The First Commentary of Adududdīn al-Ījī's al-Risala al-Wad‘iyah and the Problem of Attribution

Yıl 2024, Sayı: 52, 113 - 134, 08.08.2024

Akın İşleme

Öz

The phenomenon of wad‘, which constitutes the basic principle of the signification of the meanings of the words, refers to the assignment of a word to the meaning -to signify itself. The treatise by Adududdīn al-Ījī (d. 756/1355) al-Risala al-Wad‘iyah constitutes the turning point. The science of wad’ completed its scientific process late compared to other linguistic sciences, and the treatise contributed to the beginning of the tradition of a seperate literature through the topics -which were shaped around this phenomenon- becoming independent of the disciplines such as jurisprudence/legal theory, logic, syntax and rhetoric fields in the process of transforming wad‘ from a phenomenon into a science. As a matter of fact, the aforementioned treatise is the first in this respect. Consisting of 2 leaves, the treatiese put forward a wad’ method on the signification of ambiguous words and that made an important breakthrough in the topics of the science of wad‘. With these aspects, it has been the subject of many commentaries since the time it was written. It is undeniable that the commentaries written on the treatise contributed to the fact that the concept of wad‘ gained a scientific identity. However, it has been determined that there are some problems in terms of belonging to the authors of the commentaries, most of which are still in the form of manuscripts. In particular, the work, which is accepted as the first commentary of al-Risala al-Wad‘iyah and has no special name, is referred as Sharh al-Risâla al-Wad‘iyah in the sources, and it is attributed to several other different authors, as well. As a matter of fact, it is ascertained that the commentary, which was included in the curriculum of the Ottoman madrasah, was attributed to Hōca Ali al-Samarqandī (d. 860/1456), ‘Ali al-Kushji (d. 879/ 1474) and Abū al-Qâsım al-Samarqandī (d. 889/). 1484). In this context, in this article, the relationship of Sharh al-Risâla al-Wad‘iyah, which is a very important work in terms of the literature of wad‘, with the mentioned authors and discussions about it is made the current issue and it is aimed to determine who the work belongs to.

Anahtar Kelimeler

The Science of Wad‘, The Phenomenon of Wad‘, al-Risala al-Wad‘iyah, Sharh al-Risâla al-Wad‘iyah, Adududdīn al-Ījī, Hōca Ali al-Samarqandī, ‘Alī al-Kūshjī, Abū al-Qâsım al-Samarqandī

Îcî’nin er-Risaletü’l-vaz‘iyye’sinin İlk Şerhi Ve Nispet Sorunu

Öz

Lafızların anlamlarına delaletinin temel ilkesini oluşturan vaz‘ olgusu, bir lafzın anlamın karşısına -bizzat kendisinin delalet- etmesi için tayin edilmesini ifade etmektedir. İlimleşme sürecini diğer dil ilimlerine nazaran geç tamamlayan vaz‘ın bir olgudan ilme dönüşme sürecinde, bu olgu etrafında şekillenen mesailin fıkıh usulü, mantık, nahiv ve belagat gibi sahalardan bağımsızlaşarak müstakil telif geleneğinin başlamasında Adudüddin el-Îcî’nin (ö. 756/1355) er-Risaletü’l-vaz‘iyye adlı risalesi dönüm noktasını teşkil etmektedir. Zira mezkûr risale bu açıdan ilk olma özelliğini taşımaktadır. Yaklaşık 2 varaktan oluşan risalenin müphem lafızların vaz‘ına dair ortaya koyduğu vaz‘ yöntemi, vaz‘ ilminin mesaili noktasında önemli bir çığır açmıştır. Bu yönleriyle yazıldığı dönemden itibaren birçok şerhe konu olmuştur. er-Risaletü’l-vaz‘iyye üzerine yazılan şerhlerin vaz‘ olgusunun ilmi bir hüviyet kazanmasındaki katkıları yadsınamaz niteliktedir. Ancak halen çoğu yazma eser halinde bulunan şerhlerin yazarlarına aidiyeti noktasında bazı problemler olduğu tespit edilmiştir. Özellikle er-Risaletü’l-vaz‘iyye’nin ilk şerhi olarak kabul edilen ve özel bir adı olmayıp kaynaklarda Şerhu’r-risaleti’l-vaz‘iyye olarak geçen eserin, farklı müelliflere nispeti söz konusudur. Nitekim Osmanlı medrese müfredatında yer alan şerhin, Hoca Ali es-Semerkandî (ö. 860/1456), Ali Kuşçu (ö. 879/ 1474) ve Ebü’l-Kasım Ali el-Leysî es-Semerkandî’ye (ö. 889/1484) nispet edildiği tespit edilmiştir. Bu bağlamda makalede, vaz‘ ilmi literatürü açısından oldukça önemli bir eser olan Şerhu’r-risaleti’l-vaz‘iyye’nin adı geçen müelliflerle ilişkisi ve buna dair tartışmalar gündeme getirilip eserin kime ait olduğunun tespiti hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Vaz‘ İlmi, Vaz‘ olgusu, er-Risaletü’l-vaz‘iyye, Şerhu’r-Risaleti’l-vaz‘iyye, Adudüddin el-Îcî, Hoca Ali es-Semerkandî, Ali Kuşçu, Ebü’l-Kasım es-Semerkandî

