ابو المظفر الأبيوردي وقصيدته في رثاء القدس

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 31 - 62, 20.06.2025

Eyyüp Tanrıverdi

https://doi.org/10.51802/istanbuljas.1651606

Öz

من ابرز العلماء الادباء في العصر الحادي عشر أبو المظفر الأبيوردي، وكان قد تنشأ ببغداد على يد العلماء البارزين في عهده وكان عالما متقنا، واديبا بليغا وشاعرا مكثرا، وهو الذي نظم القصيدة في رثاء القدس بعد ان احتلها الصليبيون الذين ذبحوا من كان بها من المسلمين نساء ورجالا واطفالا، ولم ينج من المجزرة حتى العلماء والادباء والأبرياء. فما كان المسلمون في انحاء العالم الاسلامي ليبادروا الى حرب الصليبين المحتلين الظالمين على انهم كانوا مشغولين بترفهم الخاصة ورفاهيتهم الذاتية المخصوصة، ما ادى الأبيوردي الى نظم قصيدة بليغة يلوم فيها المسلمين اصحاب القوة ذوي القدرة والجهة على تساهلهم عن الجهاد والخروج على العدو، ويحضهم على الجهاد ومساعدة المسلمين الذين كانوا يئنون تحت الضرب والطعن والظلم والأذى. والقصيدة وثيقة تاريخية ولها قيمة ثقافية كبيرة، حيث أثبتت الحالة الراهنة في البلاد الإسلامية في غضون احتلال القدس كما سجلت المجازر البشعة والإبادة الهمجية التي ارتكبها هؤلاء الافرنج المتعطشون الى الدم. وهي التي اتخذتها الموضوع لهذا البحث العلمي وقمت بوضع التحاليل اللازمة عليها من الجوانب المختلفة.

Anahtar Kelimeler

أبو المظفر الأبيوردي، القدس، احتلال القدس، القصيدة في رثاء القدس،الصليبيون، السلاجقة

Ebu’l-Muzaffer el-Ebîverdî’nin Kudüs Mersiyesi

Öz

XI. yüzyılın Bağdat’ında bütünüyle Selçuklu ilim kültür sahasının inşasına katılan ve temsilini üstlenen isimlerden biri olarak Ebu’l-Muzaffer el-Ebîverdî zamanının sürükleyici müstesna kişilikleri arasında yer almıştır. el-Ebîverdî’nin saltanat, vezaret ve hilafet kademelerinin uzun soluklu teveccühlerine mazhar olduğu görülür. Sahip olduğu yetenekleri geniş bir kültür, güçlü bir ilmi müktesebat ve etkili bir edebi üretim ile taçlandırmış, çağının entelektüel gelişimine katılım yapmıştır. Onun yaşadığı dönemde devlet, beylik, emirlik gibi güç odaklarının ayrıklığı ve dağınıklığı, üstelik birbirleriyle düşmanlıkları sebebiyle İslam memleketi zaafa düşmüştür. Bunun sonucunda, ona göre, Haçlılar, İslam memleketini işgal etmiş ve nihayet Kudüs, Haçlıların eline geçmiştir. Şâm’dan Bağdat’a uzanan sivil reaksiyonlar dışında İslam memleketinde etkili bir güç olmak üzere bir somutlaşmanın olmaması, hatta bu yönde emarelerin bile olmaması karşısında el-Ebîverdî’nin sanatını toplumsal tepkinin bir temsilcisi olarak icra etmeye yöneldiği görülür. Klasik kaside formu üzere aynı şekilde o günkü toplumsal duyguların ve değerlerin temsilini sağlamak üzere nazmettiği Kudüs Mersiyesi toplumsal ilgi kadar tarihsel değer de görmüştür. Kaside dönemin İslam memleketlerindeki idari ve askeri mekanizmaların Kudüs’ün düşüşü karşısındaki durumlarını ve toplumsal tezahürleri tescil eden tarihi bir belgedir. Şâm bölgesindeki güç odaklarının özellikle toplum ve ilim adamlarının örgütleyici tasarrufları karşısında onları kendi içinde cezalandırdıkları bir ortamda bu kaside edebî seçeneğin devreye alınmış olmasının bir kanıtı olarak da tarihi bir vesika değeri taşımaktadır. Bu bakış açısıyla el-Ebîverdî’nin Kudüs kasidesi bir araştırma tasarımına dönüştürülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Ebu’l-Muzaffer el-Ebîverdî , Kudüs , Kudüs’ün düşüşü , Kudüs Mersiyesi , Haçlılar , Selçuklular

