Türkiye-Afganistan Siyasi İlişkileri (1921- 2021): Yüzyılı Aşan Özel, Siyasi, Güvenlik ve Kültürel Bağlar

Yıl 2020, Cilt: 5 Sayı: 1, 35 - 59, 17.04.2020

Gamze Kaya Süleyman Elik

Öz

Afganistan, tarih boyunca imparatorlukların battığı ve büyük güçlerin hezimete uğratıldığı
bir coğrafyadır. Son iki yüzyılda da Büyük Britanya, Sovyetler Birliği ve Amerika aynı
kaderi yaşamıştır. Türkiye’nin Afganistan ile yüzyılı aşan ilişkisi büyük güçlerin istilalarına
rağmen çok özel bir düzlemde devam etmiştir. Pakistan ile Afganistan, Türkiye’nin Yeniden
Asya Girişimi’nin Orta Asya Türk coğrafyasının stratejik derinliği ve parçası olarak düşünülür.
Çin, Rusya ve Hindistan arasında kilit bir jeopolitik öneme sahip olan iki Müslüman
ülke Kuşak Yol Projesi’nin ana geçiş güzergâhı olan Kalpgah’la bütünleşmektedir. Türkiye’nin
dini ve kültürel bağlarından beslenen yumuşak güç unsurları Afgan toplumunun temel
ihtiyaçları olan eğitim, sağlık ve alt yapı hizmetlerini sunma imkânı sağlamaktadır. Bu
durum Taliban’ın Kabil’de yönetimi almasına rağmen devam etmektedir. Çalışmada Türkiye’nin
Afganistan’a hangi bağlamda yaklaştığı, tarihten günümüze kadar Afganistan'daki
iç dinamiklerin ilişkilere etkisi, Soğuk Savaş ve sonrası bölgesel ve küresel meselelerin iki
ülke ilişkilerine nasıl yansıdığı sorularına cevap aranmıştır. Çalışmanın temel tespiti yüzyılı
aşan tarihi süreç içerisinde her iki ülkenin iç ve dış konjonktüründeki değişimlere rağmen
ilişkilerinin kopmadığı, kendine has istisnai ve her zaman özel bir ilişki türünün var olduğudur.
Diğer tespit ise jeopolitik rekabette Türkiye'ye stratejik fayda sağlama potansiyeline
sahip olduğudur. Türkiye Afganistan ilişkilerinin tarihi gelişimi ve gelecekte ne yönde şekillenebileceği
ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Afganistan, Türkiye, Özel İlişki, Orta Asya, Kuşak Yol Projesi, Kalpgah

Afghanistan-Turkey Political Relationship (1921-2021): Over Hundred Years of Special Political, Security, Economics and Cultural Ties

Öz

Afghanistan has been graveyard for empire and great powers throughout history. In addition
to Russian, and British Empire, Soviet Russia and USA suffered from the same fate
of defeats in the last two centuries. Turkey's relationship with Afghanistan for more than
a century has continued on a very special plane despite the invasions of the great powers.
Together with Pakistan, Afghanistan has been considered as part of Central Asian Turkish
geography were become strategic depth of Asia Anew Initiatives of Turkish government.
Turkey’s special relationship with two Muslim countries which are located between China,
Russia, and India, play essential role for ‘Belt and Road’ project passing through heartland
of World Island. The strong cultural and religious ties encourage Ankara to establish
soft power institutions, which provide health services, education and training facilities
and develop infrastructure project for Afghani peoples. This situation continues despite
the Taliban's takeover of Kabul’s administration. In the study, answers were sought to the
questions in which context Turkey approached Afghanistan, the effect of internal dynamics
in Afghanistan on relations from history to the present, how the regional and global issues
during and after the Cold War were reflected in the relations between the two countries.
The main determination of the study is that despite the changes in the domestic and foreign
conjuncture of both countries in the historical process of more than a century, their
relations have not been broken, and there has always been a unique, exceptional and always
special type of relationship. Another finding is that it has the potential to provide strategic
benefits to Turkey in geopolitical competition. It has been tried to reveal the historical
development of Turkey-Afghanistan relations and how they can be shaped in the future.

