Sadrüşşehîd’in Kitâbü Mesâili’ş-şüyû‘ Adlı Eserinin Tahkikli Neşri

Yıl 2022, Sayı: 47, 156 - 179, 09.02.2022

Abdulhalik Uygur

https://doi.org/10.26570/isad.1056227

Öz

Bu makale Karahanlılar’ın son dönemlerinde Selçuklular’ın himayesindeki Buhara’da yetişmiş ünlü bir fakih olan Sadrüşşehîd lakaplı Ömer b. Abdülazîz b. Ömer b. Mâze el-Buhârî (ö. 536/1141) tarafından kaleme alınan Kitâbü Mesâili’ş-şüyû‘ adlı risalenin tahkikli neşrinden oluşmaktadır. Muamelat hukukuna ait bu risale muhtemelen Hâkim eş-Şehîd’in (ö. 334/945) el-Muhtasarü’l-Kâfî adlı eserinde zikretmediği Mesâilü’ş-şüyû‘ başlıklı bir kitabın (bölüm) şerhinden ibaret olup, eser taksim edilmemiş müşterek maldaki üçte bir, beşte iki gibi oranlarla ortak malın her parçasına ve zerresine yayılmış şekilde hisseli olan mallardaki mali tasarrufların (satış, kiralama gibi) İslam hukukundaki hükmünü ayrıntılı bir biçimde ele alan değerli bir çalışmadır. Bu makalede eser muhteva ve üslup açısından değerlendirilmiş, atıfları kontrol edilmiş ve kaynakları tespit edilmiştir. Ayrıca eserde geçen kavramlar izah edilmiştir. Müellif hakkında bilgi verilen kısımda Sadrüşşehîd’in eserlerinin bulunduğu kütüphaneler tespit edilip, eserlerin içeriğine değinilmiş, yanlışlıkla Sadrüşşehîd’e nispet edilenler hakkında da bilgi verilmiştir. Ayrıca araştırma sonucunda Sadrüşşehîd’in Hanefî fakihleri nezdinde tercihlerine başvurulan önemli bir fakih olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sadrüşşehîd, şüyû, şâyi, icâretü’ş-şâyi‘, hibetü’ş-şâyi‘

تحقيق كتاب مسائل الشيوع للصدر الشهيد

Öz

تبوأ الصدر الشهيد منزلة علمية عالية بين العلماء، فقد كان من كبار الأئمة وأعيان الفقهاء، له اليد الطولى في الخلاف والمذهب الحنفي، اجتهد وبالغ في التحصيل، وناظر العلماء ودرَّس الفقهاء، وقهر الخصوم، وفاق الفضلاء في حياة أبيه بخراسان، وأقر بفضله الموافق والمخالف، ثم ارتفع أمره حتى صار السلطان ومن دونه يعظمونه، ويصدرون عن رأيه. وأثنى عليه العلماء وشهدوا له بطول الباع في فروع العلم، قال عنه الذهبي ( ت. 748هـ/1347م): «شيخ الحنفية، عالم المشرق...، وصار يُضْربُ به المثل، وعظم شأنه عند السلطان، وبقي يصدر عن رأيه». ووصفه القرشي (ت. 775هـ/1374م) بأنه: «الإِمام ابن الإِمام، والبحر ابن البحر».