Kaynakça

• Alak, Musa, “Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz’ İlmine Dair Risalesinin Tahkik ve Tahlili”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 25 (2011): 29-76.
• Alp, Musa, Arap Dili ve Belâgatı Açısından Ali Kuşçu ve ‘Unkûdü’z-Zevâhir fî Nazmi’l-Cevâhir Adlı Eseri (doktora tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Antâkî, Abdürrezzâk b. Mustafa, Keşfü’l-künûz fî bahri’r-rumûz fî ilmi’l-vaz‘, nşr. Muhammed Tâhâ İbrâhim, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2023.
• Aydın, Cengiz, “Ali Kuşçu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 1989, II, 408-410.
• Can, Ayhan, Abdurrahman el-Câmî’nin Şerhu’r-Risâleti’l-Vaz’iyye Adlı Eserinin Edisyon Kritiği (yüksek lisans tezi), Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Cunbur, Müjgan, Ali Kuşçu Bibliyografyası (Ölümünün 500. Yıldönümü Dolayısıyla), Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Genel Müdürlüğü, 1974.
• Desûkī, Muhammed b. Ahmed, Hâşiyetü’d-Desûkī ala’l-Vaz‘iyye, Hafnâvî hâşiyesi ile birkikte, nşr. Mer‘î Hasan er-Reşîd, Midyat: Dâru Nûrü’s-sabâh, 2012.
• Durmuş, İsmail, “Semerkandî, Ebü’l-Kāsım”, DİA, 2009, XXXVI, 472-473.
• Fazlıoğlu, Şükran, Dil Bilimlerinin Sınıflandırılması = el-Metâlib el-ilâhiyye fî mevzûât el-ulum el-luğaviyye/ Molla Lütfî, İstanbul: Kitabevi, 2012.
• Fazlıoğlu, Şükran, “Vaz‘”, DİA, 2012, XLII, 576-578.
• İbn Sevde, Muhammed Mehdî b. Muhammed Tâlib, Hâşiye alâ Şerhi Risâleti’l-vaz‘, nşr. Ömer Ahmed er-Râvî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2010.
• İşleme, Akın, Ebu’l-Kâsım Ali el-Leysî es-Semerkandî’nin Şerhu’r-Risâleti’l-Vaz’iyye (Şerhu’l-Kebir) İsimli Eserinin Tahkik ve Değerlendirmesi (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Kaplangöz, Zahit, Kemaleddin Mes‘ud Şirvani’nin Şerhu’r-Risaleti’l-Vaziyyesi ve Mir Ebu’l-Beka b. Abdulbaki’nin Haşiyesi: Tahkik ve İnceleme (doktora tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn, nşr. Şerefettin Yaltkaya - Kilisli Rıfat Bilge, I-II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn, nşr. G. Flügel, I-VII, Beyrut: Dâru Sâdır, ts. Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu‘cemü’l-müellifîn, I-IV, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1414/1993.
• Mercan, İsmail Hakkı, Şeyh Alaeddin es-Semerkandî ve Menâkıbnamesi, Ankara: Berikan Yayınevi, 2009.
• Mir Ebü’l-Bekā, Ebü’l-Bekā ale’l-Vaz‘iyye, Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2895.
