ÇEVRESEL TUTUMLARDA İDEOLOJİ ETKİSİ: SAĞ KANAT YETKECİLİK, SOSYAL BASKINLIK VE SİSTEMİ MEŞRULAŞTIRMA PERSPEKTİFİNDEN İNCELEME

Yıl 2025, Cilt: 6 Sayı: 2, 79 - 103, 15.09.2025

Oğuzcan Süslü , Aylin Uysal , Mehmet Mustafa Düdükçü , Selver Özgür

Öz

Bu derleme çalışması, bireylerin çevresel tutumlarını şekillendiren ideolojik eğilimleri; sağ kanat yetkecilik (SKY), sosyal baskınlık yönelimi (SBY) ve sistemi meşrulaştırma kuramı çerçevesinde ele almaktadır. SKY, bireylerin otoriteye bağlılık, geleneksel değerlere sıkı tutunma ve farklı gruplara karşı tehdit algısı üzerinden şekillenen bir yönelimdir. Bu özellikler, çevre sorunlarına karşı kayıtsızlık ve çevreci politikalara dirençle ilişkilendirilmektedir. SBY ise toplumsal eşitsizlikleri doğal gören ve hiyerarşiyi destekleyen bireylerin çevreye karşı duyarsızlık geliştirebildiğini ortaya koyar. Bu bireyler, doğa üzerinde üstünlük kurma eğiliminde olup çevreci değerlere öncelik vermezler. Sistemi meşrulaştırma kuramı ise bireylerin mevcut sosyal ve ekonomik düzeni sorgulamak yerine savunmaya yatkın olduklarını ileri sürer. Çevre sorunlarının çoğu, yapısal değişiklik gerektirdiğinden, sistem meşrulaştırıcı bireyler bu tehditleri inkâr etme ya da küçümseme eğilimi gösterebilir. Çalışma genel olarak, çevresel duyarlılığın yalnızca bilgi düzeyiyle değil, ideolojik tutumlarla da şekillendiğini vurgulamaktadır. Bu bağlamda, çevre politikalarının daha geniş kitlelere ulaşabilmesi için, bu tür psikolojik eğilimlerin dikkate alınması gerektiği sonucuna varılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sosyal Baskınlık Yönelimi , Yetkecilik , Sistemi Meşrulaştırma , Çevrecilik

Etik Beyan

Derleme makalesi olduğundan dolayı etik kurula başvurulmamıştır.

Teşekkür

Bu derleme çalışmasının ortaya çıkmasında, ortak emeğimizin, karşılıklı saygının ve akademik daya isteriz. Çalışma boyunca yürüttüğümüz fikir alışverişleri, kaynak taramaları ve yazım süreçlerinde her birimizin özgün katkısı, metnin zenginleşmesine ve çok yönlü bir bakış açısının oluşmasına olanak sağlamıştır. Süreç boyunca yalnızca bilgi üretimi değil; birlikte düşünme, tartışma, karar alma ve ortak bir dili oluşturma konusunda da önemli deneyimler kazandık. Bu deneyim, bizlere akademik üretimin sadece bireysel değil, aynı zamanda kolektif bir sorumluluk ve çaba gerektirdiğini bir kez daha göstermiştir. Çalışmanın hazırlanmasında katkı sağlayan tüm araştırmacıların, yazarların ve akademisyenlerin birikiminden faydalandığımızı belirtmek isteriz. Özellikle kuramsal zeminimizi oluşturan kaynaklar, düşünsel derinliğimizi geliştirmemizde yol gösterici olmuştur. Bu makale ile ilgili herhangi bir finansal kaynaktan yararlanılmamıştır. Bu makale ile ilgili herhangi bir çıkar çatışması bulunmamaktadır