Abu’l-Muzaffar al-Abiwardi’s The Jerusalem Elegy

Öz

As one of the names who participated in the construction of the Seljuk scientific and cultural field in Baghdad in the 11th century and undertook its representation, Abu’l-Muzaffar al-Abiverdi was among the fascinating and exceptional personalities of his time. It is seen that al-Abiverdi was honored with the long-term favors of the sultanate, vizierate and caliphate. He crowned his talents with a broad culture, a strong scientific knowledge and an effective literary production, and contributed to the intellectual development of his age. During his time, the Islamic country was weakened due to the separation and disorganization of power centers such as states, principalities and emirates, and moreover, their hostility towards each other. As a result, according to him, the Crusaders occupied the Islamic country and finally Jerusalem fell into the hands of the Crusaders. Apart from the civil reactions extending from Damascus to Baghdad, it is seen that al-Abiwardi turned to performing his art as a representative of the social reaction in the face of the lack of a concreteness to be an effective power in the Islamic country, and even the lack of signs in this direction. The Jerusalem Elegy, which he composed in order to represent the social feelings and values of the time, in the classical qasida form, has received historical value as well as social interest. The qasida is a historical document that records the situations of the administrative and military mechanisms in the Islamic countries of the period against the fall of Jerusalem and the social manifestations. In an environment where the power centers in the Damascus region punished the society and scholars, especially against their organizing decisions, this qasida also has a historical document value as evidence of the implementation of the literary option. From this perspective, al-Abiwardi’s Jerusalem qasida has been transformed into a research design.

Anahtar Kelimeler

Abu’l-Muzaffar al-Abiwardi , Jerusalem , the fall of Jerusalem , The Jerusalem Elegy , The crusaders , The Seljuks

