EŞ‘AS b. KAYS EL-KİNDÎ VE İSLÂM TARİHİNDEKİ YERİ

Yıl 2017, Sayı: 2, 18 - 62, 30.12.2017

İsmail Tanrıverdi

Öz

Eş‘as b. Kays, Yemenli bir kabile olan Kinde’nin Âkilü’l-Mürâr koluna
mensup bir ailenin çocuğuydu. Babası Kays, aynı zamanda bu kabilenin lideriydi.
Annesi Kebşe de aynı kabileye mensuptu. Hicretten önce yaklaşık 23 yıllarında
doğmuştur. Babası Murâdîler tarafından öldürülünce, babasının intikamını almak
için bu kabileye saldırmış, fakat yenilip esir düşmüştü. Daha sonra fidye
vererek kurtulmayı başarmıştır.

Eş‘as, Hicretin 10 (632) yılında Kinde kabilesinden oluşan bir heyetin
başında Medine’ye gelmiş, Hz. Peygamber’le görüşmüş ve kabilesiyle birlikte
Müslüman olmuştu. Bu sırada Hz. Peygamber, onun kız kardeşi Kuteyle ile
nikâhlanmış, ancak Hz. Peygamber’in vefatı üzerine evlilikleri
gerçekleşememişti. Yine aynı sıralarda kendisi de Hz. Ebû Bekir’in kız kardeşi
Ümmü Ferve ile evlenmiş ancak onu yanında götürmesine izin verilmemişti.

Eş‘as, Hicrî 11 (633) yılında Kinde kabilesiyle birlikte Hz. Ebû Bekir’in
Yemen valilerine karşı ayaklanmış ve irtidat etmişti. Daha sonra isyan
bastırılmış, Eş‘as da esir edilip Medine’ye getirilmişti. Hz. Ebû Bekir
tarafından affedilen Eş‘as, bir süre Medine’de kaldıktan sonra, Hz. Ömer dönemi
boyunca fetihlere katıldı. Eş‘as, Hz. Osman tarafından Azerbaycan valiliğine
atanmış, Hz. Ali Hilâfete gelince de onu Kûfe’ye çağırmıştı.

Eş‘as, Hz. Ali dönemindeki hâdiselere aktif bir siyasetle katılmış,
Sıffîn ve özellikle de tahkîm olayında Hz. Ali’nin bir taraftarı olarak
belirleyici bir rol üstlenmiştir. Kabilesinin çıkarlarını sürekli ön planda
tutan Eş‘as, çoğu zaman haksız ithamlarla eleştirilmiştir. Bundan dolayı da Hz.
Ali’nin siyasî başarısızlığının en önemli aktörlerinden biri olarak anılmıştır.
Hz. Ali’nin Hâricîlerle mücadelesine ve Kûfe’ye çekilmesine de etkide bulunan
Eş‘as, Hz. Ali’nin öldürülmesinden bir süre sonra Kûfe’de Hicrî 40 (661) veya
41 (662) yılında vefat etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eş‘as b. Kays, Hz. Ali, Kinde, Sıffîn