Anahtar Kelimeler

Turkey, Afghanistan, Special Relationship, Central Asia, Belt and Road Project, Heartland

Kaynakça

• Acet, G.S ve Doğan, F. (2017). 11 Eylül Olayları Sonrası ABD-Afganistan İlişkileri:İstiladan İşbirliğine ,İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi. Cilt: 17 Sayı: 33. ss 59-76
• Agarwal, R. (2021) The Taliban Takeover in Afghanistan: Who Is Really to Blame? 02 September, https://thediplomat.com/2021/09/the-taliban-takeover-in-afghanistan-whois-really-to-blame/
• Akdevelioğlu, A., Kürkçüoğlu, Ö. (2019). ‘‘Orta Doğu'yla İlişkiler’’. Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular. Belgeler, Yorumlar, Cilt I (1919-1980). Der.Baskın Oran. İstanbul: İletişim Yay. 356-36.
• Aparı, S.S. (2021). “ABD’nin En Uzun Savaşı: Afganistan’da 20 yıl” https://www.aa.com.tr/tr/dunya/abdnin-en-uzun-savasi-afganistanda-20-yil/2351523
• Ataman. M. (2003). Özalist Dış Politika: Aktif ve Rasyonel Bir Anlayış, Bilgi (7), s.50
• Avrupa Info. (2016). Dışişleri Bakanı Mevlut Çavuşoğlu, Brüksel Afganistan Konferasında Türk Heyetinin başkanlığını yapacak, 29 Ekim, https://www.avrupa.info.tr/tr/news/ disisleri-bakani-mevlut-cavusoglu-bruksel-afganistan-konferansinda-turk-heyetininbaskanligini
• Balcı, A. (2018). Türkiye Dış Politikası: İlkeler, Aktörler ve Uygulamalar, İstanbul Alfa yayınları, Ekim, ss. 277-79.
• Bayrak, D. (2013). Usame, Ark Kitapları, İstanbul. s. 61.
• BBC NEWS Türkçe. (2021) Biden, ABD askerinin 11 Eylül'e kadar Afganistan'dan çekileceğini açıkladı, 15 Nisan, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56753887
• BBC NEWS Türkçe. (2021). Afganistan’da son durum: Erdoğan, Kabil Havalimanı'nın güvenliğini sağlama konusunda ABD'ye 3 şart iletti, 20 Temmuz 2021, https://www.bbc. com/turkce/haberler-turkiye-57898378
• Bishku, M.B. (2020). Turkey and Afghanistan: Culture, Security and Economics. Contemporary Review of the Middle East, 7(3), 239 258. https://doi.org/10.1177/2347798920921662
• Bird T., Marshall A. (2011). Afghanistan: How the west lost its way. New Haven: Yale Unv. Press
• Bodansky, Y. (2001). Bin Ladin: The Man Who Declared War on America, Prima Lifestyles Press, pp 11-12.
• Bolat, A. (2012). Sorgulama sürecinde NATO: Şikago Zirvesi ve Türkiye, Stratejik Düşünce ve Araştırma Vakfı, Haziran s. 13-15.
• Bombers, B F. (2009). Bank Accounts and Bleedout: Al-Qa-ida’s Road in and Out Of Iraq, Diane Publishing, pp 23-27.
• Budak, G. (2021) Kırılma anı: Eski ABD Başkanı Trump’ın Taliban ile 2020 yılında yaptığı anlaşmanın ayrıntıları, 18 Ağustos 2021https://medyascope.tv/2021/08/18/kirilma-anieski-abd-baskani-trumpin-taliban-ile-2020-yilinda-yaptigi-anlasmanin-detaylari/
• Burget, F. A. (2013). Afganistan’da 2014 Beklenirken: Taliban Örgütü ve Yeni Bir Siyasal Sürece Doğru Yeni Gruplaşmalar, Ortadoğu Analizi, Nisan, Cilt 5, Sayı 52, s. 97.
• Crawford, N. (2021)."Afganistan Savaşı'nın maliyetinin can, dolar ve yıl cinsinden hesaplanması. Söyleşi,1 Eylül, https://watson.brown.edu/costsofwar/
• Cumhuriyet Gazetesi. (2021). Erdoğan’dan 'Taliban' açıklaması: Görüşüldü, yine görüşülür,27 Ağustos, https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/erdogandan-talibanaciklamasi- gorusuldu-yine-gorusulur-1863947
• Cumhuriyet Gazetesi. (2010) Afganistan'a yardım etmek, dünyaya yardım etmektir. 24 Ocak.https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/afganistana-yardim-etmek-dunyaya-yardimetmektir-114612