Anahtar Kelimeler

صدر الشهيد, شيوع, شائع, إجارة الشائع, هبة الشائع

A Critical Edition and Analysis of Ṣadr al-Shahīd’s Kitāb Masā’il al-shuyū‘

Öz

This article deals with the book Kitāb Masā’il al-shuyū‘, authored by the famous jurist ‘Abd al-‘Azīz b. ‘Umar b. Māza al-Bukhārī (d. 536/1141), nicknamed as Ṣadr al-Shahīd, who lived in the later period of Karakhanids in Bukhārā. The study consists of two main sections, including an analysis (dirāsa) and a critical edition (taḥqīq) of the book. The analysis section opens with the life and scholarship of Ṣadr al-Shahīd. I have found that the author was a jurist and statesman within the large Burhān family, which reigned the city of Bukhārā for half a century. After studying with many scholars, especially his father, he rose to the rank of Shaykh al-Islām in Bukhārā. He made significant contributions to Islamic culture with his students and more than 20 books on various subjects. Among the several famous students of Ṣadr al-Shahīd are Raḍiyy al-Dīn Muḥammad b. Muḥammad as-Sarakhsī (d. 571/1176), Sharaf al-Dīn ‘Umar b. Muḥammad al-‘Aqīlī (d. 576/1180), Abū al-Ḥasan ‘Ali b. Abū Bakr al-Marghīnānī (d. 593/1197), and Burhān al-Dīn Maḥmūd b. Aḥmad al-Marghīnānī (d. 616/1219).
In the study, I have also identified the libraries containing the works of Ṣadr al-Shahīd and reviewed the library records to learn more about the author’s oeuvre. Important books by Ṣadr al-Shahīd include: Sharḥ Adab al-qāḍī (a commentary on Adab al-qāḍī), al-Wāqi‘āt, Sharḥ al-Jāmi‘ al-ṣaghīr (a commentary on al-Jāmi‘ al-ṣaghīr), Sharḥ al-Jāmi‘ al-kabīr (a commentary on al-Jāmi‘ al-kabīr), Sharḥ al-Ziyādāt (a commentary on al-Ziyādāt), Sharḥ Mukhtaṣar ‘Iṣām (a commentary on Mukhtaṣar ‘Iṣām), Sharḥ Kitāb al-Nafaqāt (a commentary of Kitāb al-Nafaqāt), Sharḥ al-Mukhtaṣar al-Kāfī (a commentary on al-Mukhtaṣar al-kāfī), and Sharḥ Mukhtaṣar al-Ṭāḥāwī (a commentary on al-Mukhtaṣar). Ṣadr al-Shahīd died in 536/1141 in the Qaṭwan War between Sultan Sanjar and the Qarakhiṭays.
The critical edition section analyzes the book’s content. Though the author could not determine the book’s title, it could be named Kitāb Masā’il al-shuyū‘ based on its content and bibliographical records in historical sources. The author likely wrote the treatise as a supplement to al-Mukhtaṣar al-kāfī, which was written by Ḥākim al-Shahīd (d. 334/945). It is a six-leaf treatise related to the laws of transactions, focusing particularly on shared financial property. In the treatise, the author quotes and conveys the views of Ḥanafi jurists from relevant sources and indicates preferred opinions. The treatise received attention from later Ḥanafi scholars, which is evident by the fact that Ibn Quṭluboghā (d. 879/1474) quoted the treatise in its entirety, with additions, in his Min masā’il al-shuyū‘.
Eleven manuscript copies of the treatise exist, but I have reached only seven of them. I have divided these copies into two main groups—the first includes manuscripts preserved at Köprülü Library Fazıl Ahmad Pasha, no. 689, Süleymaniye Library Reisulkuttab, no. 1159, Süleymaniye Library Bağdatlı Vehbi, no. 2088, and Süleymaniye Library Şehid Ali Pasha, no. 1061. All the copies in this group draw upon a copy by Jamāl al-Dīn al-Ḥaṣīrī al-Bukhārī (d. 636/1238). The second group includes Qatar Library, no. 548 (834), Süleymaniye Library Sehid Ali Pasha, no. 2725, and Süleymaniye Library Âtif Efendi, no. 1030. In my study, I chose four copies of the manuscript—three from the first group (Köprülü Library Fazıl Ahmad Pasha, no. 689, Süleymaniye Library Reisulkuttab, no. 1159, Süleymaniye Library Bağdatlı Vehbi, no. 2088), and one from the second group (Qatar Library, no. 548).
In the article, I studied Kitāb Masā’il al-shuyū‘ for both its content and style. I checked its references to identify its sources and clarified the concepts that came up in the text.

