Osmanlı Mâtürîdîliğinin XVII. Yüzyılını Yeniden Düşünmek: Mezhebî Kimlik ve Taşra Bağlamındaki Tezahürleri

Yıl 2025, Sayı: 54, 77 - 98, 15.07.2025

Şerife Nur Çelik

https://doi.org/10.26570/isad.1618595

Öz

XVI. yüzyılda Osmanlı yönetici elitlerinin Sünnî inancının ve pratiklerinin muhafazası amacıyla uyguladığı politikalar, XVII. yüzyılda Mâtürîdîliğin itikadî bir kimlik olarak yaygınlaşmasına etki etmiştir. Osmanlı âlimlerinden Mehmed Birgivî, (ö. 981/1573) sahih itikadın yerleşmesi ve dinî pratiklerin doğru şekilde uygulanması için kaleme aldığı et-Tarîkatü’l-Muhammediyye adlı eserinde, özgür irade problemini de ele almıştır. Birgivî burada Sadrüşşerîa’nın (ö. 747/1346) mukaddimât-ı erba‘ argümanını irâde-i cüz’iyye kavramını merkeze alarak itikadî bir zeminde yeniden ifade etmiştir. XVII. yüzyılda et-Tarîka’nın özgür irade ile ilgili bahisleri Osmanlı taşrasındaki âlimlerin gündeminde yer almış ve mezhebî kimliklerin temellendirilmesinde öne çıkmıştır. Birgivî’nin bu konudaki görüşleri Osmanlı Mâtürîdîlîğinin şekillenmesinde önemli bir rol oynarken, aynı zamanda Eş‘arî âlimlerinin Mâtürîdî geleneğine yönelttiği eleştirilerin de merkezinde yer almıştır. Bu makale, İzmir ve çevresinde yaşayan Abdurrahman b. Ramazan’ın istinsah edip derlediği bir mecmuadaki irâde-yi cüz’iyye risalelerinden hareketle Osmanlı taşrasındaki âlimlerin Mâtürîdî kimliğini nasıl temellendirdiğini ortaya koymaktadır. Bahsi geçen risalelerde Birgivî merkezinde Mâtürîdî geleneğine yöneltilen eleştirilere cevap verildiği ve Mâtürîdîliğin itikadî bir kimlik olarak inşa edildiği tespit edilmiştir. Bu bağlamda Kadızadeliler hareketiyle eş zamanlı ve fakat ondan bağımsız bir şekilde, Osmanlı taşrasında Mâtürîdî aidiyetinin güçlü bir şekilde dile getirildiği görülmüştür. Makalede, mezhebî aidiyetlerin şekillenmesinde Birgivî’nin oynadığı rol, dönemin entelektüel, siyasî ve tarihî bağlamıyla irtibatlı olarak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

XVII. Yüzyıl Osmanlı Entelektüel Düşüncesi , İrade-i cüziyye , Mehmed Birgivî , et-Tarîkatü’l-muhammediyye , Osmanlı Mâtürîdîlîği

Rethinking Seventeenth-Century Ottoman Māturīdism: Madhhabī Identity and Its Manifestations in the Provincial Context

Öz

The policies implemented by the Ottoman polity in the sixteenth century in order to protect Sunni orthodoxy had an impact on the spread of Māturīdism as a theological identity in the seventeenth century. Mehmed Birgivī (d. 981/1573), a prominent Ottoman scholar, addressed the problem of free will in al-Tarīqa al-muhammadiyya, which he wrote for the spread of correct beliefs and religious practices and wherein he rephrased Sadr al-Sharīʿa’s (d.747/1346) argument of al-muqaddimāt al-arba‘ (four premises) on a theological ground through the concept of al-irāda al-juziyya (particular will). In the seventeenth century the discussion of free will in al-Ṭarīqa was on the agenda of scholars in the Ottoman provinces, and madhhabī identities were grounded on discussions of free will. While Birgivī’s statements on this subject played an important role in shaping Ottoman Māturīdism, they were also at the center of Ashʿarite scholars’ criticisms of the Māturīdī tradition. This article reveals how scholars in the Ottoman provinces justified their Māturīdī identity based on the al-irāda al-juziyya treatises in a mecmūa compiled by Abdurrahmān b. Ramazān, who lived in and around Izmir. This article argues that in these treatises, Māturīdite identity is constructed as a theological identity while responding to the criticisms directed against the Māturīdī tradition centered on Birgivī. These treatises, written around Birgivī’s al-Tarīqa, are analyzed in the intellectual, political and historical context of the period in connection with the role they played in the course of Māturīdism in the Ottoman provinces.

