İbnü’l-Vezîr’in (ö. 840/1436) Önerdiği Doğru Tefsir Yöntemi

Yıl 2025, Sayı: 53, 57 - 80, 20.01.2025

Enes Büyük

Öz

Zeydî-Selefî çizgiyi benimseyen İbnü’l-Vezîr doğru dinî düşüncenin Yunan düşüncesine kadar uzanan felsefî kabullerle değil temelde Kur’an’ın ve sünnetin delilleriyle mümkün olacağını savunmuştur. Öncelikle Kur’an’a dayalı bilgi anlayışı İbnü’l-Vezîr’i Kur’an’ın nasıl doğru anlaşılabileceği sorunuyla karşı karşıya bırakmıştır. O, Îsârü’l-hak kitabında “Doğru Tefsirin Yöntemi Hakkında Rehber” başlığı altında mezkûr soruna dair derli toplu bir tefsir yöntemi önerisinde bulunmuştur. Bu makalenin amacı ise İbnü’l-Vezîr’in önerisini deskriptif yöntemle ortaya koymak, bunu, bir yandan tefsir disiplininin genel birikimi, diğer yandan da takip ettiği düşünce tarzının kurucu ve önemli isimleri olan Ahmed b. Hanbel, İbn Teymiyye ve İbn Kayyim el-Cevziyye gibi isimlerin düşünceleriyle mukayese edip açıklayıcı ve yorumlayıcı yöntemle incelemektir. O, bu önerisinde tefsiri rivayet ve dirayet olmak üzere ikiye ayırmıştır. Rivayet sürecinde dikkat edilecek hususları belirttikten sonra dirayet tefsirini de yedi aşamaya hasretmiştir. Haklarında belli bir epistemik kabulün belirlenmesi gerektiğini düşündüğü temel Kur’an kavramlarını ilk sıraya yerleştirmiştir. Daha sonra epistemik hiyerarşiye Kur’an, sünnet, sahabe kavli, dil bilgisi ve mecaz problemini dahil etmiştir. İbnü’l-Vezîr son olarak hakkında sahih bir delilin bulunmadığı ve müfessirlerin ihtilaf ettiği durumlarda ne yapılacağından bahsetmiştir. Ona göre bu aşamalara göre yapılan tefsirler Kur’an yorumunda doğru bilgiye ulaştıracaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İbnü’l-Vezîr, yöntem, Îsârü’l-hakk, Selef

The Correct Method of Tafsīr as Proposed by Ibn Al-Wazīr (d. 840/1436)

Öz

Ibn al-Wazīr, who adopted the Zaydī-Salafī line, argued that correct religious thought would be possible through the evidence of the Qur’ān and the Sunnah not through philosophical assumptions dating back to Greek thought. His understanding of knowledge, based primarily on the Qur’ān, confronted Ibn al-Wazīr with the problem of how to understand the Qur’ān correctly. In his book, Īs̱ ār al-ḥaqq, under the subtitle “Guidance on the Method of Correct Exegesis” he proposed a method of tafsīr that addresses this problem. The aim of this article is to present Ibn al-Wazīr’s proposal in a descriptive and interpretive way by comparing it with the general sources of the discipline of tafsīr, on the one hand, and with the thoughts of the founding and important names of the style of thought he followed such as Ahmad b. Hanbal, Ibn Taymiyya, and Ibn Qayyim al-Jawziyya on the other. In this proposal he divides tafsīr into two categories: riwāyah (narration-based tafsīr) and dirāyah (opinion-based tafsīr). After specifying the issues to be considered in the process of riwāyah, he also categorized the tafsīr of dirāyah into seven stages. He placed the basic Qur’an concepts, about which he thought that a certain epistemic acceptance should be determined, in the first place. He then included the Qur’ān, the Sunnah, the tradition of the Companions, grammar, and the problem of metaphor in the epistemic hierarchy. Finally, Ibn al-Wazīr explained what to do in cases where there is no authentic evidence and the commentators disagree. According to him, exegesis according to these stages will lead to the correct knowledge in the interpretation of the Qur’ān.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Ibn al-Wazīr, Method, Īs̱ ār al-ḥaqq, Salafī