Anahtar Kelimeler

Ṣadr al-Shahīd, shuyū‘, shāyi‘, ijārat al-shāyi‘, hibat al-shāyi‘

Kaynakça

• Aynî, Bedreddin, el-Binâye şerhu’l-Hidâye, nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân, I-XIII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/2000.
• Bâbertî, el-İnâye şerhu’l-Hidâye, I-X, Beyrut: Dârü’l-fikr, t.y.
• Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, nşr. Kilisli Muallim Rifat - İbnülemin Mahmud Kemal - Avni Aktuç, I-II, İstanbul: Maarif Basımevi, 1951-55.
• Brockelmann, Carl, Târîhu’l-edebi’l-Arabî, trc. Abdülhalîm en-Neccâr, I-X, Kahire: Dârü’l-maârif, t.y.
• Burhâneddin el-Buhârî, el-Muhîtü’l-burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu‘mânî, nşr. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî, I-IX, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• Cüveynî, Atâ Melik, Târîhu fâtihi’l-âlem Cihângüşây, nşr. Mirza M. Kazvînî, trc. es-Sibâî Muhammed es-Sibâî, I, Kahire: el-Merkezü’l-kavmî li’t-tercüme, 2007.
• el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Fıkh ve usûlüh, nşr. el-Mecmau’l-melekî, I-XII, Amman: Müessesetü Âli’l-beyt, 1420-25/1999-2004.
• İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim, nşr. M. Hayr Ramazan Yûsuf, Dımaşk: Dârü’l-kalem, 1413/1992.
• İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, I-XV, Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Nüceym, Zeynüddin, el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekāik, Kahire: Dârü’l-kitâbi’l-İslâmî, t.y.
• İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire, I-XVI, Kahire: Vizâretü’s-sekāfe ve’l-irşâd, t.y.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin, el-Kâmil fi’t-târîh, nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, I-XI, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1417/1997.
• İsbîcâbî, Ebü’l-Mefâhir Hüsâmeddin Ömer b. Burhân, Muhtasar fî Hilâfiyyâti’l-Mebsût, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2130.
• Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn, nşr. M. Şerefeddin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge, I-II, İstanbul: Maarif Matbaası, 1941-43.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed, Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-ibâd, Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman, Ketâibü a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu‘mâni’l-muhtâr, nşr. Saffet Köse v.dğr., I-IV, İstanbul: Mektebetü’l-irşâd, 1438/2017. Kureşî, el-Cevâhirü’l-mudıyye, Karaçi: Mîr Muhammed Kütüphâne, t.y.
• Leknevî, el-Fevâidü’l-behiyye, nşr. Ahmed ez-Za‘bî, Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebü’l-Erkām, 1418/1998.
• Mergīnânî, Burhâneddin, et-Tecnîs ve’l-mezîd, nşr. M. Emîn Mekkî, Karaçi: İdâretü’l-Kur’ân ve’l-ulûmi’l-İslâmiyye, 1424/2004.
• Molla Hüsrev, Dürerü’l-hükkâm, I-II, Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, t.y.
• Nerşahî, Târîhu Buhârâ, trc. Emîn Abdülmecîd Bedevî - Nasrullah Mübeşşir et-Tırâzî, Kahire: Dârü’l-maârif, 1993.
• Nesefî, Necmeddin, el-Kand fî zikri ulemâi Semerkand, nşr. Yûsuf el-Hâdî, Tahran: Mir’âtü’t-türâs, 1420/1999.
• Sadrüşşehîd, el-Fetâva’s-sugrâ, Hâssî’nin tertibi ile, Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. B18980.
• Sadrüşşehîd, Kitâbü’l-Muhtasar fi’l-hilâfiyyât, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2130.
• Sadrüşşehîd, Kitâbü’t-Tezkiye, Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb, nr. 1159.
• Sadrüşşehîd, Şerhu Edebi’l-kādî, nşr. Muhyî Hilâl Serhân, I-IV, Bağdat: Matbaatü’l-irşâd, 1397-98/1977-78.
• Sadrüşşehîd, Şerhu Kitâbi’n-Nafakāt, nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî, Bombay: ed-Dârü’s-Selefiyye, 1365.
• Sadrüşşehîd, Şerhu’l-Câmi‘i’s-sagîr, nşr. Salâh Avvâd v.dğr., Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2006.
• Sadrüşşehîd, et-Tahkīk fi’t-tefsîr, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 234.
• Sem‘ânî, Abdülkerîm b. Muhammed, el-Ensâb, nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî v.dğr., I-XIII, Haydarâbâd: Meclisü Dâireti’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1382-1402/1962-82.
• Serahsî, Şemsüleimme, el-Mebsût, I-XXX, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1414/1993.
• Serhân, Muhyî Hilâl, “Mukaddime”, Sadrüşşehîd, Şerhu Edebi’l-kādî içinde, nşr. Muhyî Hilâl Serhân, I-IV, Bağdat: Matbaatü’l-irşâd, 1397-98/1977-78, I, 5-90.
• Sezgin, Fuat, Târîhu’t-türâsi’l-Arabî, trc. Mahmûd Fehmî Hicâzî v.ğr., I-VIII, Riyad: Câmiatü İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991.
• Vezînânî, Hâlid b. Zeyd, “Kitâbü’t-Tezkiye, telif: Hüsâmüddîn Ömer b. Abdilazîz b. Mâze (ö. 536/1141)”, Mecelletü Câmiati’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, LI (2005), s. 265-309.
• Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’, nşr. Şuayb el-Arnaût v.dğr., I-XXV, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Târîhu’l-İslâm, nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî v.dğr., Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 147/1987.