Kaynakça

• Ağırakça, Ahmet, İslâm Tarihi (Hz. Ebu Bekir Devri ), İstanbul 1998. - “Hadramut”, D.İ.A., XV, Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1995. Arı, Mehmet Salih, Hz. Ebû Bekir ve Ridde Savaşları, Beyan Yay., İstanbul 1996. Ayar, Kenan, “Mâlik b. el-Hâris el-Eşter’in İlk Dönem Siyasî Hadiselerdeki Rolü”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IV, 2005 (www.dinbilimleri.com). Aycan, İrfan- Söylemez, M. Mahfuz, İdeolojik Tarih Okumaları, Ankara Okulu Yay., Ankara 2002. el-Belâzurî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ (279/892), Ensâbu’l-Eşrâf, Thk.: Muhammed Hamîdullah, Kahire (t.y.). -Futûhu’l-Buldân, Çev.: Mustafa Fayda, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002. el-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn (458/1066), es-Sünenü’l-Kubrâ, Beyrut (t.y.). Bozali, Osman, Eşter en-Nehâî, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi) Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2002. el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail (256/870), et-Tarihu’l-Kebîr, Kahire (t.y.). - et-Tarihu’s-Sağîr, Thk.: Mahmud İbrahim Zâyide, Beyrut 1406/1986. Buhl, F. R., “Sıffîn”, İ.A., X, Milli Eğitim Yay., İstanbul 1979. el-Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Siyasal Aklı, Çev.: Vecdi Akyüz, Kitabevi Yay., İstanbul 2001. Çelebi, Ahmet, Örnek Halîfeler Dönemi, Çev.: Hasan Fehmi Ulus, Seriyye Yay., İstanbul 1997. Çağatay, Neşet, İslâm Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1993. -İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara (t.y.). Çubukçu, Asri, “Eş‘as b. Kays”, D.İ.A, XI, Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1995. Demircan, Adnan, İktidar Mücadelesi, Beyan Yay., İstanbul 1996. -Hâricîler’in Siyasî Faaliyetleri, Beyan Yay., İstanbul 1996. -Hâricîlik Mezhebinin Doğuşu Bağlamında Din Siyaset İlişkisi, Beyan Yay., İstanbul 2000. -Ali- Muâviye Kavgası, Beyan Yay., İstanbul 2002. -“Ali b. Ebî Tâlib’i, Tahkime Zorlayanlar Üzerine”, İSTEM, VI, Konya 2005. -Hz. Peygamber Döneminde Münafıklar, Esra Yay., Konya 1996. ed-Dimaşkî, Muhammed b. Salih (972/1536), Subul el-Hudâ ve’r-Reşâd fî Sîreti Hayri’l-‘İbâd/Peygamber Külliyâtı, Çev.: Hüseyin Kaya, Ocak Yay., İstanbul 2006. ed-Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvud (282/895), el-Ahbâru’t-Tıvâl, Thk.: Abdulmun’im ‘Âmir, Kahire 1960. Doğrul, Ömer Rıza, Büyük İslâm Tarihi-Asr-ı Saadet, Eser Yay., İstanbul 1978. el-Emîn, Seyyid Muhsin, A‘yânu’ş-Şî‘â, Thk.: Hasan el-Emîn, Beyrut 1403/1983. el-Fârûkî, İsmail Râci, Luis Lâmia, İslâm Kültür Atlası, Çev.: Mustafa Okan Kibaroğlu, Zerrin Kibaroğlu, İnkılab Yay., İstanbul 1999. Fayda, Mustafa, İslâmiyet’in Güney Arabistan’a Yayılışı, Ankara 1982. - Allah’ın Kılıcı Halid b. Velid, İFAV Yay., İstanbul 2006. Fığlalı, Ethem Ruhi, İmam Ali, Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1998. el-Hadarî, Muhammed, İtmâmu’l-Vefâ fî Sîretu’l-Hulefâ, Thk.: Abdulmut’im el-‘Ânî, Beyrut 1403/1983. Halîfe b. Hayyât, Ebû ‘Amr (240/854), Tarîhu Halîfe b. Hayyât, Thk.: Süheyl Zekkâr, Beyrut 1414/1993. -Tabakâtu’l-Halîfe, Thk.: Süheyl Zekkâr, Beyrut 1414/1993. Hasan, H. İbrahim, Siyasî Dini Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, Çev.: İsmail Yiğit, Sadreddin Gümüş, Kayıhan Yay., İstanbul 1987. Huart, C. L., “Eşter”, İ.A., IV, Milli Eğitim Yay., İstanbul 1979. İbn ‘Abdi’l-Berr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed (463/1071), el- İsti‘âb fî Ma‘rifeti’l-Ashâb, Kahire (t.y.). -ed-Dürer fî İhtisâri’l-Meğâzî ve’s-Siyer, Thk.: Şevkî Dayf, Kahire 1423/2002. İbn ‘Abd Rabbih, Ebû ‘Umer Ahmed b. Muhammed el- Endelusî (327/939), el-‘İkdu’l-Ferîd, Thk.: Ahmed Emîn, Ahmed ez-Zeyn, İbrahim el-Ebyârî, Kahire 1389/1969. İbn ‘Asâkîr, Ebî’l-Kâsım Ali b. Hasan (571/1174), Târîhu Dımeşk, Thk.: Ali Şîrî, Beyrut 1419/1998. İbn A‘sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed (314/962), el-Futûh, Beyrut 1406/1986. İbn Başkuvâl, Ebî’l-Kasım Halef b. Abdülmelîk (578/1181), Ğevâmidu’l-Esmâi’l-Mübheme, Thk.: ‘İzzeddîn Ali el-Beyyid, Muhammed Kemâleddin ‘İzzeddîn, Beyrut (t.y.). İbn Ebi’l-Hadîd (655/1257), Şerhu Nehci’l-Belâğa, Thk.: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Beyrut 1385/1965. İbn Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed el-Kûfî (235/858), Musannef, Beyrut (t.y.). İbnu’l-Esîr, ‘İzzuddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Ebî’l-Kerem Muhammed (630/ 1232), el-Kâmil fi’t-Târîh, Beyrut 1399/1979; (Çev.: Ahmet Ağırakça vd., Bahar Yay., İstanbul 1986). -Usdu’l-Ğâbe fî Ma‘rifeti’s-Sahâbe, Beyrut (t.y.). İbn Habîb, Ebû Ca’fer Muhammed b. Habîb (245/859), Kitâbu’l-Muhabber, Nşr.: Ilse Lichtenstadter, Muhammed Hamîdullah, Beyrut (t.y.). İbn Hacer, Ahmet b. Ali el- ‘Âskalânî (852/ 1448), el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, Beyrut 1328. -et-Tehzîbu’t-Tehzîb, Beyrut 1404/1984. -et-Takrîbu’t-Tehzîb, Beyrut 1415/1995. İbn Haldûn, Abdurrahman (808/1406), Târîhu İbn Haldûn, Beyrut (t.y.). İbn Hallikân, Ebû ‘Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekir (681/1282), Vefâyâtu’l-A‘yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân, Thk.: İhsan ‘Abbas, Beyrut 1900. İbn Hibbân, Muhammed, (354/965), Kitâbu’s-Sikât, Haydarabat 1393/ 1973. -Kitâbu Meşâhîri ‘Ulemâi’l-Emsâr, y.y. 1411/1991. İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik (218/ 883), Sîretu’n-Nebeviyye, Thk.: Mustafa es-Sekâ, İbrahim el-İbyâri, Abdu’l-hâfiz Çelebî, Beyrut 1421. İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâil (774/1372), Sîretu’n-Nebeviyye, Thk.: Mustafa Abdu’l-Vâhid, Beyrut 1411/1991. -el-Bidâye ve’n-Nihâye, Thk.: Ali Şîrî, y.y. 1408/1988. İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dineverî (276/889), el-Ma‘ârif, Thk.: Servet ‘Ukkâşe, Kahire 1389/1969. -el-İmâme ve’s-Siyâse, Thk.: Tâhâ Muhammed ez-Zeynî, Kahire 1387/1967. İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî (275/889), Sünenu İbn Mâce, Thk.: Muhammed Fuad Abdulbâki, Beyrut (t.y.). İbn Mâkûlâ, Ali