Kaynakça

• Adorno, T. W., Frenkel-Brunswick, E., Levinson, D. J., ve Sanford, R. N. (1950). The authoritarian personality. Harper.
• Altemeyer, B. (1981). Right-wing authoritarianism. University of Manitoba Press.
• Altemeyer, B. (1998). The other “authoritarian personality.” In M. P. Zanna (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 30, pp. 47–92). Academic Press.
• Altemeyer, B. (2004). Highly dominating, highly authoritarian personalities. The Journal of Social Psychology, 144(4), 421–448. https://doi.org/10.3200/SOCP.144.4.421-448
• Ali, Y. M. (2022). Sosyal baskınlık yönelimi, sistemi meşrulaştırma ve göreli yoksunluk arasındaki ilişkiler: Etiyopya ve Türkiye örnekleminde bir inceleme [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. Ankara Üniversitesi DSpace.
• Billig, M. (1978). Fascists: A social psychological view of the National Front. Academic Press.
• Caricati, L., ve Sollami, A. (2018). Contrasting explanations for status-legitimacy effects based on system justification theory and social identity theory. Journal of Theoretical Social Psychology, 2(1), 13–25. https://doi.org/10.1002/jts5.15
• Caricati, L., ve Sollami, A. (2021). Social dominance orientation boosts collective action among low-status group members. Frontiers in Psychology, 12, Article 681302. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.681302
• Çağlar Akoğlu, S. (2014). Ekolojik ikilemler ve hayvan hakları: Yetkecilik, sosyal baskınlık yönelimi ve değerler [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi].
• Duckitt, J. (2015). Authoritarian personality. In J. D. Wright (Ed.), International encyclopedia of the social ve behavioral sciences (2nd ed., Vol. 2, pp. 255–261). Elsevier.
• Duckitt, J., ve Fisher, K. (2003). The impact of social threat on worldview and ideological attitudes. Political Psychology, 24(1), 199–222.
• Duckitt, J., ve Sibley, C. G. (2010). Personality, ideology, prejudice, and politics: A dual- process motivational model. Journal of Personality, 78(6), 1861–1893.
• Feinberg, M., ve Willer, R. (2013). The moral roots of environmental attitudes. Psychological Science, 24(1), 56–62. https://doi.org/10.1177/0956797612449177
• Feygina, I. (2013). Social justice and the human–environment relationship: Common systemic, ideological, and psychological roots and processes. Social Justice Research, 26(3), 363–381. https://doi.org/10.1007/s11211-013-0189-8
• Feygina, I., Jost, J. T., ve Goldsmith, R. E. (2010). System justification, the denial of global warming, and the possibility of “system-sanctioned change.” Personality and Social Psychology Bulletin, 36(3), 326–338. https://doi.org/10.1177/0146167209351435
• Hasta, D., ve Dönmez, A. (2009). Yetkecilik, bilişsel karmaşıklık düzeyi ile siyasal ideoloji arasındaki ilişki. Türk Psikoloji Dergisi, 24(64), 19–29.
• Inglehart, R., ve Norris, P. (2016). Trump, Brexit, and the rise of populism: Economic have- nots and cultural backlash. Harvard Kennedy School Faculty Research Working Paper Series, PEPG 16-02. https://doi.org/10.2139/ssrn.2818659
• Jost, J. T., ve Banaji, M. R. (1994). The role of stereotyping in system-justification and the production of false consciousness. British Journal of Social Psychology, 33(1), 1–27. https://doi.org/10.1111/j.2044-8309.1994.tb01008.x
• Jost, J. T., Glaser, J., Kruglanski, A. W., ve Sulloway, F. J. (2003). Political conservatism as motivated social cognition. Psychological Bulletin, 129(3), 339–375. https://doi.org/10.1037/0033-2909.129.3.339
• Kaplan, G. T. (2021). Yetkeciliğin ve sosyal baskınlık yöneliminin çevrecilikle ilişkisinde tehdit algısı ve psikolojik mesafenin rolü [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi].
