İslam Ahlakı Erdem Etiği Midir?

Yıl 2025, Sayı: 54, 35 - 75, 15.07.2025

Hümeyra Özturan

https://doi.org/10.26570/isad.1607973

Öz

Bu makale, son on yılda literatürde görmeye başladığımız, İslam ahlakını erdem etiği teorisiyle uyumlu görme ve “İslam ahlakının erdem etiği olduğu”ndan bahsetme eğilimini bir problem olarak ele almaktadır. Makalede ilk olarak, İslam erdem etiğinden söz eden kaynakların, bu ifadeyi gerekçelendirmek üzere ortaya koyduğu iddialar belirlenip tasnif edilmiş, daha sonra erdem etiğinin temel önermeleri ortaya konmuştur. Değerlendirme kısmında ise söz konusu gerekçeler, erdem etiğinin temel önermeleri bağlamında irdelenmiş ve İslam ahlakının erdem etiği olarak görülüp görülemeyeceği hususunda bir kanaate ulaşılmıştır. Varılan netice, İslam ahlakını oluşturan temel kaynaklardan bir erdem teorisi/ahlakı (virtue theory) çıkarsanabileceği, ancak modern erdem etiğinin (virtue ethics) temel önermelerinin, İslam ahlakının bir erdem etiği olduğunu iddia etmeyi mümkün kılmadığıdır. Erdem etiğindeki, ahlakta ilke ve kuralı, buna bağlı olarak otorite ve yasayı reddeden, erdemin yanında eylemi dikkate almaya imkân tanımayan, ahlakın ölçütünü insan ve onun kişisel aklî-ahlakî yolculuğu kılan yaklaşımın, ahlaka dair hakikatin ve doğrunun habercisi olarak kendisini ortaya koyan temel İslam kaynaklarının ve bu çerçevede teşekkül eden İslamî disiplinlere ait ahlak eserlerinin ortaya koyduğu tasavvura uyum sağlamadığı makalede etrafl ıca işlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Ahlakı , Erdem Etiği , Erdem Ahlakı , Erdem Teorisi , İslam Erdem Etiği

Can Islamic Morality (Akhlāq) be Considered Virtue Ethics?

Öz

This article critically examines the emerging trend in the past decade of framing Islamic ethics as aligned with virtue ethics theory and describing Islamic ethics as virtue ethics. “It first identifies and categorizes the claims advanced by contemporary scholars who reference the term “Islamic virtue ethics” in an effort to justify this characterization. This is followed by an exposition of the fundamental propositions of virtue ethics. In the evaluative section these claims are analyzed in the context of virtue ethics’ core propositions to assess whether Islamic ethics can be regarded as virtue ethics. The article concludes that, while a virtue theory can indeed be derived from the foundational sources of Islamic ethics, the central propositions of modern virtue ethics render it untenable to classify Islamic ethics as virtue ethics. The approach of virtue ethics is found to be fundamentally incompatible with the moral vision articulated in the core sources of Islamic ethics. Virtue ethics rejects rules and principles—and by extension, moral authority and moral law—prioritizes virtue over action, and grounds morality in personal intellectual and moral development. In contrast, Islamic ethics present themselves as conveyors of truth and moral reality. Furthermore, the ethical works produced within Islamic disciplines are analyzed for their points of convergence and divergence with virtue ethics, and it is concluded that they too diverge from the basic principles of virtue ethics.

Anahtar Kelimeler

Islamic Morality , Akhlaq , Islamic Ethics , Virtue Ethics , Virtue Theory , Islamic Virtue Ethics