b. Ebî Nasr (468/1075), İkmâlu’l-Kemâl, Kahire (t.y.). İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed (230/844), et-Tabakâtu’l-Kübrâ, Thk.: Muhammed Abdu’l-Kâdir Atâ, Beyrut 1418/1997. İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer en-Numeyrî el-Basrî (262/876), Kitâbu Târîhi’l-Medineti’l-Munevvera, Kum 1410/1985. İbn Seyyidi’n-Nas, Muhammed b. Abdullah b. Yahya (734/1332), ‘Uyûni’l-Eser fî Fununi’l-Meğâzî ve’ş-Şemâil ve’s-Siyer, Beyrut 1406/1986. Kapar, Mehmet Ali, İslâm’ın İlk Döneminde Bey‘at ve Seçim Sistemi, Beyan Yay., İstanbul 1998. Kaegi, Walter E., Bizans ve İlk İslâm Fetihleri, Çev.: Mehmet Özay, İstanbul 2000. el-Mes‘ûdî, Ebu’l-Hasan Alî b. el-Huseyn b. Alî (346/956), Murûcu’z-Zeheb ve Me‘âdinu’l-Cevher, Thk.: Kâsım eş-Şemâ’î, Beyrut 1408/1989. el-Minkarî, Nasr b. Muzâhim (212/827), Vak‘atu Sıffîn, Thk.: Abdusselâm Muhammed Hârûn, Kahire 1382/1962. el-Mizzî, Yusuf b. ez-Zekî Cemâleddin Ebu’l-Haccac (742/1341), Tehzîbu’l-Kemâl fi Esmâi’r- Ricâl, Thk.: Beşşâr ‘Avâr Ma‘ruf, Beyrut 1406/1985. Müslim, İbn Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî (261/876), Sahîhu Müslim, İstanbul (t.y.). en-Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şu‘ayb (303/916), es-Süneni’l-Kubrâ, Thk.: Abdulğaffar Süleyman el-Bendârî, Beyrut 1411/1991. Sarıçam, İbrahim, İslâm Öncesinden Abbâsîlere Kadar Emevî-Hâşimî İlişkileri, Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1997. Sırma, İ.Süreyya, Örnek Halîfeler Dönemi, Beyan Yay., İstanbul 1989. es-Suyûtî, Celâluddîn (911/1505), Târîhu’l-Hulefâ, Hamdi Demirdaş Muhammed, Kahire (t.y.). Reckendorf, “Eş‘as”, İ.A., IV, Milli Eğitim Yay., İstanbul 1979. Söylemez, M. Mahfuz, Bedevîlikten Hadârîliğe Kûfe, Ankara Okulu Yay., Ankara 2001. Şulul, Kasım, Hz. Peygamber Devri Kronolojisi, İnsan Yay., İstanbul 2003. et-Taberânî, Ebi’l-Kasım Süleyman b. Ahmed (360/970), el-Mu‘cemu’l-Kebîr, Thk.: Hamdî Abdulmecîd es-Selefî, Beyrut 1404/1974. et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr (310/922), Târîhu’l-Umem ve’l- Mulûk, Leiden 1879. -el-Müntehâb min Zeyli’l-Muzîl, Beyrut 1358/1939. el-Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkid (207/822), Kitâbu’r-Ridde, Thk.: Mahmud Abdullah Ebu’l-Hayr, Umman (t.y.). -Kitâbü’l-Meğâzî, Thk.: Marsden Jones, London 1966. Yahaya, Mahayudin Hj, “Kûfelilerin Miladî VII. Yüzyılın Ortalarındaki Siyasî Muhalefetleri”, Çev.: Ünal Kılıç, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VI, 2002. el-Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Abdullah b. Ca‘fer b. Vehb (284/897), Târîhu’l-Ya‘kûbî, Beyrut 1423/2002. Yâkût, Şihâbuddîn Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah el-Hamevî (626/1229), Mu‘cemü’l-Büldân, Beyrut 1977. Yıldız, Hakkı Dursun, “Ecnâdeyn Savaşı” D.İ.A., X., Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1995. ez-Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1348), Siyeru A‘lâmi’n-Nubelâ, Thk.: Şu’ayb el-Arnavut, Beyrut 1413/1993. - Tarîhu’l-İslâm, Beyrut 1405/1985.