Kaynakça

• Azzâm, Abdulvahhâb. “Ebu’l-Muzaffer el-Ebîverdi, şâiru’l-Arab fi’l-karni’lhâmis.” Mecelletu’r-risâle, no. 418 (1941): 859-861.
• Düzgün Osman ve Özlem Züleyha Kuran, “Ebu`l-Muzaffer el-Ebîverdî ve Beytu`l- Makdis`e Mersiyesi.” Uluslararası Geçmişten Günümüze Arap Şiirinde Kudüs Sempozyumu 27-28 Ekim 2022, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap Dili Ve Edebiyatı Bölümü, Erzurum, 27 Ekim 2022.
• el-Ebîverdî, Ebu’l-Muzaffer. Dîvân. Tahkik: Abdulbâsit el-Ânisî. Lübnan: el- Matbaatu’l-Osmâniyye, 1317.
• Ebu’l-Fida, el-Meliku’l-mueyyed İmâmuddîn İsmâîl. el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. 4 cilt. Y.y.: el-Matbaatu’l-Huseyniyye el-Mısriyye, t.y.
• Elâhî, Behrûz, M.Ca’ferî, M.Şaygân Mihr. “el-Ebîverdî: şâirun meşhûr ve abkariyyun lem yu’ref kadruhu.” Mecelletu’l-kulliyyeti’l-İslâmiyyeti’l-câmi‘a, no. 61, s.421-434.
• Gabrieli, Francesco. el-Muerrihûne’l-Arab li’l-hurûbi’s-salîbiyye. Çeviren Nebîl Ridâ el-Mehâyinî. Beyrut: ed-Dâru’l-Arabiyye li’l-ulûmi nâşirûn, 2015.
• Göçemen, Yakup. “Câhiliyeden Endülüs’ün Yıkılışına Kadar Arap Edebiyatında Şehir Mersiyeleri.” Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7, no.1 (2020): 277-320.
• Hassanein, Melike. “Abbasi ve Endülüs Dönemi Şehir Mersiyeleri Karşılaştırmaları.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2021.
• Hâzim Raûf Abbâs. “Devru’l-ulemâi’d-dîni’l-İslâmî fi’l-hayâti’s-siyâsiyye fi’l- Irâk hilâle’l-asri’s-Selcûkî (447-590/1055-1193).” Mecelletu’l-Muerrihi’l- Mısrî, no. 55 (2019): 206-223.
• el-Heyb, Ahmed Fevzî. “eş-Şi’r ve tahrîru’l-Kuds mine’l-Firence.” Âfâku’l-ma’rife, no. 544 (2009): 57-73.
• el-Himyerî, Ebû Abdillâh M.b. Abdillâh. er-Ravdu’l-mi’târ fî haberi’l-aktâr. Tahkik: İhsân Abbâs. Beyrut: Muessesetu nâsır li’s-sekâfe, 1980.
• İbn Fazlullâh el-Ömerî, Şihâbuddîn Ahmed. Mesâliku’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. 27 cilt. Ebû Daby: el-Mecmau’s-sekafî, 1423.
• İbn Hallikân. Vefeyâtu'l-a'yân. 7 cilt. Tahkik: İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru sâdır, t.y. İbn Kesîr, el-Bidâye ve'n-nihâye. 14 cilt. Tahkik: Alî Şîrî. Y.y.: Dâru ihyâi't-turâsi'l- Arabî, 1988.
• İbn Tagriberdî, Ebu’l-Mehâsin Cemâluddîn. en-Nucûmu'z-zâhire fî mulûki Mısr ve'l- Kâhire. 16 cilt. Mısır: Dâru'l-kutub, t.y.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâluddîn. Fedâilu’l-Kuds. Tahkik: Cebrâîl Suleymân Cebûr. Beyrut: Dâru’l-âfâki’l-cedîde, 1980.
• İbnu’l-Cevzî. el-Muntazam fî târîhi'l-umem ve'l-mulûk. 19 cilt. Tahkik: M. Abdulkâdir Atâ, Mustafâ Abdulkâdir ‘Atâ. Beyrut: Dâru'l-kutubi'l- ‘ilmiyye, 1992.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasen Alî İzzeddîn. el-Kâmil fi’t-târîh. 10 cilt. Tahkik: Ömer Abdusselâm Tedmurî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasen Alî İzzeddîn. el-Lubâb fî tehzîbi’l-ensâb. 3 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
• İbnu’l-Kalânisî. Târîhu Dimaşk. Tahkik: Suheyl Zekkâr. Dımaşk: Dâru Hassân, 1983.
• İbnu’l-Kıftî, Ebu’l-Hasen Cemaluddîn b. Yûsuf. el-Muhammedûn mine’ş-şuarâ. Tahkik: Hasen Muammerî. Y.y.: Dâru’l-Yemâme, 1970.
• İbnu’l-Kıftî, Ebu’l-Hasen Cemaluddîn b. Yûsuf. İnbâhu’r-ruvât alâ enbâhi’n-nuhât. 4 cilt. Tahkik: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Kahire-Beyrut: Müessesetu’lkutubi’s- sekâfiyye, 1982.
• İbnu’l-Verdî, Ebû Hafs Ömer b. Muzaffer. Târîhu İbni’l-Verdî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, t.y.
• İbnu'l-İmâd, Ebu’l-Felâh Abdulhayy b. Ahmed. Şezerâtu'z-zeheb. 11 cilt. Tahkik: Abdulkâdir el-Arnâût. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İsmâîl Merve, “el-Ebîverdî ve Mersiyetu’l-kuds: Medînetun zâyiatun ve şâirun mudayya.” Âfâku’l-ma’rife, no. )2009): 425-436. İzgi, Cevat. “Ebîverdî.” DİA, 10:76-77.