Kaynakça

• Abdullah, Fatimah, “Virtues and Character Development in Islamic Ethics and Positive Psychology”, International Journal of Education and Social Science, 1/2 (2014): 69-77.
• Adams, Robert Merrihew, “Tanrı’nın Varlığı Lehine Argümanlar”, Din Felsefesi Seçme Metinler, İstanbul: Klasik Yayınları, 2013, s. 310-318.
• Adeel, Ashraf, “Moderation in Greek and Islamic Traditions, and a Virtue Ethics of the Qur’an”, The American Journal of Islamic Social Sciences, 32/ 3 (2015): 1-28.
• Aktaş, Yusuf İzzettin, Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Ahlâk (doktora tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Al-Aidaros, Al-Hasan v.dğr., “Ethics and Ethical Theories from an Islamic Perspective”, International Journal of Islamic Thought, 4 (2013): 1-13.
• Annas, Julia, “Virtue Ethics”, The Oxford Handbook of Ethical Theory, ed. David Copp, Oxford: Oxford University Press, 2007, s. 515-536.
• Anscombe, G. E. M., “Authority in Morals”, Ethics, Religion and Politics: The Collected Philosophical Papers of G. E. M. Anscombe, I-III, Oxford: Basil Blackwell Publisher, 1981, s. 43-50.
• Anscombe, G. E. M., “Modern Ahlak Felsefesi”, trc. Mehmet Sabır Şaybak, Felsefe Dünyası Dergisi, 71 (2020): 281-301.
• Anscombe, G. E. M., “Modern Moral Philosophy”, Philosophy, 33/124 (1958): 1-19.
• Audi, Robert, “Acting From Virtue”, Mind, 104/415 (1995): 449-471.
• Başer, Hacı Bayram, “Tasavvufu Önceleyen Dönemde Ahlak Literatürü: Kitabü’z-Zühd’ler”, İslâm Ahlâk Literatürü: Ekoller ve Problemler, ed. Ömer Türker-Kübra Bilgin, İstanbul: Nobel Yayınları, s.139-162.
• Bilici, Muhammed Veysel, Çağdaş Erdem Etiği Bağlamında Din ve Ahlak İlişkisi (yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• Brannmark, Johan, “From Virtue to Decency”, Metaphilosophy, 37/5 (2006): 589-604.
• Bucar, Elisabeth, “Islamic Virtue Ethics”, Oxford Handbook of Virtue, ed. Nancy E. Snow, Oxford: Oxford University Press, 2018, s. 206-222.
• Carney, Frederick S., “Some Aspects of Islamic Ethics”, The Journal of Religion, 63/2 (1983): 159-174.
• Casewit, Yousef, “Al-Ghazālī’s Virtue Ethical Theory of the Divine Names: The Theological Underpinnings of the Doctrine of Takhalluq in al-Maqṣad al-Asnā”, Journal of Islamic Ethics, 4 (2020): 155-200.
• Choudhury, Enamul, “Virtue Ethics and the Wisdom Tradition: Exploring the Inclusive Guidance of the Quran”, Global Virtue Ethics Review, 3/2 (2001): 26-56.
• Çağrıcı, Mustafa, İslam Düşüncesinde Ahlak, İstanbul: Bileşik Yayıncılık, 2000.
• Dağ, Enes, “Erdem Etiğine Yönelik “Kişilikten-Yoksunluk” İtirazı ve Bu İtiraza Karşı Bir Savunu”, Temaşa: Erciyes Üniversitesi Felsefe Bölümü Dergisi, 21 (2024): 129-149.
• Demirkol, Murat, İslam Düşüncesinde Erdem Ahlakı, Ankara: Fecr Yayınları, 2018.
• Demirli, Ekrem, “Tasavvuf Ahlak İlmi Olarak Kabul Edilebilir mi?: Determinist Ahlaka Endeterminist Yaklaşımlar”, İslam Tetkikleri Dergisi, 11/2 (2021): 419-437.
• Fahri, Macid, İslam Ahlâk Teorileri, çev. Muammer İskenderoğlu-Atilla Arkan, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• Fârâbî, el-Medînetü’l-fâzıla, nşr. Albert Nasrî Nâder, Beyrut: 1985.
• Farrell, Dominic, “Theism and the Wisdom of Virtue Ethics”, Philosophical News, 13/2 (2016): 47-59.
• Griffel, Frank, “The Place of Virtue Ethics within the Post-Classical Discourse on ḥikma: Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s al-Nafs wa-l-rūḥ wa-sharḥ quwāhumā”, Journal of Arabic and Islamic Studies, 21 (2021): 55-80.
