19. Yüzyılda Osmanlı Çiftlik Ekonomisi: Şehirköy Örneği

Yıl 2025, Cilt: 3 Sayı: 1, 35 - 88, 30.01.2025

Şermin Büyükbaş

Öz

Osmanlı Devleti’nin temelini toprak oluşturur. Osmanlı Devleti bir “köylü” imparatorluğudur. Osmanlılar kurmuş oldukları toprak rejimi sayesinde güçlü bir devlet haline gelmiştir. Temelini tımar siteminin oluşturduğu bu yapı klasik dönemde Osmanlı Devleti’nin en önemli ve güçlü yönüdür. Fakat zamanla bu yapı yozlaşmaya, çözülmeye ve verimliliğini yitirmeye başlamıştır. Osmanlılar bu durumu düzeltmek ve vergi konusunda adaleti sağlamak amacıyla yeni düzenlemeler yapmışlardır. Özellikle Tanzimat Dönemi, Osmanlılarda sosyal, ekonomik, askeri vb. birçok alanda reformların yapıldığı bir dönem olmuştur. Bu reformların başında toprak sistemi ve vergilendirme de yer almaktadır.
Bu çerçevede yapılan yenilikler doğrultusunda vergilendirme sistemi, büyük oranda değiştirilmiştir. Yapılan değişikliğe göre cizye ve aşar gibi birkaç verginin dışında kalan tüm örfi vergiler kaldırılmış ve herkesin gelir durumuna göre yeni bir vergilendirme yapılması uygun görülmüştü. Bu vergilendirmenin yapılabilmesi için de gelir oluşturabilecek bütün kaynakların tespiti ve kaydedilmesi gerekiyordu. İşte çalışmamıza konu olan “Temettuat Defterleri” bu tespit ve kayıtların sonucunda ortaya çıkmış olan defterlerdendir.
Çalışmamızda, şu anda Sırbistan topraklarında bulunan fakat 19. Yüzyılda Osmanlı’nın Niş eyaletine bağlı olan Şehirköy kazası incelenmiştir.. Bu kapsamda Osmanlı Arşivi’nde bulunan, H.1261 / M. 1845 tarihli 20 adet temettuat defteri okunmuş, bu defterlerden elde edilen sayısal veriler tablolaştırılmış ve çözümlemeler yapılmıştır. Şehirköy kazasında bulunan çiftliklerdeki gayrimüslim ahalinin bilgilerini içeren bu kayıtlardan elde edilen bilgiler doğrultusunda, bölgede bulunan çiftliklerin 19. yüzyıldaki sosyal, ekonomik ve kültürel yapısı ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