• Cumhuriyet (2021), Dışişleri raporu çıktı: Afganistan'a 16 yılda 1 milyar dolar,https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/disisleri-raporu-cikti-afganistana-16-yilda-1-milyardolar-1861516
• Çakır, R. (2021). Afganistan için bir gelecek var mı? Olivier Roy ile söyleşi, 18 Ağustos. https://medyascope.tv/2021/08/18/afganistan-icin-bir-gelecek-var-mi-olivier-roy-ilesoylesi/
• Daily Sabah. (2021). Turkey continues talks with US, other countries on Kabul airport, July 2 13. https://www.dailysabah.com/politics/diplomacy/turkey-continues-talks-withus-other-countries-on-kabul-airport
• David F. (2021). The One Thing That Could’ve Changed the War in Afghanistan , August 16. https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2021/08/bin-laden-2001-end-warafghanistan/619767/
• Davutoğlu, A. (2021). Sistemik Deprem ve Dünya Düzeni, İstanbul: Küre Yayınları
• Davutoğlu, A. (2021). Afganistan’da yaşananları yorumladı, 17 Ağustos. https://www.ensonhaber.com/gundem/ahmet-davutoglu-afganistanda-yasananlari-yorumladi
• Demir, Ş. (2022). Taliban, Kabil havaalanında Türkiye ve Katar ile anlaşma için umutlu. https://www.aa.com.tr/en/antalya-diplomacy-forum-2022/taliban-hopeful-for-deal-onkabul-airport-with-turkiye-qatar/2532987
• Doğru A. (2019) Afganistan’da Muhsin Yazıcıoğlu Yetimhanesi açıldı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/afganistanda-muhsin-yazicioglu-yetimhanesi-acildi/1553621
• EKS Press. (2012) Afgan subaylar İzmir'de eğitilecek, 30 Ocak 2012. https://www.haberekspres.com.tr/izmir/afgan-subaylar-izmirde-egitilecek-h27905.html
• Eletek, Ö. (2021). Lapis Lazuli Corridor: A Gate on the Beijing-London Line, 28. July https://www.ankasam.org/lapis-lazuli-corridor-a-gate-on-the-beijing-london-line/?lang=en
• Erhan, Ç. (2019). ‘’ABD ve NATO’yla İlişkiler’’. Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular. Belgeler, Yorumlar, Cilt I (1919-1980). Der. Baskın Oran. İstanbul: İletişimYay.
• Erol, S. & Bingöl, O. (2012). Afganistan’da Geçiş Safhası ve 2014 Sonrası Öngörüler Akademik Bakış Cilt 5 Sayı 10 Yaz 2012, s. 180.
• Erol, M.S. (2001). Afganistan Özbekleri, Avrasya Dosyası. C.7 S.3. Ankara: Asam Yayınları
• Farzam, R. (2021) Afghan Peace Talks from Doha to İstanbul 03. Nisan. https://iramcenter. org/en/afghan-peace-talks-from-doha-to-istanbul/
• Gall, C. (2004). Election of Karzai Is Declared Official. https://www.nytimes.com/2004/11/04/world/asia/election-of-karzai-is-declared-official.html
• Gawthorpe A. (18, Ağustos 2012) Afghanistan and the Real Vietnam Analogy, https://thediplomat.com/2021/08/afghanistan-and-the-real-vietnam-analogy/
• Gözen, R. (2009). İmparatorluktan Küresel Aktörlüğe Türkiye’nin Dış Politikası.Ankara: Palme Yayınları
• Gözen, R (2021). AkParti Dış Politikası Sıfır Sorun’dan Suriye Savaşı’na Kaybolan Bir İdealizm. Ankara: Elips Kitap
• Hale, W. (2003). Türk Dış Politikası 1774-2000. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay.
• Hopkirk, Peter (1995). İstanbul’un Doğusunda Bitmeyen Oyun.İstanbul: Sabah kitapları Gençlik yay.
• İrfan, İ.Ü. (1999). Taliban: Afganistan’da Pax Amerika’nın İslamcı Militanı, Avrasya Dosyası, Sonbahar-Kış 98-99, cilt 4, Sayı 3-4, s.99-100.
• Jones, Seth G. (2018). The Rise of Afghanistan’s Insurgency State Failure and Jihad. International Security. Vol. 32, No. 4. pp. 7–40.
• Kaura, V. (2020). Iran’s influence in Afghanistan. https://www.mei.edu/publications/iransinfluence-afghanistan
• Kaura, V. (2017). Turkey seen expanding role in Afghanistan, 26 September, https://www.mei.edu/publications/turkey-sees-expanding-role-afghanistan