• Hallaq, Wael b., “Ahlâkî Hukukun Temeli: Kur’an’a ve Şerʻî Hukukun Ortaya Çıkışına Yeni Bir Bakış”, trc. Hacer Kontbay, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 43 (2012/2): 337-368.
• Hursthouse, Rosalind, “Virtue Ethics”, Stanford Encyclopedia of Philosophy https://plato.stanford. edu/entries/ethics-virtue/.
• Hursthouse, Rosalind, On Virtue Ethics, Oxford: Oxford University Press, 1999.
• İbn Sînâ, eş-Şifâ el-Mantık I: el-Medhal, haz. Fuâd el-Ehvânî v.dğr., Kahire, 1952.
• İbn Sînâ, Uyûnü’l-hikme, nşr. Abdurrahman Bedevî, Beyrut: Dârü’l-kalem, 1980.
• İbnü’l-Arabî, “Ahlâkın Kökeni ve Nitelikleri”, Din Felsefesinin Ana Konuları: İslam Düşüncesinden Seçme Metinler: “Din ve Ahlak”, I, ed. Hümeyra Özturan, İstanbul: Küre Yayınları, 2023, s. 315-325.
• Kala, M. Enes, Erdem ve Ödev Ahlâklarına Yeni Yaklaşımlar: David Ross ve Alasdair MacIntyre (doktora tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Karakaya, Muhammed, “Erdem Ahlakındaki Erdemler ile İslam Ahlakındaki Güzel Davranışlar Arasındaki Uyum”, Ağrı İslami İlimler Dergisi (AGİİD), 5, (2019): 88-120.
• Karaman, Hayreddin v.dğr., Kur’an Yolu: Türkçe Meâl ve Tefsir, I-V, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Kart, Berfin, “Erdem Etiği Normatif Midir?”, FLSF Felsefe Ve Sosyal Bilimler Dergisi, 2, (2006): 101-8.
• Kaya, Umut, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı’da Ahlâk Eğitimi, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Khalil, Atif, “On Patience (Ṣabr) in Sufi Virtue Ethics”, Mysticism and Ethics in Islam, ed. Bilal Orfali v.dğr., Beirut: American University of Beirut Press, 2021, s. 71-78.
• Kılıç, Emrullah, Metafiziksel İyi’den Değer’e: Ahlakın Yolculuğu, İstanbul: İlem Yayınları, 2022.
• Koca, Suat, Hadis ve Ahlak: Kavram, Kuram, Literatür ve Tasavvur Eksenli Bir İnceleme, İstanbul: Kuramer Yayınları, 2020.
• Kurt, Tuba, “İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programlarında Etik İlkesi ve Uygulamalara Yansıması”, İdrak: Dini Araştırmalar Dergisi, 3/1 (2023): 114-146.
• Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin, Kuşeyrî Risâlesi, trc. Dilaver Selvi, İstanbul: Semerkand Yayınları, 2007.
• Mcaleer, Sean, “An Aristotelian Account of Virtue Ethics: An Essay in Moral Taxonomy”, Pacific Philosophical Quarterly, 88/2 (2007): 208-225.
• Mcdowell, John, “Virtue and Reason”, The Monist, 62/3, (1979): 331-50.
• Mcintyre, Alasdair, Erdem Peşinde, trc. Muttalip Özcan, İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2019.
• Mcpherson, David, “Does Spirituality Have a Place in Neo-Aristotelian Virtue Ethics?”, Spirituality and the Good Life: Philosophical Approachess, ed. David McPherson, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 47-62.
• Özturan, Hümeyra, “Etikle Ahlâk Arasında: Türkçe Ahlâk Felsefesi Literatürüne Dair Etik Kavramı Kullanımı Üzerinden Bir Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 9/17 (2011): 167-204.
• Özturan, Hümeyra, “Fârâbî ve İbn Sînâ’da Amelî Felsefe: Bir Mukayese”, Nazariyat, 5/1, (2019): 1-36.
• Özturan, Hümeyra, “Neden Kant?: Son Dönem Osmanlı Ahlakçılarının ‘Ödev Ahlakı’na Yönelmelerinin Sebeplerine Dair Bir Okuma”, Osmanlı’da İlm-i Ahlak, ed. Ömer Türker-Elmin Aliyev, İstanbul: İsar Yayınları, 2024, s. 295-315.