Anahtar Kelimeler

Seventeenth century Ottoman intellectual thought , Ottoman Māturīdism , particular will , Mehmed Birgivī , al-Tarīqa al-Muhammadiyya

Kaynakça

• Akhisārī, Hasan, Risāla fī haqq al-tāūn, Süleymaniye Library, Esad Efendi, 3772, fol., 164b-172b.
• Anonymous, Risāla fī al-ikhtiyār al-juzī, Süleymaniye Library, Esad Efendi, 3772, fol., 211a-211b.
• Arıcı, Mustakim, “Silent Sources of the History of Epidemics in the Islamic World: Literature on Ṭāʿūn/Plague Treatises”, Nazariyat: Journal for the History of Islamic Philosophy and Sciences, 7/1 (2021): 99-158.
• Arıkan, Adem, “On the Probability of the Creation of the Ibn Taymiyya School of Ottoman Thought via Birgivī Mehmed Efendi - A Critical Approach –”, Ilahiyat Studies, 6/2 (2015): 147-180, https://doi.org/10.12730/13091719.2015.62.130
• Atçıl, Abdurrahman, “The Safavid Threat and Juristic Authortiy in The Ottoman Empire During The 16th Century”, International Journal of Middle East Studies, 49/2 (2017): 295-314.
• Aydīnī, Mehmed, Risāla fī radd al-shahādah, Süleymaniye Library, Esad Efendi, 3772, fol., 134b.
• Aydīnī, Mehmed, Risāla fī al-Qısās, Süleymaniye Library, Esad Efendi, 3772, fol., 146b-147b.
• Balıkçıoğlu, Efe Murat, Verifying the Truth on Their Own Terms: Ottoman Philosophical Culture and the Court Debate Between Zeyrek (d. 903/1497-98 [?]) and Ḫocazāde (d. 893/1488), Venezia: Fon-dazione Università Ca’ Foscari, 2023.
• Bekrī, Radıyy al-Dīn, Sharh al-Amāli, Süleymaniye Library, Esad Efendi, 3772, fol., 34b-51b.
• Birgivī, al-Tarīqa al-Muhammadiyya, ed. Muhammad Nāzim al-Nadwī, Damascus: Dār al-Qalam, 2011.
• Bruckmayer, Philipp, “At the Intersection of Usūl al-Fıqh and Kalām: The Commentary Tradition on Sadr al-Sharīʿa al-Thānī’s al-Muqaddimāt al-Arba‘“, Journal of Islamic Philosophy, 14 (2023): 17-64.
• Cici, Recep, “Muhammed b. Hamza Aydınî” DİA, 2019, Ek-2, 302-304.
• Çavuşoğlu, Semiramis, The Kadizadeli Movement: An Attempt of Seri’at -Minded Reform in the Ottoman Empire, ProQuest Dissertations and Theses. Ph.D. diss., Princeton University, 1990.
• Çelik, İmam Rabbani, “İnsan Fiilinde Müessir Midir?: 18. Yüzyıl Osmanlı’sında Kudret Tartışmaları”, Osmanlı’da İlm- Ahlak, ed. Ömer Türker - Elimin Aliyev, s. 277-294. İstanbul: İSAR Yayınları, 2024.
• Çelik, İmam Rabbani, XV. Yy Osmanlı Düşüncesinde Telvîh Haşiyeleri: Teklîfe Dair Tartışmalar, Ph.D. Diss., Marmara University, 2020.
• Çelik, Şerife Nur, “The Intellectual Interaction of a Hijazī Scholar with the Lands of Rum: Ibrahīm al-Kūranī’s Criticism of the Hanafi-Maturidi Tradition in His Treatise Jilaʾ al-Anzar”, Nazariyat: Journal for the History of Islamic Philosophy and Sciences, 8/1 (2022): 63-100. https://doi.org/10.12658/Nazariyat.8.1.M0152en
• Defoe, Daniel, History of the Plague in London, ed. George Rice Carpenter, New York: Longsmans, Green and Co., 1896.
• Derviş Efendi, al-Talikāt, Süleymaniye Library, Esad Efendi, 3772, fol., 214b-216b.
