Osmanlı Bakış Açısıyla İnsan Hakları

Yıl 2017, Cilt: 2 Sayı: 2, 57 - 77, 15.01.2019

Berdal Aral

Öz

Hiç kuşku yok ki, insan hakları doktrini, Aydınlanma süreci ve liberal içerikli

anayasal devrimlerle birlikte Batı’da şekillenmiş nispeten ‘modern’ bir olgudur. Bu

anlamda Osmanlı İmparatorluğu’nun insan haklarına ilişkin performansını ele almak

bir bakıma anakronik görünebilir. Ne var ki, kavramın kendisine odaklanmak yerine,

medenî ve siyasî haklar ile iktisadî, sosyal ve kültürel hakların tekabül ettiği haklara

ve güvencelere odaklanıldığı takdirde, bu tür bir tahlil çok da anlamsız olmayacaktır.

Bu çerçevede, bu makale çalışmamızda, yaşama hakkı, işkence yasağı, din özgürlüğü,

yargı bağımsızlığı, maddî anlamda insanca yaşam, ve azınlık hakları gibi konular

başta olmak üzere, Osmanlılar devrinde, devletin, özellikle İslam Hukuku’nun

açıkça düzenlediği alanlarda, tebaaya güçlü hukukî ve yargısal güvenceler sağladığı

ve genel olarak keyfî davranmaktan uzak olduğu ifade edilmektedir. Hatta Osmanlı

devletinin, çağdaşı olan Avrupa devletlerine kıyasla, insan hakları alanında oldukça iyi

bir performans sergilediğini belirtmek gerekir. O nedenle, insan hakları doktrininin

kapsamına giren haklar kümesi bağlamında Osmanlıların tasavvur ve uygulamalarına

odaklanılmasının, uluslararası düzeyde insan hakları literatürüne önemli bir katkı

sunacağı açıktır.

Anahtar Kelimeler

İnsan Hakları Doktrini, Medenî ve Siyasî Haklar, İktisadî Sosyal ve Kültürel Haklar, Osmanlı Devleti, İslam Hukuku, Millet Sistemi, Tanzimat Fermanı

Human Rights as Perceived in the Ottoman Empire

Öz

No doubt, human rights doctrine is a relatively modern phenomenon which has been

shaped in the West through the Enlightenment and the constitutional revolutions of

a liberal nature. It may therefore be seen as somewhat anachronistic to focus on

the human rights performance of the Ottoman Empire. However, if one focuses

on the rights and assurances that emanate from civil and political rights as well as

from economic, social and cultural rights instead of on the concept itself, such an

analysis would not be out of place. In this context, this article asserts that, particularly

in areas regulated by the Islamic Sharia Law such as right to life, prohibition of

torture, freedom of religion, independence of the judiciary, sustenance of the basic

needs of the individual, and the rights of minorities, the Ottoman administration

provided strong legal and judicial protection for the subjects and generally avoided

treating them arbitrarily. It could even be argued that the Ottomans displayed better

performance in the field of human rights when compared to its contemporaries in

Europe. Therefore, highlighting the Ottoman perceptions and practices in regard to

the list of rights falling into the ambit of the human rights doctrine, should make an

important contribution to the international literature on human rights.

Anahtar Kelimeler

Human Rights Doctrine, Civil and Political Rights, Economic Social and Cultural Rights, Ottoman Empire, Islamic Law, Millet System, Tanzimat Edict

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet, İslâm’da İnsan Hakları Beyânnâmesi, 2. Baskı, (İstanbul, Timaş yayınları, 1993).
• Alpkaya, Gökçen, “Osmanlı Hukuk Reformu ve Kişi Özgürlükleri (1839- 1908)”, İnsan Hakları Yıllığı, Cilt: 12, 1990, 167-182.
• Arslan, Ahmet, “İnsan hakları ve İslâm”, Liberal Düşünce, Kış 1997, Sayı: 5, 37-55.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, (İstanbul, Doğu-Batı Yayınları, 1978).
• Bingöl, İrfan, Ülkemizde Anayasa Hareketleri, (Atak Ofset, 1993).
• Bozkurt, Gülnihal, “Türk Hukuk Tarihinde Azınlıklar”, A.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 43, 1993, 49-59.
• Çaylak, Adem, Osmanlı’da Yöneten ve Yönetilen: Bir Şerif Mardin Çözümlemesi, (Ankara, Vadi Yayınları, 1998).
• Erdoğan, Mustafa, Anayasal Demokrasi, (Ankara, Siyasal Kitabevi, 1996).
• General Treaty of Peace between Great Britain, Austria, France, Prussia, Russia, Sardinia, and Turkey, signed at Paris, 30 March 1856, reproduced in Augustus Oakes/R. B. Mowat (eds.), The Great European Treaties of the Nineteenth Century (Oxford: Clarendon Press 1918), 176–184.
• Findley, Carter V., “The Advent of Ideology in the İslamic Middle East”, Studia İslamica, Cilt: 55, 1982, 143-180.
• Islahat Fermanı, 1856, http://www.muharrembalci.com/hukukdunyasi/ belgeler/231.pdf
• Konan, Belkıs, “İnsan Hakları ve Temel Özgürlükler Açısından Osmanlı Devletine Bakış”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, cilt: 15, sayı: 4, 2011, 253-288.
• Mardin, Şerif, Türkiye’de Toplum ve Siyaset, Makaleler I, (İstanbul, İletişim yayınları, 1990).
• Mardin, Şerif, Türk Modernleşmesi, Makaleler IV, (İstanbul, İletişim yayınları, 1991).
• Mayer, Ann Elizabeth, İslam and Human Rights: Tradition and Politics, ikinci baskı, (London, Westview Press, 1995).
• Milli Egemenlik Sempozyumu, Ankara, 24-25 Nisan 1985, (Ankara, T.B.M. M. Basımevi).
• Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri, Ankara, 13-14 Mart 1985, (Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987).
• Shaw, Stanford J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, I. Cilt, (Cambridge, Cambridge University Press, 1991).
• Tanzimat Fermanı (Gülhane Hatt-ı Hümâyunu), http://anayasametinleri. blogspot.com.tr/2010/09/1839-gulhane-hatt-i-humayunu-orijinal. html
• Tibi, Bassam, “Islamic Law/Shari’a, Human Rights, Universal Morality and International Relations”, Human Rights Quarterly, Cilt: 16, Sayı: 2, Mayıs 1994, 277-299.
• Tögel, Akif, “Ottoman Human Rights Practice: A Model of Legal Pluralism”, Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, 2016/2, 201-220.
• Türklerde İnsani Değerler ve İnsan Hakları: Osmanlı İmparatorluğu Dönemi, 2. Kitap, (İstanbul, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, 1992).