• Mâcid Hâlid el-Ferec. “Şi’ru’l-Ebîverdî: Dirâse nakdiyye tahlîliyye.” Câmiatu’lba’s, Kulliyyetu’l-âdâb ve’l-ulûmi’l-insâniyye, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Memdûh Hakkî, el-Ebîverdî. Mumessilu’l-karni’l-hâmis fî berlemâni’l-fikri’l-Arabî. Dımaşk: Dâru’l-yakzati’l-Arabiyye, t.y.
• Meşâil Semîr Abdulazîz el-Anzî. “et-Teşkîlu’l-mevdûî ve’l-fennî fî şi’ri’l-Ebîverdî.” Câmiatu’l-yermûk Kulliyyetu’l-âdâb, Yüksek Lisâns Tezi, 2012.
• Nûrî Şâkir el-Âlûsî. el-Ebîverdî: Hayâtuhu, dirâsetun fî şi’rihi’l-kavmî. Bağdat: Dâru’l-hurriyye, 1400.
• en-Nuveyrî, Şihâbuddîn Ahmed b. Abdulvahhâb. Nihâyetu’l-ereb fî funûni’l-edeb. 33 cilt. Kahire: Dâru’l-kutub ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 1423.
• Ömer el-Es’ad. el-Mutenebbî es-sagîr. Riyad: Dâru’l-ulûm, t.y.
• Özaydın, Abdülkerim. “el-Mustazhir-Billâh.” DİA, 32:127-128.
• Ebu’l-Muzaffer el-Ebîverdî’nin Kudüs …/ Abu’l-Muzaffar al-Abiwardi’s The Jerusalem … 62
• Riyâd Mustafâ Ahmed Şâhîn, Abdulhamîd Cemâl el-Ferrânî. Devru’l-ulemâi’lmuslimîn fi’l-mukâvemeti zidda’s-Salîbiyyîn fî bilâdi’ş-Şâm (491-691/1098- 1291). Gazze/Filistin: y.y., 2005.
• es-Safedî. el-Vâfî bi'l-vefeyât. 29 cilt. Tahkik: Ahmed el-Arnâût, Turkî Mustafâ. Beyrut: Dâru ihyâi't-turâs, 2000.
• es-Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdulkerîm. el-Ensâb. 13 cilt. Tahkik: Abdurrahmân b. Yahyâ. Haydarabad: Meclisu dâireti’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1962.
• Sibt İbnu’l-Cevzî. Mir’âtu’z-zamân. 23 cilt. Tahkik: Muhammed Berekât ve diğerleri. Beyrut: Dâru’r-risâletu’l-âlemiyye, 2013.
• es-Subkî. Tabakâtu'ş-Şâfi'iyyeti'l-kubrâ. 10 cilt. 2. baskı. Tahkik: Mahmûd M. et- Tanâhî, Abdulfettâh M. el-Hulv. Y.y.: Hecer li't-tıbâ'a ve'n-neşr ve't-tevzî', 1413.
• es-Suyûtî. Bugyetu'l-vu'ât. 2 cilt. Tahkik: M. Ebu'l-Fazl İbrâhîm. Lübnan/Saydâ: el- Mektebetu'l-asriyye, t.y.
• Şeyho, Rızkullah b. Yûsuf b. Abdulmesîh. Mecâni’l-edeb fî hadâiki’l-Arab. 6 cilt. Beyrut: Matbaatu’l-âbâi’l-Yesûiyyîn, 1913.
• Timurtaş, Abdulhadi. “Bir Şehir Mersiyesi Örneği: Ebu’l-Bekâ er-Rundî’nin Endülüs Mersiyesi.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8, no. 36 (2015): 217-229.
• Toprak, Faruk. Endülüs Şiirinde Mersiye. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Toprak, Faruk. “Klasik Arap Şiirinde Kudüs.” Hece/Aylık Edebiyat Dergisi 26, no. 306-307-308 (2022): 605-626.
• “Two views of the fall of Jarusalem (1099CE).” Becoming the World, 218-222.
• Yâkût el-Hamevî. Mu'cemu'l-buldân. 7 cilt. 2. baskı. Beyrut: Dâru sâdır, 1995.
• Yâkût el-Hamevî. Mucemu’l-udebâ. 7 cilt. Tahkik: İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’lgarbi’l- İslâmî, 1993.
• ez-Zebîdî, Ebu’l-Feyz Murtadâ M. b. M. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. 40 cilt. Y.y.: Dâru’l-hidâye, t.y.
• ez-Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddîn Ebû Abdullah b. M. b. Ahmed b. Kaymaz. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. 52 cilt. Tahkik: Ömer Abdusselâm et-Tedmurî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1993.
• ez-Zehebî, Şemseddîn Ebû Abdullah b. M. b. Ahmed b. Kaymaz. el-İber fî haberi men gaber. 4 cilt. Tahkik: Ebû Hâcer M. es-Saîd b. Besyûnî Zaglûl. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, t.y.
• ez-Zehebî, Şemseddîn Ebû Abdullah b. M. b. Ahmed b. Kaymaz. Siyeru a'lâmi'nnubelâ. 18 cilt. Kahire: Dâru'l-hadîs, 2006.
• ez-Ziriklî, Hayreddin. el-A’lâm. 8 cilt. Y.y.: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 2002.