Kaynakça

• Aktaş, Erhan, Kerim Kur’an: Türkçe Çeviri, Ankara: Dumat Ofset, 2016.
• Altıkulaç, Tayyar, “İkrime el-Berberî”, DİA, 2000, XXII, 40-42.
• Âmidî, Seyfeddin, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, nşr. Abdürrezzâk Afîfî, I-IV, Riyad: Dârü’s-sümey‘î, 1424/2003.
• Batur, Muhammet Raşit, Zeydilik ve Selefilik Arasında İbnü’l-Vezir (doktora tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• Belâzürî, Ensâbü’l-eşrâf, nşr. Süheyl Zekkâr - Riyâz Ziriklî, I-XIII, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1417/1996.
• Boyalık, M. Taha, “el-Keşşâf Şerh-Haşiye Geleneğinde Tefsir İlminin Mahiyeti Tartışması”, Nazariyat, 4/1 (2017): 91-118.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil, el-Câmiu’s-sahîh, nşr. M. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır, I-II, Beyrut: Dâru tavkı’n-necât, 1422.
• Büyük, Enes, “el-Hüseyin b. el-Fadl el-Becelî’nin (ö. 282/896) Hayatı, Tefsirciliği ve Tefsir Tarihine Etkisi”, Diyanet İlmî Dergi, 59 (2023): 57-87.
• Büyük, Enes, “Envârü’t-Tenzîl Şerh-Hâşiyelerinde Tefsir İlminin Mahiyeti”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 24/3 (2020): 1039-1058.
• Büyük, Enes, “Tefsirde İsrâiliyyâta Dair Bazı Tespit ve İddiaların Değerlendirilmesi”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 23/2 (2019): 765-785.
• Cevdet Bey, Tefsir Usûlü ve Tarihi, haz. Mustafa Özel, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2002.
• Çiçek, Mehmet, “Akademik Bir Disiplin Olarak Tefsir ve Usulü”, Tefsir Usulü, ed. Ali Rıza Gül - Ali Karataş, İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2019, s. 11-47.
• Demirci, Muhsin, Arapça Tefsir Usûlü Literatürü, İstanbul: İFAV Yayınları, 2019.
• Erkit, Turan, Sahabe ve Tabiin Döneminde Müteşâbih Sıfatların Yorumu Meselesi (yüksek lisans tezi), Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd, I-XXXII, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1981.
• Fâyid, Abdülvehhâb Abdülvehhâb, Menhecü İbn Atıyye fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm, Kahire: el-Hey’etü’l-âmme li-şüûni’l-matâbii’l-Emîriyye, 1973.
• el-Fihrisü’ş-şâmil: Ulumü’l-Kur’ân, mahtûtâtü’t-tefsîr ve ulûmih, I-II, Amman: el-Mecmau’l-melekî, 1409-10/1989.
• Goldziher, Ignaz, Die Richtungen der islamischen Koranauslegung, Leiden: E. J. Brill, 1920.
• Hâc, Abdurrahman, “Te’sîsü usûli’t-tefsîr ve sılatüh bi-manzûri’l-bahsi’l-usûlî”, İslâmiyyetü’l-ma‘rife: Mecelletü’l-fikri’l-İslâmiyyi’l-muâsır, 37-38 (2004): 53-80.
• Halelî, Abdurrahman, “Kavâidü’t-tefsîr”, Mecelletü’t-tefâhüm, 45 (2014): 85-108.
• Harâllî, Miftâhu’l-bâbi’l-mukaffel alâ fehmi’l-Kur’âni’l-münezzel, nşr. Muhammedî b. Abdüsselâm el-Hayyâtî, Türâsü Ebi’l-Hasan el-Harâllî el-Merrâküşî fi’t-tefsîr içinde, Dârülbeyzâ: Matâbiu’n-necâhi’l-cedîde, 1418/1997.
• İbn Atıyye el-Endelüsî, el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-azîz, I-X, Katar: Vizâretü’l-Evkāf ve’ş-şüûni’l-İslâmiyye, 1436/2015.
• İbn Cüzey, et-Teshîl li-ulûmi’t-tenzîl, nşr. Ali b. Hamed es-Sâlihî, I-IV, Mekke: Dâru Taybe, 1439/2018.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, es-Savâiku’l-mürsele, nşr. Ahmet Atıyye el-Gāmidî, Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1406.