• Özdemir, İbrahim, İslâm Düşüncesinde Dil ve Varlık: Vaz‘ İlminin Temel Meseleleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Safî, Fahreddin, Reşehâtü ayni’l-hayât fî menâkıbi meşâyihi’t-tarîkati’n-nakşibendiyye, nşr. Âsım İbrâhim el Keyyâlî, Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 1429/2008.
• Semerkandî, Ebü’l-Kāsım, Hâşiye ale’l-Mutavvel, Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2813.
• Semerkandî, Ebü’l-Kāsım, Şerhu’r-Risâleti’l-Adudiyye fî ilmi’l-vaz‘, nşr. Muhammed Zennûn, Amman: Dârü’l feth, 2016.
• Semerkandî, Ebü’l-Kāsım, Şerhu’r-Risâleti’l-vaz‘iyye, nşr. Şamil Şahin, Dımaşk: Dâru gārı Hira, 2006.
• Semerkandî, Ebü’l-Kāsım, Şerhu’r-Risâleti’l-vaz‘iyye, Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 1033, vr. 40-64.
• Semerkandî, Hoca Ali, Şerhu’r-Risâleti’l-vaz‘iyye, Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 1033, vr. 12-38.
• Seyyid Hâfız, Hâşiye Cedîde alâ Ali Kûşî, Mecmûa içinde: Hâşiye cedîde alâ Ali Kûşî, Şerhu’r-Risâleti’l-vaz‘iyye, er-Risâletü’l-vaz‘iyye li’l-Îcî, İstanbul: Salâh Bilici Kitabevi, ts. Taşköprizâde Ahmed Efendi, Miftahu’s-saâde ve misbâhü’s-siyâde fî mevzûâti’l-ulûm, nşr. Kâmil Kâmil Bekrî - Abdülvehhâb Ebü’n-Nûr, Kahire: Dârü’l-kütübi’l-hadîse, 1968.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi, eş-Şekāiku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye: Osmanlı Âlimleri (Çeviri, Eleştirmeli Metin), haz. Muhammet Hekimoğlu, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Ünver, Ahmet Süheyl, Türk Pozitif İlimler Tarihinden Bir Bahis: Ali Kuşçi, Hayatı ve Eserleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi, 1948.
• Yazıcı, İshak, “Bahrü’l-ulûm”, DİA, 1991, IV, 517-518.
• Yıldırım, Abdullah, “Adudüddin el-Îcî ve er-Risâletü’l-vaz‘iyye”, İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Adudüddin el-Îcî, ed. Eşref Altaş, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017, s. 77-117.
• Yıldırım, Abdullah, “Vaz‘ İlmi”, İslam Medeniyetinde Dil İlimleri, ed. İsmail Güler, İstanbul: İSAM yayınları, 2015, s. 424-567.
• Yıldırım, Abdullah, “Ali Kuşçu ve Risâle fî vaz‘i’l-müfredât’ı”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 19 (2008): 63-85.
• Yıldırırım, Abdullah, Vaz İlmi ve Unkûdu’z-zevâhir/Ali Kuşçu: İnceleme - Değerlendirme (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Yıldız, Musa, Bir Dilci Olarak Ali Kuşçu ve Risale fi’l- İsti‘are’si, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Zengin, Zeki Salih, Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi (1839-1876), Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 2004.
• Ziriklî, Hayreddin, el-A‘lâm, I-VIII, Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-Melâyin, 1984