Mâtürîdî Tefsirinde Mecâz-ı Mürsel ve Alâkaları

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 117 - 136, 22.12.2022

Ali Bulut

https://doi.org/10.51802/istanbuljas.1165005

Öz

Hem lafzı hem de manasıyla mucize olan Kur’ân-ı Kerim, dil bilimlerinin vücut bulmasını sağlamıştır. Bu dil bilimlerinden birisi de belâgattir. Belâgat ilminin doğuşu ve gelişiminde başta dil âlimleri olmak üzere müfessirler ve kelam âlimlerinin önemli payları olmuştur. Kelam, tefsir ve fıkıh âlimi olan Ebû Mansûr el-Mâtürîdî (ö. 333/944), Teʾvîlâtü’l-Kurʾân adlı tefsirinde sarf, nahiv ve lügat ilimlerinin yanında terimleri kendisinden yaklaşık üç asır sonra netleşen belâgat ilminin meânî, beyân ve bedî kısımlarıyla ilgili birçok konuya temas etmiştir. Bu konulardan birisi de mecâz-ı mürsel ve alakalarıdır. Makalemiz üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde mecâz-ı mürselin sözlük ve terim anlamı ele alınmıştır. İkinci bölümde ise mecâz-ı mürselin gelişim süreci ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise Mâtürîdî tefsirinde mecâz-ı mürsel ve alakaları ele alınmıştır. Burada mecâz-ı mürsel alakalarının başında gelen cüz’iyyet, külliyyet, sebebiyyet, müsebbebiyyet, itibâr-ı mâ kâne, itibâr-ı mâ seyekûnü, mahalliyyet, hâlliyyet, âliyyet, umûm-husûs alakalarının önce tarifleri verilmiş, ardından Mâtürîdî tefsirinden örnek âyetler sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Mâtürîdî, mecâz, mecâz-ı mürsel, alâka, belâgat, tefsir, al-Maturidi, metaphor, metonymy, relations, eloquence, tafsir

Metonymy and its Relations in the Qur’anic Exegesis of Al-Maturidi

Öz

The Holy Qur'an, which is a miracle both in words and in meaning, has enabled the emergence of linguistic sciences. One of these linguistic sciences is eloquence. In the birth and development of the science of eloquence, interpreters and kalam scholars, especially language scholars, have played an important role. In his exegesis (tafsir) called Taʾwilat al-Qurʾan, Abu Mansur al-Maturidi, a scholar of kalam, tafsir and fiqh (d. 333/944), has touched upon many issues related to al-ma’ani, al-bayan and al-badi’ that are the parts of the science of eloquence and became clear as terms about three centuries after him, as well as the sciences of morphology (sarf), nahw and lexicology. One of these topics is metonymy and its relations. Our article consists of three parts. In the first part, the meaning of metonymy in the dictionary and its meaning as a term are discussed. In the second part, the development process of the metonymy is discussed. In the third part, metonymy and its relations in al-Maturidi’s exegesis are discussed. Here, the definitions of cuz’iyyat (mentioning the part and referring to the whole), kulliyyat (mentioning the whole and referring to the part), sebebiyyat (mentioning the cause and referring to the result), musebbebiyyat (mentioning the result and referring to the cause), itibâr-ı mâ kâne (considering something in its past form), itibâr-ı mâ seyekûnü (considering something in its future form), mahalliyyah (mentioning a place and referring to what is in it), hâlliyyah (mentioning something and referring to its place), âliyyah (mentioning the instrument of something and referring to what is done with it), umûm-husûs (one of the literal and figurative meanings of the word is more common than the other), which are the main topics of metonymy’s relations, are given first and then sample verses from the tafsir of al-Maturidi are presented.

Anahtar Kelimeler

al-Maturidi, metaphor, metonymy, relations, eloquence, tafsir

Kaynakça

• • Abbâs, Fadl Hasan, Esâlîbü’l-Beyân, Dâru’n-Nefâis, Amman 1430/2009.
• • el-Aydınî, Hamza b. Turgut, el-Hevâdî fî Şerhi’l-Mesâlik, nşr. Ali Bulut, Etüt Yayınları, Samsun 2009.
• • Bekrî Şeyh Emîn, el-Belâgatü'l-Arabiyye fî Sevbihâ'l-Cedîd İlmü’l-Beyân, Dâru'l-İlm li'l-Melâyîn, Beyrut 1982.
• • Bilgegil, M. Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgat), Enderun Kitabevi, İstanbul 1989.
• • Bulut, Ali, Hicrî İlk Üç Asırda Kur’an Filolojisine Dair Eser Veren İlim Adamları ve Eserleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun, 1999.
• • _______, Sîbeveyh’in el-Kitab’ında Ele Aldığı Bazı Nahiv Konuları, İşleme Yöntemi ve Koyduğu Kurallar, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Samsun 2003.
• • ed-Demenhûrî, Ahmed Saʻd, el-İmâmü’l-Mâtürîdî ve Menhecü Ehli’s-Sünne fî Tefsîri’l-Kur’ân, Dâru’n-Nûr, Amman 2019.
• • Kablan, Süleyman, Arap Dili ve Belâgatında Mecâz-ı Mürsel ve Alakaları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2006.
• • el-Kazvînî, Celâlüddîn Muhammed b. Abdurrahman el-Hatîb, el-Îzâh fî Ulûmi’l-Belâga, Kahire ts.
• • Matlûb, Ahmed, Muʻcemü’l-Mustalâti’l-Belâgiyye ve Tatavvuruhâ, Matbaatü’l-Mecmai’l-İlmî el-Irâkî, Irak 1407/1987.
• • el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Tefsîru’l-Mâtürîdî (Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne), nşr. Mecdî Bâslum, Dârul-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut 1426/2005.
• • Saraç, M. A. Yekta, Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, Bilimevi, İstanbul 2001.
• • Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. ‘Osmân b. Kanber, el-Kitâb Kitâbu Sîbeveyh, nşr. Abdusselâm Muhammed Hârûn, Kahire 1988.
• • Şahiner, Necmeddin, Edebî Sanatlar, Güryay Matbaası, İstanbul 1975.
• • Şenödeyici, Özer, “Türk Dilinde Mecâz-ı Mürsel”, TDAY Belleten, 2005/II, s. 119-133;
• • Tarlan, Ali Nihad, Edebî San’atler, Güven Basım ve Yayınevi, İstanbul 1964.
• • et-Teftâzânî, Sa‘düddîn, el-Mutavvel Şerhu Telhîsi Miftâh, nşr. Ahmed İzzû İnâye, Dâru’l-Kûh, yy 1387.
• • Topaloğlu, Bekir, “Mâtürîdî”, DİA, XXVIII, 151, 157.