• Karayeğen, G. (2015). Çevreci tutum ve davranışlar: Sosyal baskınlık yönelimi, yetkecilik ve ahlak açısından bir değerlendirme [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi].
• Köseoğlu, F. (2023). Hayvanlara yönelik ayrımcılığı gruplar arası düzlemde ele almak: Türcülüğün sosyal baskınlık ve sosyal temsiller kuramları bağlamında incelenmesi [Yüksek lisans tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi].
• Manson, J. H. (2020). Right-wing authoritarianism, left-wing authoritarianism, and pandemic- mitigation authoritarianism. Personality and Individual Differences, 167, 110251.
• Mason, C. E., Vlasceanu, M., ve Jost, J. T. (2024). Framing environmental messages to appeal to system-justifying motives. Journal of Environmental Psychology, 89, 102084. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2023.102084
• Milfont, T. L., ve Duckitt, J. (2010). The Environmental Attitudes Inventory: A valid and reliable measure to assess the structure of environmental attitudes. Journal of Environmental Psychology, 30(1), 80–94. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2009.09.001
• Milfont, T. L., Richter, I., Sibley, C. G., Wilson, M. S., ve Fischer, R. (2013). Environmental consequences of the desire to dominate and be superior. Personality and Social Psychology Bulletin, 39(9), 1127–1138. https://doi.org/10.1177/0146167213490805
• Özbebek Tunç, A., Akdemir Ömür, G., ve Düren, A. (2013). Çevresel farkındalık. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, (47), 1–17.
• Perry, R., ve Sibley, C. G. (2013). A dual-process motivational model of ideology and prejudice: How social dominance and right-wing authoritarianism fuel intolerance and opposition to equality. Current Directions in Psychological Science, 22(6), 460–466.
• Schultz, P. W., ve Stone, W. F. (1994). Authoritarianism and attitudes toward the environment. Environment and Behavior, 26(1), 25–37. https://doi.org/10.1177/0013916594261002
• Sidanius, J., ve Pratto, F. (1999). Social dominance: An intergroup theory of social hierarchy and oppression. Cambridge University Press.
• Son Hing, L. S., Bobocel, D. R., Zanna, M. P., ve McBride, M. V. (2007). Authoritarian dynamics and unethical decision making: High social dominance orientation leaders and high right-wing authoritarianism followers. Journal of Personality and Social Psychology, 92(1), 67–81. https://doi.org/10.1037/0022-3514.92.1.67
• Stanley, S. K., ve Wilson, M. S. (2019). A meta-analysis of the relationship between social dominance orientation, authoritarianism, and attitudes toward the environment and climate change. Journal of Environmental Psychology, 61, 46–56. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2018.12.002
• Stanley, S. K., Wilson, M. S., Sibley, C. G., ve Milfont, T. L. (2017). Dimensions of social dominance and their associations with environmentalism. Personality and Individual Differences, 107, 228–236. https://doi.org/10.1016/j.paid.2016.11.051
• Turhan, F. (2021). Benlik kaynakları tükenmesi olgusunu gruplar arası bağlama yerleştirmek: Grupla özdeşleşme ve sosyal baskınlık yöneliminin etkilerinin minimal grup paradigması kapsamında incelenmesi [Yüksek lisans tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi].
• Uçar, G. K., Yalçın, M. G., ve Özdemir, G. (2019). İklim değişikliği inkârının sosyal baskınlık yönelimi ve ekolojik adil dünya inancı ile ilişkisi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(37), 739–764.
• Whitley, B. E., ve Kite, M. E. (2010). The psychology of prejudice and discrimination. Wadsworth Cengage Learning.
• Wiseman, M., Wilson, G., ve Bogner, F. X. (2012). Environmental values and authoritarianism. Psychology Research, 2(1), 25–31.
• Yücel, M. B. (2018). Çevrecilik: Yetkecilik, yükleme karmaşıklığı ve sistemi meşrulaştırma açısından bir değerlendirme [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].