Yenikapı Mevlevîhânesi Nâfiz Paşa Kütüphanesi ve Koleksiyonundaki Aklî İlimlere Dair Kitaplar Üzerine

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 1, 19 - 43, 16.04.2021

Fulya İbanoğlu

Öz

İstanbul kütüphaneleri, Osmanlı coğrafyasının genelinde olduğu üzere itibaren vakıf kütüphaneleridir.
Tekke kütüphaneleri de bunlardan biridir. İstanbul bu manada pek çok
tekke kütüphanesine de ev sahipliği yapmış, bunların bazısı 1925’te tekkelerin seddi kanunuyla
peyderpey Süleymaniye Yazmalar Kütüphanesi’ne devredilmiştir. Bu süreçte zayiat
olmakla birlikte kalabilen kitaplardan, bunlardaki vakıf mühürleri ve temellük kayıtlarından,
koleksiyonlara ait katalog ya da el yazma fihristlerden yola çıkılarak haklarında fikir
sahibi olmak mümkündür. Bu kütüphanelerdeki kitapların vâkıfları umumiyetle tekkede
meşihatte bulunan şeyhleri, dervişleri, ilmiye, kalemiye ve seyfiyeye mensup müntesipleri
ve tabii muhibbanıdır. Vâkıfının adıyla bilinen Nâfiz Paşa Kütüphanesi’nin bulunduğu
Yenikapı Mevlevîhânesi bunların en mühimlerindendir. 1598’de Malkoç Mehmed Efendi
tarafından kurulan Mevlevîhâne’de, bu tarihten itibaren önce yine onun vakfettiği kitaplarla
kütüphane teşekkül etmeye başlamış zamanla diğer vâkıflar aracılığıyla zenginleşmiştir. Esas kütüphane binası Abdurrahman Nâfiz Paşa tarafından 1851’de tesis edilmiş, onun
vakfettiği kitaplarla da koleksiyon büyümüştür. Yenikapı’ya 1831’de Osman Selahaddin
Dede postnişin olmuş, elli küsür sene meşihatte bulunmuş bu esnada yazdığı, okuduğu ya
da bir şekilde uhdesine geçen kitaplarla nispeten büyük kütüphane oluşturmuş sonrasında
bunları mevlevihanenin kütüphanesine vakfetmiştir. Onun zamanında Tanzimat ricali
Mevlevîhane’yle yakınlaşmış, bu durum Mevlevîhane’nin modernleşme taraftarı, hürriyet
ve meşrutiyet gibi kavramların tartışıldığı bir yer olarak anılmasına da sebep olmuştur.
Dolayısıyla devrin mühim simalarının buluştuğu bu Mevlevîhane’nin kütüphanesinde bulunan
ve bulunmayan kitaplar, farklı açılardan tahlil edildiğinde tekke muhiti hakkında
da bir fikir vermektedir. Bu mühim koleksiyonun yazma halindeki fihristi de kitaplarıyla
birlikte tekkeler sırlandıktan sonra 1928’de Süleymaniye Kütüphanesi’ne nakledilmiştir. Kitapların
devri ve tespiti hususunda nasıl bir yol izlendiği tam olarak bilinmemekle birlikte
Arapça, Farsça ve Türkçe lisanlarında Nâfiz Paşa koleksiyonunda 608 yazma, 724 matbu
toplam 1332 kitap bulunmaktadır. Kütüphanede dinî ilimler ve tasavvufa dair eserlerin
yanı sıra klasik ilimler tasnifine göre aklî-nazarî ilimlere dair bir kısmı el yazması 58 kitap
bulunmaktadır. Bu kitaplar metafizik, matematik-geometri, fizik, astronomi, psikoloji, tıp,
musiki, jeoloji, zooloji ve coğrafya sahalarındadır. Tüm bunlar muvacehesinde tekkelerin
seddiyle Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi’ne nakledilen Nâfiz Paşa Kütüphanesi’ndeki
kitaplar renkli ve çok cepheli bir irfan merkezinde farklı saiklerle bir araya gelmek
bakımından mutlaka tetkiki hak etmektedirler.

