• Şelebî, M. Mustafa, Usulü’l-fıkhi’l-İslâmî, Beyrut: Dârü’n-nehdati’l-Arabiyye 1406/1986.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan, el-Asl, nşr. Mehmet Boynukalın, I-XII, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• Şeyhîzâde [Dâmâd], Mecmau’l-enhur, nşr. Muhammed Hasan Talu v.dğr., I-II, İstanbul: Tereke Yayıncılık,1436/2015.
• Şîrâzî, Ebû İshak, el-Mühezzeb, nşr. Muhammed ez-Zühaylî, I-VI, Dımaşk: Dârü’l-kalem -Beyrut: ed-Dârü’ş-Şâmiyye, 1412-17/1992-96.
• Şîrâzî, Ebû İshak, et-Tebsıra fî usûli’l-fıkh, nşr. M. Hasan Heyto, Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1980.
• Şîrâzî, Ebû İshak, et-Tenbîh, nşr. Ali M. Muavvaz – Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut: Dârü’l-Erkam, 1418/1997.
• Şîrâzî, Ebû İshak, Şerhu’l-Lüma‘, nşr. Abdülmecîd Türkî, I-II, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1408/1988.
• Şirbînî, Abdurrahman b. Muhammed, Takrîrü’ş-Şirbînî alâ Cem‘i’l-cevâmi‘ li’l-imâm İbni’s-Sübkî, Hasan b. Muhammed el-Attâr, Hâşiyetü’l-Attâr alâ Cem‘i’l-cevâmi‘ içinde, I-II, Kahire: el-Mektebetü’t-ticâriyyetü’l-kübrâ, 1358.
• Şirbînî, Hatîb, Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti meânî elfâzi’l-Minhâc, nşr. Ali M. Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd, I-VI, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1427/2006.
• Tahâvî, el-Muhtasar, Kahire: Matbaatü dâri’l-kitâbi’l-Arabî, 1370.
• Tarsûsî, Muhammed b. Ahmed, Hâşiye alâ Mir’âti’l-usûl, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1439/2018.
• Teftâzânî, et-Telvîh, nşr. M. Adnan Dervîş, I-II, Beyrut: Dârü’l-Erkām b. Ebü’l-Erkām, 1419/1998.
• Timurtâşî, Muhammed b. Abdullah, Tenvîrü’l-ebsâr, İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr içinde, nşr. Hüsâmeddin b. M. Sâlih el-Ferfûr, I-XVI, Dımaşk: Dârü’s-sekāfe ve’t-türâs, 1421/2000.
• Ünalan, Abdülkerim, “İslam Hukukunda Gaibin / Mefkûdun Evlilik ve Miras Durumu (Mukayeseli Olarak)”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/1 (2001): 111-148.
• Üsmendî, Bezlü’n-nazar fi’l-usûl, nşr. M. Zekî Abdülber, Kahire: Mektebetü dâri’t-türâs, 1412/1992.
• Zekeriyyâ el-Ensârî, Fethu’l-vehhâb: Şerhu Menheci’t-tullâb, Süleyman b. Muhammed b. Ömer el-Büceyrimî, Hâşiyetü’l-Büceyrimî içinde, nşr. Abdullah Mahmûd M. Ömer, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/2000.
• Zerkeşî, Bedreddin, el-Bahrü’l-muhît, nşr. Abdüssettâr Ebû Gudde v.dğr., I-VI, Küveyt: Vizâretü’l-evkāf ve’şuûni’l-İslâmiyye, 1413/1992.
• Zeydân, Abdülkerîm, el-Vecîz fî usûli’l-fıkh, Bağdat: Matbaatü’s-Selmân el-A‘zamî, 1387/1967.
• Zeylaî, Osman b. Ali, Tebyînü’l-hakāik, I-VI, Bulak: el-Matbaatü’l-kübrâ el-emîriyye, 1313-15.
• Zühaylî, M. Mustafa, el-Vecîz fî usûli’l-fıkhi’l-İslâmî, Dımaşk: Dârü’l-hayr, 1423/2003.
• Zühaylî, Vehbe, el-Fıkhü’ş-Şâfiî el-müyesser, I-II, Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1438/2017.
• Zühaylî, Vehbe, el-Fıkhü’l-İslâmî ve edilletüh, I-VIII, Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1405/1985.
• Zühaylî, Vehbe, Usûlü’l-fıkh, Trablus: Külliyyetü’d-da‘veti’l-İslâmiyye, 1410/1990.
• Zühaylî, Vehbe, Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî, I-II, Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1406/1986.
• Züheyr, M. Ebü’n-Nûr, Usûlü’l-fıkh, Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1412/1992.