• Keskin, A.; Altın N. (2009). Geçmişten Günümüze Türk- Afgan İlişkileri. Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Kökçam,S..(2021) Afganistan'da öne çıkan siyasi ve askeri aktörler, 23 Nisan https://www.trthaber.com/haber/dunya/afganistanda-one-cikan-siyasi-ve-askeri-aktorler-575371.html
• Krakowski, Elie D. (1987). Afghanistan: Unutulan Savaş, Çev. Hüseyin Dermiş, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Laub Z. and Maizland L. (2021). The U.S War in Afghanistan, 1999-2021, https://www.cfr.org/timeline/us-war-afghanistan
• Milliyet Gazetesi. (2021). Son dakika: MSB duyurdu! Türk askeri Afganistan'dan dönüyor, 25 Ağustos 2021, https://www.milliyet.com.tr/gundem/son-dakika-msbden-afganistandagorev-yapan-turk-askerleri-aciklamasi-6583241
• Milliyet Gazetesi. (2001) “Taliban’ın Dostu Erbakan”, http://www.milliyet.com.tr/2001/09/23/siyaset/siy03.html
• Mockaitis, Thomas R. (2013) 2010Osama Bın Ladın: A biography, ABC-CLIO Greenwood Publısher, pp 58-83.
• Moonakal, N. A. (202). Saudi Arabia’s Pivot to Asia, Sep 29, https://www.e-ir.info/2020/09/29/opinion-saudi-arabias-pivot-to-asia/, Erişim Tarihi
• Muhammed M. E. (2017). Afghanistan Between Nation-State Building and regional Colloboration, pp. 248-249.Edited by Rynning, Sten. (2019). South Asia and the great powers: International relations and regional security. I.B. Tauris, London
• NATO (2009). Press conference, 4 December 2009, https://www.nato.int/cps/en/natolive/opinions_60003.htm
• NTV Arşiv (2 Kas., 2001) Türk Askeri Afganistan’a Gidiyor, http://arsiv.ntv.com.tr/news/116120.asp
• NTV News. (2009). Ankara Asker Talebine Soğuk, 03 Aralık https://www.ntv.com.tr/amp/turkiye/ankara-asker-talebine-soguk,64AfPWxcWEC8M-fXW2WAVg
• Ottaway, D. B. (1988). Agreement on Afghanistan Signed in Geneva, April 15 https://www.washingtonpost.com/archive/politics/1988/04/15/agreement-on-afghanistan-signed-ingeneva/c7288c64-6764-4e73-9bc5-7eeb48f7827d/
• Örnek, S. (2012). Onbir Eylül Olayları ve Afganistan Operasyonu, Yalova Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. ss. 111-127.
• Rasid, A. (2006). Taliban: İslamiyet, Petrol ve Orta Asya’da yeni Büyük Oyun. İstanbul: Agora Kitaplığı. Resolute Support Mission in Afghanistan (2015-2021), 08 April 2022, https://www.nato. int/cps/en/natohq/topics_113694.htm
• Rich, O. ( 2021). Hot Issue – Turkey’s Political-Military Strategy to Stabilize Afghanistan, August 6, 2021, https://jamestown.org/program/hot-issue-turkeys-political-militarystrategy-to-stabilize-afghanistan/
• Roch, E. (2017). Donald Trump seeks India’s role in Afghanistan, warns Pakistan, 22 August. https://www.livemint.com/Politics/OTlT1rlfAPFNycpZLlblYP/Donald-Trumpseeks-Indias-role-in-Afghanistan-warns-Pakist.html/
• Roy, O (1990). Afganistan’da Direniş ve İslam, Yöneliş yayınları, Şubat, ss 57-92.
• Roy, O (2000). Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi. İstanbul: Metis Yay
• Rubin, B. R. (2020). Afghanıstan: “What Everyone Needs to Know. NY: Oxford University Press
• Rubin, B.R. (1995). The Search for Peace in Afghanistan: From Buffer State to Failed State. New Haven: Yale University Press.
• Sabah Gazetesi. (2009) G-8 Dışişleri Bakanları toplantısı sona erdi 27 Haziran.2009.https://www.sabah.com.tr/dunya/2009/06/27/g8_disisleri_bakanlari_toplantisi_sona_erdi
• Sadat, S. K. (2019). Afganistan’daki FETÖ’ye ait bir okul TMV’ye devredildi, 13 Haziran https://www.aa.com.tr/tr/dunya/afganistandaki-fetoye-ait-bir-okul-tmvyedevredildi/1503539