Anahtar Kelimeler

Yenikapı Mevlevîhânesi, Nâfiz Paşa Kütüphanesi, Tekke Kütüphanesi, Osman Selahaddin Dede, Aklî İlimlere Dair Kitaplar, Türk Düşüncesi

On the Library of Yenikapı Mevlevihane Nâfiz Paşa and Rational Sciences Books in its Collection

Öz

As it is generally the case with Ottoman geography, Istanbul libraries are foundation libraries.
Tekke [darvish lodge] library is one these libraries. Istanbul, in this sense, has hosted
countless libraries. Among these were transferred in time to Süleymaniye Library with the
introduction of 1925 Law on the Closure of Tekkes and Zawiyas. Although there are losses
in this process, talking about these books is made possible by foundation seals, acquisition
records and their collection records or hand-written indexes. In this libraries vâkıfs (donators/
benefactors) of the books consist of the sheiks that explain their teachings, dervishes,
people related to Ilmiye, Kalemiye and Seyfiye and their supporters. Yenikapı Mevlevihane
that includes Nâfiz Paşa Library, known for its foundation’s name, is among the most important
of them. In this Mevlevihane, founded by Malkoç Mehmed Efendi in 1598, the creation
of a library with the culmination of Malkoç Mehmed Efendi’s books started before its
establishment and thrived via other foundations. The actual library building was based by
Abdurrahman Nâfiz Paşa in 1851 and the collection of the library grew with his donations.
In 1831 Osman Selahaddin Dede became the postnişin of the Yenikapı and has exercised
this role for around 50 years. During this period, he has created a relatively big collection
of the books he has written, read or acquired in a way or another and later went on to donate
these to the library of Mevlevihane. Higher officials of the Tanzimat have especially
got closer with the mevlevihane and this situation has caused mevlevihane to be called a
place that supports modernization and terms like liberty and constutionalism could be
discussed. The catalog of this important collection, in manuscript form, was transferred to
the Süleymaniye Library in 1928, after the darvish lodges were glazed. According to this,
Nâfiz Paşa collection consist of 1332 books in Arabic, Persian and Turkish; 608 of which
are manuscripts while 724 are printed. 58 of the abovementioned books belong the fields
of metaphysics, mathematics-geography, physics, astronomy, psychology, medicine, music,
geology, zoology, and geography that fall under the category of rational sciences under the
classical sciences classification method. According to all these, books that belonged to Nâfiz
Paşa library and were transferred to Süleymaniye Library deserve further study due to the
fact that how and why they got together and the way they got together in a colorful and a
multilayered place of understanding.

Anahtar Kelimeler

Yenikapı Mevlevihane, The Library of Nâfiz Paşa, Lodge Library, Osman Selahaddin Dede, Rational Sciences Books, Turkish Thought