• İbn Sînâ, İşaretler ve Tenbihler, çev. Muhittin Macit v.dğr., İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin, el-Îmân, nşr. M. Nâsırüddin el-Elbânî, Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1416/1996.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin, Mukaddime fî usûli’t-tefsîr, nşr. Sâmî b. Muhammed b. Cârullah, Riyad: Dârü’l-muhaddis, 1444/2022.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdullah, el-Avâsım ve’l-kavâsım fi’z-zeb an sünneti Ebi’l-Kāsım, nşr. Şuayb el-Arnaût, I-IX Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1412/1992.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdullah, Îsârü’l-hak ale’l-halk fî reddi’l-hilâfât ile’l-mezhebi’l-hak min usûli’t-tevhîd, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1403/1983.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdullah, Tercîhu esâlîbi’l-Kur’ân alâ esâlîbi’l-Yûnân, Kahire: Matbaatü’l-maâhid, ts.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdullah, Kavâidü’t-tefsîr, Kahire, Dârü’l-kütübi’l-kavmiyye, Teymûriyye, nr. 587, 2a-22b.
• Mağribî, Muhammed, “İlmü usûli’t-tefsîr: Dirâse fi’l-mustalah ve menâhici’l-bahs fîh”, Binâü ilmi usûli’t-tefsîr: el-Mü’temerü’l-âlemiyyü’s-sâlis li’l-bâhisîn fi’l-Kur’âni’l-Kerîm ve ulûmih, Fâs 1436/2015, s. 59-89.
• Mâtürîdî, Te’vîlâtü Ehli’s-sünne, nşr. Fâtıma Yûsuf el-Hıyemî, I-V, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1425/2004.
• Mecâlî, M. Hâzır, “Kavâidü’t-tefsîr inde İbni’l-Vezîri’l-Yemenî: Dirâse nakdiyye”, Mecelletü Ulûmi’ş-şerîa ve’l-kānûn, 27/2 (2000): 1-45.
• Memük, Yusuf, “Tefsir-Müfessir Merkezli Hazırlanan Lisansüstü Tefsir Tezlerine Panoramik Bir Bakış”, Kur’an Araştırmalarında Akademik Tezler, ed. Bilal Gökkır v.dğr., İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2018, s. 191-209.
• Mertoğlu, M. Suat, “Mukâtil b. Süleyman ve Tefsire Dair Eserlerinin Klasik Dönemdeki Tedavülü”, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 50 (2021): 183-221.
• Musannifek, Hâşiye ale’l-Keşşâf, İstanbul, Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 326, vr. 1b-177a.
• Oral, Murat, “el-Mâverdî’nin Mu’tezilîliği İthamının Değerlendirilmesi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/2 (2017): 231-258.
• Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-beyân, nşr. Ebû Muhammed İbn Âşûr, I-X, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2002.
• Sâmî b. Muhammed b. Cârullah, “Mukaddimetü’t-tahkīk”, Takıyyüddin İbn Teymiyye, Mukaddime fî usûli’t-tefsîr, nşr. Sâmî b. Muhammed b. Cârullah içinde, Riyad: Dârü’l-muhaddis, 1444/2022, s. 5-84.
• Selâme, M. Ali, Menhecü’l-furkān fî ulûmi’l-Kur’ân, nşr. Muhammed Seyyid Ahmed el-Müseyyer, I-II, Kahire: Dâru nehdati’l-Arabiyye, 2002.
• Süleyman, Muhammed Sâlih Muhammed v.dğr., et-Teâlîfü’l-muâsıra fî kavâidi’t-tefsîr, Riyad: Merkezü tefsîr li’d-dirâsâti’l-Kur’âniyye, 2019.
• Süyûtî, el-İtkān fî ulûmi’l-Kur’ân, I-VII, Medine: Mücemmau’l-Melik Fehd, 1426.
• Şirbînî, Hatîb, es-Sirâcü’l-münîr, nşr. İbrâhim Şemseddin, I-IV, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Cîze: Hecer li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1422/2001, I-XVI.
• Tirmizî, el-Câmiu’s-sahîh, nşr. İbrâhim Atve İvaz, 1-V, Kahire: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Tûfî, el-İksîr fî ilmi’t-tefsîr, nşr. Abdülkādir Hüseyin, Kahire: Mektebetü’l-âdab, 2002.
• Vâhidî, et-Tefsîrü’l-basît, nşr. Muhammed b. Sâlih b. Abdullah el-Fevzân v.dğr., I-XXV, Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430.
• Yılmaz, Hakkı, Kur’ân’ın Türkçe Meâli, İstanbul: İşaret Yayınları, 2011.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, I-III Kahire: Mektebetü Vehb, 1405/1985.
• Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’, nşr. Şuayb el-Arnaût v.dğr., I-XXV, Beyrut: Müessesetü’r-risale, 1401-1405/1981-85.
• Zürkānî, M. Abdülazîm, Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân, nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî, I-II, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1415/1995.