• Saray, M. (1984). Türk-Afgan Mnasebetleri. İstanbul: Veli yayınları.
• Saray, M. (1981). Dünden Bugüne Afganistan. İstanbul: Boğaziçi Yay.
• Saydam, Mehmet. (2010). ABD’nin Uluslararası Hukuk Çıkmazı: Afganistan Müdahalesi, Ortadoğu Analiz, Temmuz-Ağustos’10, Cilt 2- Sayı 19-20, s.71.
• SDE. (2019). Türkiye’den "Yeniden Asya" Açılımı, 5 Ağustos 2019, https://www.sde.org.tr/uluslararasi-iliskiler-ve-dis-politika/turkiyeden-yeniden-asya-acilimi-haberi-10758, Erişim Tarihi
• Seren, M. (2021). Türkiye’nin Afganistan Politikası. Kriter Dergi. Yıl 6, Sayı 60.18-20
• Şimşir, B.N. (2002). Atatürk ve Afganistan. Ankara: Asam Yay.
• T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2010). Dışişleri Bakanı Sayın Mevlüt Çavuşoğlu’nun TRT Haber’e Verdiği Mülakat, 16 Haziran, Afganistan, https://www.mfa.gov.tr/disisleri-bakani-sayinmevlut- cavusoglu_nun-trt-haber_e-verdigi-mulakat_-16-haziran 2016_-afganistan.tr.mfa
• T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2020). Türkiye- Afganistan Siyasi İlişkileri, https://www.mfa.gov.tr/turkiye-afganistan_siyasi-iliskileri.tr.mfa
• T.C.Dışişleri Bakanlığı. (2019). Afgan Seçimleri Hakkında, No: 140, 22 Ağustos https://www.mfa.gov.tr/no_-140_-22-agustos-2009_-afgan-secimleri-hakkinda.tr.mfa
• T.C.Dışişleri Bakanlığı. (2010). “Asya’nın Kalbi”nde Dostluk ve İşbirliği için İstanbul Bildirisi, 26 Ocak https://www.mfa.gov.tr/_asya_nin-kalbi_nde-dostluk-ve-isbirligi-icinistanbul-bildirisi.tr.mfa
• T.C.Dışişleri Bakanlığı. (2022). Türkiye-Afganistan Siyasi İlişkileri. https://www.mfa.gov.tr/turkiye-afganistan_siyasi-iliskileri.tr.mfa
• T.C. Millî Savunma Bakanlığı Genel Kurmay Başkanlığı (2021). Türkiye’nin BarışHarekâtına Katkıları https://www.tsk.tr/Sayfalar?viewName=BarisiDestekleme
• T24Hbaer. (2021) Afganistan'ın Kaderini Belirleyen ABD-Taliban Anlaşması Ne Öngörüyordu? 18 Ağustos, https://t24.com.tr/haber/afganistan-in-kaderini-belirleyenabd-taliban-anlasmasi-ne-ongoruyordu,97290
• Taşdemir, F. (2006). Uluslararası Terörizme Karşı Devletlerin Kuvvete Başvurma Yetkisi. Ankara: Uşak Yayınları.
• TCB News. (2014). NATO Zirvesi 2014, https://www.tccb.gov.tr/ozeldosyalar/nato2014/nato/
• TCCB Haber. (2014). Afganistan Devlet Başkanı Eşref Gani Ahmedzai ile yaptıkları Ortak Basın Toplantısı, 18 Ekim,https://www.tccb.gov.tr/basin-aciklamalari/365/1666/afganistan-devlet-baskani-esref-gani-ahmedzai-ile-yaptiklari-ortak-basin-toplantisi
• TIKA (2021). TİKA’dan Afganistan’da 15 Yılda 1300 Projec ve Faliyet.https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27dan_afganistan%27da_15_yilda_1300_den_fazla_proje_ve_faaliyet-60448
• Timoçin, D. (2021). Eski ABD Yetkilileri Afganistan'ı Değerlendirdi, 16 Ağustos, https://www.amerikaninsesi.com/a/eski-abd-yetkilileri-afganistan-surecinidegerlendirdi/6005629.html
• Uysal, H. (1996). Adı Afganistan. Ankara: Öteki Yayınevi.
• Uzgel, İ. (2013). ABD ve NATO’yla İlişkiler. Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular. Belgeler, Yorumlar, Cilt III (2001-2012), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ünsal, Ü. (2013). Dönemin Bilançosu. Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular. Belgeler, Yorumlar, Cilt III (2001-2012).13-249.
• Yeşiltaş, Murat & Balcı, Ali. (2011). Ak Parti Dönemi Türk Dış Politikası Sözlüğü: Kavramsal Bir Harita, Bilgi Dergisi, Cilt 12, Sayı 2, Kış, 9-34.
• Yılmaz, M. E. (2003). Savaş ve Uluslararası sistem. Bursa: Dora Yayıncılık.