Kaynakça

• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri, I-II. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Büyükseçgin, İsmail. “Tahir Ağa Tekkesi”. TURİNG 385 (Mart 2016): 52.
• Curry, John J. “Bir Kütüphanede Ne olabilir ki? Osmanlı Metinlerine Bireysel Eserlerdense Derlemeler Merceğinden Bakış”. trc. Nur Ekşi, Eski Türk Edebiyatı-X, haz. Hatice Aynur vd., içinde 118-143, İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Defter-i Kütübhāne-i Düğümlü Baba. Dersaadet, 1310/1892.
• Dener, Halit. Süleymaniye Umumi Kütüphanesi. İstanbul: Maarif Vekâleti, 1957.
• Erünsal, İsmail E. Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik. İstanbul: TİMAŞ Yayınları, 2015.
• Erünsal, İsmail E. “Katalog”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25: 24-28.
• Erünsal, İsmail E. “Hâlet Efendi Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15: 251.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanlı Felsefe Bilimin Arkaplanı: Semerkand Matematik- Astronomi Okulu”. Divan İlmi Araştırmalar 14: 1 (2003): 1-66.
• Fenelon. Telemak Tercümesi. çev. Yusuf Kâmil Paşa. Süleymaniye Kütüphanesi-Nâfiz Paşa, no. 850, 1-93.
• Filibeli ‘Ahmed Hilmi. Tarih-i İslām-II. Konstantiniyye: 1914.
• Filibeli ‘Ahmed Hilmi. “Tarkat Mesāili: Lüzûm-ı Islahât”. Hikmet 2: 60 (8 Haziran 1911): 5.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlâna Müzesi Yazmalar Kataloğu. Ankara: TTK Basımevi, 1967.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlanadan Sonra Mevlevilik, İstanbul: İnkılâp ve Aka, 1983.
• Gürgen, Süheyla Yenidünya. Mehmed Said Hâlet Efendi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• Haksever, ‘Ahmed Cahid. Modernleşme Sürecinde Mevlevîler ve Jön Türkler. İstanbul: H Yayınları, 2009.
• Hasırizâde Mehmed Elif Efendi. Tenşītü’l-muhibbīn bi-menākıbi Hāce Hüsāmeddīn. Matbaa-i Bahriye, 1342.
• Hüseyin Vassaf. Sefine-i Evliya-V. haz. Mehmet Akkuş ve Ali Yılmaz. İstanbul: Kitabevi, 2006.
• İbanoğlu, Fulya. “Terakki ve Tekâmül Meselesine Tekkeden Yükselen Bir Ses: “Darvin’e Cevab İrşadu’l-Ğāvīn bi-Reddi Nazariyet-i Feylesof Darvin” İsimli Risalenin Çevrimyazısı ve Tahlili”. Artuklu Akademi 5:2 (2008): 273-342.
• İbanoğlu, Fulya. “Cambridge’de İstanbul’dan Bir Tekke Kütüphanesini Anlatmak”. Dergâh Dergisi 322 (2016): 26-28.
• İbanoğlu, Fulya. “İstanbul Cami ve Tekke Kütüphanelerine Dair İki Örnek: Eyüp Sultan Camii ve Yenikapı Mevlevîhânesi Kütüphanesi”. Din ve Hayat Dergisi 30 (2017): 94-99.
• Fulya. “Osmanlı Coğrafyasında Basılmış Farsça Kitaplara Bir Başka Açıdan Bakmak: 19. yüzyıl İstanbul Tekke Kütüphanelerindeki Matbu Farsça Eserler”. Müteferrika 54 (Kış 2018/2): 199-218.
• İhtifalci Mehmed Ziya Bey. Yenikapı Mevlevîhânesi. Darülhilafetilaliyye: Araks Matbaası, 1329.
• İşli Demirel, Esin. “İstanbul Tekkeleri Mimari Eklentileri ve Restorasyonu.” Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1998.
• Kara, İsmail. Hanya/Girit Mevlevîhânesi Şeyh Ailesi, Müştemilâtı, Vakfiyesi, Mübadelesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2006.
• Kara, Kerim. “Mehmed Nasûhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 501.
• Kara, Mustafa. Kalem, Kitap, Kütüphane. Bursa: Bursa Akademi, 2019.
• Kara, Mustafa. Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Karahan, Burcu. “Mentor Efendi Olmak: On Dokuzuncu Yüzyılda Osmanlı’da Yapılan Les aventures de Telemaque Tercümeleri”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları X: Eski Metinlere Yeni Bağlamlar Osmanlı Edebiyatı Çalışmalarında Yeni Yönelimler. haz. Hatice Aynur vd., içinde 163-198, İstanbul: Klasik, 2015.