• Ebussuūd, Mehmed, Risāla fí al-qadā’ wa al-qader, Süleymaniye Library, Esad Efendi, 3772, fol., 246b-247a.
• Erginbaş, Vefa, “Reading Ottoman Sunnism through Islamic History: Yazīd b. Mu‘āwiye in Ottoman Historical Writing”, ed. Tijana Krstic - Derin Terzioğlu, Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire, c. 1450-1750, Leiden, Boston: Brill, 2020, 451-478.
• Gömbeyaz, Kadir, “The Influence of the 73 Sects Ḥadīth on the Classification of Theological Sects in Islamic Heresiographical Literature”, Ulum: Dinî Tetkikler Dergisi, 1/2 (2018): 245-258.
• Ivanyi, Katharina A, Virtue, Piety and the Law: A Study of Birgivī Meḥmed Efendī’s al-Ṭarīqa al-muḥammadiyya, Leiden: Brill, 2020.
• Hanafī, Kūl Ahmad et al., al-Majmū’at al-seniyyeh ’alā Sharh al-’Aqāid al-Nasafiyye, ed. Mīrī Hasan al-Rasheed. Midyat: Dar Nūr al-sabāh, 2012.
• Kafadar, Cemal, Between Two Worlds: The Construction of The Ottoman State. Berkeley: University of California Press, 2002.
• Kafadar, Cemal, “Sohbete Çelebi, Çelebiye Mecmua”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları VII Mecmûa: Osmanlı Edebiyatının Kırkambarı, ed. Hatice Aynur et al. İstanbul: Turkuvaz, 2012.
• Kalaycı, Mehmet, “Birgivî Mirasının Toplumsal ve Metinsel Taşıyıcıları: Kadızâdeliler ve Etrafındaki Ulema”, Sahn-ı Semân’dan Dârulfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVII.Yüzyıl, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Kalaycı, Mehmet, “Mâtürîdî-Hanefî Aidiyetin Osmanlı’daki İzdüşümleri”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 20/2 (2016): 9-72, https://doi.org/10.18505/cuid.261679
• Kemalpaşazāde, Ahmed, Risāla fī efḍaliyyat Muhammad, ed. Abd al-Javād Hamām, Mejmū‘ Resāil Ibn Kemalpasha, I-VIII, İstanbul: Dār al-lubāb, 2018, 327-344.
• Kemalpaşazāde, Risāla fī tahqīq al-mujiz, ed. Hamzah al-Bekrī, Mejmū‘ Resāil Ibn Kemalpasha, İstanbul: Dār al-lubāb, 2018. V, 293-326.
• Krstic, Tijana, “Can We Speak of ‘Confessionalization’ Beyond the Reformation?”, ed. Tijana Krstic- Derin Terzioğlu, Entangled Confessionalization? Piscataway: Gorgias Press, 2022.
• Köksal, Asım Cüneyd, “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi -Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş-”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 28 (2012).
• Kūrānī, Ibrāhīm, “Jilāʾ al-anzār”, Majmū’ Resāil Ibrāhīm al-Kūrānī, ed. ‘Alī Muhammad Zeynū, I-III, İstanbul: Dār al-lubāb, 2020, 509-557.
• Marashī, Ahmad, al-Risālah al-Munjiyah, ed. Mahmoud Nafīsah, Kahramanmaraş: Özgü Press, 2021.
• Mudurnī, Şaban, Risālah fī al-qadā’ wa al-qader, ed. Mustafa Borsbuğa, Coşkun Borsbuğa, “Mudurnulu Şeyh Şabân en-Nakşibendî’ye Ait Risale fi’l-kaza ve’l-kader Adlı Risalenin İnceleme, Tahkik ve Tercümesi”, Tahkik: İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 4/1 (2021): 203-284.
• Özdinç, Rıdvan, Akıl İrade Hürriyet Son Dönem Osmanlı Dinî Düşüncesinde İrade Meselesi, İstanbul: Dergah Yayınları, 2013.