şehirköy, vergi, temettuat defterleri, toprak sistemi

Kaynakça

• BOA. ML. VRD. TMT. NO. 10825, 11267, 11271, 11272, 11273, 11275, 11276, 11281, 11299, 11304, 11307, 11311, 11317, 11322, 11325, 11327, 11333, 11335, 11341, 11343.
• ADIYEKE, Nuri. “Temettuât Sayımları ve Bu Sayımları Düzenleyen Nizamname Örnekleri.”, OTAM, S. 11, Ankara. 2000.
• AMEDOSKİ, Dragana. “16. Yüzyıl Şehirköy (Pirot) Vakıflarına Genel Bir Bakış” Uluslararası Balkan Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (Ekim 2016) Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Yayınları, Çanakkale. 2017.
• ARSLANBOĞA, Kadir. BEKAROĞLU, Can. “19. Yüzyılda Osmanlı Çiftlikleri Etkinlik Analizi: Hekimbaşı, Çavuşbaşı, Alemdağ Örnekleri”, Journal of European Theoretical and Applied Studies, Vol. 8, Issue 2, September 2020
• ATAŞ, Emre. “Sofya Sancağı (1520- 1580)” Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Doktora Tezi, Balıkesir, 2023.
• AZAMAT, Nihat. “Kalenderiye” DİA, C. 24, ss. 253- 256, İstanbul 2001.
• BERBER, Ferhat. “Temettuat Kayıtlarına Göre Manisa Koldere Çiftliği / Köyünün Sosyo – Ekonomik Durumu (1844- 1845)” Gazi Akademik Bakış Dergisi, C. 7, S. 13, Ankara. 2013.
• BÜYÜKBAŞ, Şermin. “19. Yüzyılda Osmanlı Çiftlik Ekonomisi: Şehirköy Kazası Örneği” Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli 2023.
• DEVELLİOĞLU, Ferit. “Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lügat”, Ankara. 1978.
• EMECEN, Feridun. “Baştina”, DİA, C. 5, İstanbul. 1992.
• EYİCE, Semavi. “Bertrandon de la Braqueiere”, DİA, C. 5.
• FİDANCI, Nur. SOYSAL, Umut. YÜKÇÜ Süleyman. “Osmanlı Devleti’nde Temettuat Defterlerinin Önemi ve Vergisel Açıdan Değerlendirilmesi: Tire Kazası Örneği”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 7, 2014.
• GÖKMEN, Ertan. “19. Yüzyıl Ortalarında Tire Kazası Çiftliklerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.13, S. 3, 2015.
• GÜNGÖR, Ferhat. “Osmanlı Devleti’nde Zirai Kredi Teşkilatları (1863- 1888)” Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Doktora Tezi, Isparta 2015.
• HALAÇOĞLU, Yusuf. “Derbend”, DİA, C. 9, İstanbul. 1994.
• HAŞILAMACI, Tuğba. “19. Yüzyıl Ortalarında Cisr-i Ergene (Uzunköprü) Kırsalında Sosyal ve Ekonomik Yapı” Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli 2021.
• İNALCIK, Halil. “Çiftlik”, DİA, C. 8.
• İNALCIK, Halil. “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, Osmanlı’ da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Ed. Çağlar Keyder- Faruk Tabak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. 1998.
• İPEK, Edip. “Temettuat Defterlerine Göre Babaeski”, Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli 2014.
• KALLEK, Cengiz. “Kile”, DİA, C. 25, Ankara. 2022.
• KARADEMİR, Zafer. “Statüleri ve Mahiyetleri Açısından Osmanlı Ekonomisinde Büyük Çiftlikler” Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi,S. 4, 2018.
• KEYDER, Çağlar, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Büyük Ölçekli Tarım Var mıydı?”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Ed. Keyder, Çağlar, Faruk Tabak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998.
• KİEL, Machiel. “Şehirköy”, DİA, C. 38.
• KURT, Yılmaz. “Kaynaklarıyla Osmanlı Coğrafyası Yer Adları Sözlüğü” İstanbul. 2020.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat. “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Kaynaklarından Temettü Defterleri” Belleten Dergisi, C. 59, S. 225, Ankara.1995.
• MERT, Özcan. “Ayan”, DİA, C. 4.
• METE, Zekai. “Muhassıl”, DİA, C. 31, Ankara. 2020.
• ORHAN, Muzaffer. “19. Yüzyılda Osmanlı Çiftlikleri (Selanik Örneği)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi, Konya. 2023.
• OSMANİ, Mead. “Arşiv Belgelerine Göre Niş Sancağı (1839- 1878)” Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, İslam Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi, Bursa. 2018.
• ÖZTÜRK, Said. “Türkiye’de Temettuat Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 1, S. 1, İstanbul. 2003.
• SAMİ, Şemsettin. Kamus-ı Türki, Çağrı Yayınları, İstanbul. 2007.
• SCHWEİGGER, Salomon. Sultanlar Kentine Yolculuk, Çeviri: Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul. 2020.
• SEZEN, Tahir. “Osmanlı Yer Adları”, T.C Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın No: 26 Ankara. 2017.
• ŞAKİROĞLU, Mahmut. “Cezayir-i Bahr-i Sefid”, DİA, C. 7, İstanbul. 1993.
• TOZDUMAN, Arzu. “Aydın Güzelhisar’ ının Sosyal ve İktisadi Durumu (1844)”, İstanbul Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. 1992.
• TÜRKLÜ, Mehmet Emin. “Tanzimat Dönemi’nde Ancemaatin Vergi Uygulaması ve Yaşanan Bazı Usulsüzlükler Üzerine Bazı Şikayetler (1841- 1865)” Current Research in Social Sciences, C. 2, S. 3, 2016.
• VEİNSTEİN, Gilles. “Çiftlik Tartışması Üzerine”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Çağlar Keyder- Faruk Tabak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. 1998.