• Kaya, Bayram Ali. Tekke Kapısı Yenikapı Mevlevîhânesi’nin İnsanları. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2012.
• Koç, Mustafa. “Revnakoğlu Arşivinde Tekke Kütüphaneleri”. Z Dergisi 5 (2021): 248-253.
• Köse, Fatih. “Arşiv Belgeleri Işığında Şazeli Tekkelerinin Tarihi”, Vakıflar Dergisi 40 (Aralık 2013): 99-119.
• Küçük, Sezai Küçük, Mevlevîliğin Son Yüzyılı. İstanbul: Simurg, 2003.
• Midhat Paşa’nın Hatıraları Yıldız Mahkemesi ve Taif Zindanı-II. haz. Oman Selim Kocahanoğlu. İstanbul: Temel Yayınları, 1997.
• Özgül, Metin Kayahan. “Yusuf Kamil Paşa'nın Tercüme-i Telemak’ı”. Erdem: Atatürk Kültür Merkezi Dergisi 14: 40 (2002): 193-241.
• Öztürk, Nazif. Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Revnakoğlu’nun İstanbul’u, İstanbul’un İç Tarihi-II, III, V. haz. Mustafa Koç. İstanbul: Fatih Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
• Saltanatın Dervişleri, Dervişlerin Saltanatı. haz. Ekrem Işın. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2007.
• Sayar, Ahmet Güner. A. Süheyl Ünver (Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri) 1898-1986. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1994.
• Serezli, Esat. “Hâlet Efendi Kütüphanesi”. Türkiye TURİNG ve Otomobil Kurumu (Temmuz 1947): 12-14.
• Soysal, Özer. Türk Kütüphaneciliği-Belgeler-II. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Tahirül Mevlevî. Yenikapı Mevlevîhânesi Postnişîni Şeyh Osman Celaleddin Efendi Merhum. Mekteb-i Sınayi, 1326.
• Takamatsu, Yoichi. “I. Mahmud Döneminde Ayasofya Kütüphanesi ve Koleksiyonu”. Gölgelenen Sultan, Unutulan Yıllar I. Mahmud Dönemi-I. haz. Hatice Aynur vd., içinde 309- 357. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2020.
• Tanman, Baha. “Yahyâ Efendi Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43: 246- 249.
• Tanrıkorur. Ş. Bârihüdâ Tanrıkorur. “Türkiye Mevlevîhanelerinin Mimarî Özellikleri.”, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2000.
• Tekin, Ömer. Yenikapı Mevlevihanesi (Konya Mevlânâ Müzesi Arşivi 165 No’lu Zarf Işığında). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• The Eleventh Islamic Manuscript Conference Sufism an Islamic Manuscript Culture- Conference Booklet. Cambridge: The Islamic Mansucript Association, 2016.
• Topaloğlu, Bekir. “Tecrîdü’l-itikad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40: 250-251.
• Torun, Ahmet Semih. “Şeyh Muhammed Murad-ı Buhari Tekkesi Haziresi Üzerine Bir Değerlendirme”. Vakıflar Dergisi 34 (Aralık 2010): 125-161.
• Türk Kütüphaneciliğinde Önemli Bir Adım: Devr-i Hamîdî Katalogları, haz. Malik Yılmaz ve İbrahim Göksel Baykan. İstanbul: Hiperyayın, 2018.
• Umut, Hasan. “Risâle der ilm-i hey’e’den el-fethiyye’ye: Bir Metnin Osmanlı Dünyasında Dönüşümü”. Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası içinde, ed. Ömer Mahir Alper ve Mustakim Arıcı, içinde 215-225. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Yenikapı Mevlevîhânesi Kütüphanesi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi-Süheyl Ünver Dosya, no: 258, 1-63 pdf.
• Yücel, Hasan Âli. Geçtiğim Günlerden. İstanbul: İletişim Yayınları, 1988.
• Yücer, Hür Mahmut Yücer. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. yüzyılı). İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.