• Özturan, Hümeyra, Akıl ve Ahlâk: Aristoteles ve Fârâbî’de Ahlâkın Kaynağı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Qutbuddin, Tahera, “Piety and Virtue in Early Islam: Two Sermons by Imam Ali”, Self-Transcendence and Virtue: Perspectives from Philosophy, Psychology, and Theology, ed. J.A. Frey- C. Vogler, Routledge, 2018, s. 125-153.
• Rafique, Rehan, “A Theory for a Virtue Ethics-Oriented Interpretation of the Qur’an”, Open Journal of Philosophy, 14 (2024): 602-608.
• Raquib, Amana v.dğr., “Islamic virtue-based ethics for artificial intelligence”, Discover Artificial Intelligence, 2/11 (2022) https://doi.org/10.1007/s44163-022-00028-2
• Reinhart, A. Kevin, “İslam Ahlakı Olarak İslam Hukuku”, trc. Abdurrahman Candan, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 11/2 (2011): 239-260.
• Snow, Nancy E., “Neo-Aristotelian Virtue Ethics”, The Oxford Handbook of Virtue, ed. Nancy E. Snow, Oxford: Oxford University Press, 2018, s. 321-341.
• Soloman, David, “Early Virtue Ethics”, The Oxford Handbook of Virtue, ed. Nancy E. Snow, 2018, s. 303-320.
• Statman, Daniel, “Introduction”, Virtue Ethics: A Critical Reader, ed. Daniel Statman, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2003, s. 1-41.
• Trianosky, Gregory Velazco y, “What is Virtue Ethics All About?”, Virtue Ethics: A Critical Reader, ed. Daniel Statman, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2003, s. 42-55.
• Tûsî, Nasîruddin, Ahlâk-ı Nâsırî, trc. Anar Gafarov, Zaur Şükürov, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007. Uludağ, Süleyman, “Amel”, DİA, 1991, III, s. 13-16.
• Urmson, J. O., “Saints and Heroes”, Essays in moral philosophy, ed. Abraham Irving Melden, Seattle: University of Washington Press, 1958, s. 198-216.
• Wade, Richard, “Bridging Christianity, Islam, and Buddhism with Virtue Ethics”, International Handbook of Inter-religious Education, ed. K. Engebretson v.dğr., New York: Springer, 2010, s. 313-324.
• Widigdo, Mohammad Syfia Amin, “Islamic Bioethics: Sharia Ethics or Virtue Ethics?”, Etika Islam dan Problematika Sosial di Indonesia, ed. Siti Syamsiyatun-Ferry Muhammadsyah Siregar, Geneva: Globalethics.net Focus 6, 2013, s. 15-32.
• Yanık, Musa, “İslam İnancını Erdem Epistemolojisi Üzerinden Anlamak”, İnsan, Din ve Erdemlilik, ed. Mustafa Çakmak-Hüseyin Algur, İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2022, s. 95-112.
• Yaran, Cafer Sadık, “Erdem Etiği ve Ödev Etiği Açısından İslam Ahlak Felsefesi”, Bilim, Ahlak ve Sanat Bağlamında Çağdaş İslam Algıları, ed. Cengiz Batuk-Hasan Atsız, Samsun: Canik Belediyesi Yayınları, 2011, s. 403-423.
• Yaran, Cafer Sadık, “İslâm’da ‘Ahlâk’ın Şartı’ Kaç?: İslam ‘Erdem Etiği’nin (Yeniden) Yapılandırılması Önerisi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11 (2005): 35-55.
• Yaran, Cafer Sadık, İslam’da Ahlakın Şartı Kaç: Dört Temel İslami Erdem, İstanbul: Elif Yayınları, 2005.
• Yıldırımer, Şahban, İslam Hukukunun Aksiyolojik Boyutu: Hukuk – Ahlak İlişkisi, Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2021.
• Yüce, Fatma. “Din-Ahlâk İlişkisi Bakımından İslâm Erdem Etiği Tasnif Denemesi”, ilted: ilahiyat tetkikleri dergisi, 55 (2021): 251-275.
• Zagzebski, Linda, Divine Motivation Theory, Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
• Zargar, Cyrus Ali, “Virtue and Manliness in Islamic Ethics”, Journal of Islamic Ethics, 4 (2020): 1–7.
• Zaroug, Abdullahi Hassan, “Ethics from an Islamic Perspective: Basic Issues”, American Journal of Islamic Social Sciences, 16/3 (1999): 45-63.