• Özervarlı, M. Said, “el-Emâlî”, DİA, 1995, XI. 73-75.
• Rosenthal, F., “Taʿlīḳ”, In P. Bearman (ed.), Encyclopaedia of Islam New Edition Online (EI-2 English), doi: https://doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_7366
• Rouayheb, Khaled, Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century: Scholarly Current in the Ottoman Empire and Maghreb, New York: Cambridge University Press, 2015.
• Sadr al-Sharīa, Ubayd al-Allah, al-Tawzīh ‘alā al-Tanqīh, ed. Adnān Darwīsh, Beirut: Dār al-arqam, 1998.
• Shirwanī, Yusuf, Risāla fī al-sa‘āde wa al-shaqāwa, Süleymaniye Library, Esad Efendi, 3772, fol., 249a-249b.
• Suyūtī, Jalāl al-Dīn, Risāla fī mu’jizāt al-nabī, Süleymaniye Library, Esad Efendi, 3772, fol., 24b-33b.
• Suyūtī, Jalāl al-Dīn, Unmūzaj al-lebīb fī hasāisi al-habīb, Süleymaniye Library, Esad Efendi, 3772, fol., 6b-23b.
• Sünnetçioğlu, H. Evren, “Attendance at the Five Daily Congregational Prayers, Imams and Their Communities in the Jurisprudential Debates during the Ottoman Age of Sunnitization”, ed. Tijana Krstic - Derin Terzioğlu, Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire, c. 1450-1750, Leiden, Boston: Brill, 2020, 341-375.
• Taftāzānī, Sa‘d al-Dīn, Sharh al-Maqāsıd, ed. Ibrāhīm Shams al-Dīn. Beirut: Dār al-kutub al-‘ilmiyyah, 2011.
• Terzioğlu, Derin, “Bidʿat, Custom and the Mutability of Legal Judgments: The Debate on the Congregational Performance of Supererogatory Prayers in the Seventeenth-Century Ottoman Empire”, Dimensions of Transformation in the Ottoman Empire from the Late Medieval Age to Modernity: In Memory of Metin Kunt, ed. Seyfi Kenan - Selçuk Aksin Somel,. Brill, 2021, 324-366, https://brill.com/view/title/55793
• Terzioğlu, Derin, “How to Conceptualize Ottoman Sunnitization”, Turcica, 44 (2012-2013): 301-338. https://doi.org/10.2143/TURC.44.0.2988854
• Tezcan, Baki, “The Ottoman ‘Mevali’ as ‘Lords of the Law’”, Journal of Islamic Studies 20/3 (2009): 383-407.
• Tilimsānī, ʿAlī, Risāla ‘alā bahth al-ikhtiyār al-juzī, Süleymaniye Library, Esad Efendi, 3772, fol., 217a-225b
• Tikriti, Nabil, “Kalam in the Servıce of State: Apostasy and the Defınıng of Ottoman Islamıc Identıty”, ed. Hakan Karateke - Maurus Reinkowski, Legitimizing the Order: The Ottoman Rhetoric of State Power, Leiden, Boston: Brill, 2005.
• Tikriti, Nabil, “A Contrarian Voice: Şehzāde Ḳorḳud’s (d. 919/1513) Writings on Kalām and the Early Articulation of Ottoman Sunnism”, ed. Tijana Krstic - Derin Terzioğlu. Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire, c. 1450-1750, Leiden, Boston: Brill, 2020, 62-100.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “el-Hasâisü’l-kübra” DİA, 1997, XVI, 276-277.
• Zilfi, Madeline C., “The Kadizadelis: Discordant Revivalism in Seventeenth-Century Istanbul”, Journal of Near Eastern Studies, 45/4 (1986): 251-269.
• Zilfi, Madeline C., The Politics of Piety: the Ottoman Ulema in the Postclassical Age (1600-1800), Minneapolis: Bibliotheca Islamica, 1988.