İSLÂM İKTİSAT DÜŞÜNCESİ TARİHİNİN FIKHÎ KAYNAKLARI

Yıl 2020, Cilt: 19 Sayı: Temmuz 2020(Özel Ek) - Prof. Dr. Sabri ORMAN Özel Sayısı, 140 - 159, 31.07.2020

Gülizar Artuç

Öz

İslâm iktisadının ayrı bir bilim dalı olarak ortaya çıkması yaklaşık son bir asrı bulmasına rağmen düşünce olarak İslâm’ın ilk yıllarına kadar götürülmesi mümkündür. Kur’an ve Sünnetin iktisadî hayata dair getirdiği ilkeler, canlı bir ekonomik hayatın içinde olan ilk Müslümanların uygulamalarıyla ete kemiğe bürünmüştür. Bu çerçevede İslâm ilim geleneğinin yazılı kaynaklarına bakıldığında zengin bir muhteva ile karşılaşılmaktadır. İslâm iktisat düşüncesinin kaynakları olarak incelenmesi gereken bu eserler genel ve özel olmak üzere ikili bir tasnifle ele alınmaktadır. Sabri Orman tarafından “Kur’an-ı Kerim - Hadis Mecmuaları ve Şerhleri - Tefsir, Fıkıh, Fıkıh Usûlü, Kelâm, Tasavvuf ve Edep Literatürleri - Felsefe - Tarih ve Coğrafya” şeklinde sıralanan bu genel kaynaklar arasında Fıkıh ve Fıkıh Usûlü eserlerinin de yer aldığı görülmektedir. İslâm iktisat düşüncesinin özel kaynakları, “harâc, emvâl, kesb, hisbe” türü eserler ile daha özelde muhtelif bazı konulara hasredilmiş literatürden oluşmaktadır. Fıkıh literatüründeki bu tür eserlerin tespit edilerek ortaya konulması hem batılı iktisat tarihçilerinin iddia ettiği ‘büyük boşluk’ tezinin geçersiz olduğuna dikkat çekilmesi hem de günümüz iktisat düşüncesinin gelişimine katkı sunmak açısından oldukça önemlidir. Bu çalışmada hem genel kaynaklar hem de özel kaynaklardan sayılabilecek bazı fıkhî kaynakların genel çerçevesi belli başlı bazı örnek eserlerle -mütevazi bir başlangıç olması düşüncesiyle- çizilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh, Fıkıh Usulü, İslam İktisadı, İslam İktisat Düşüncesi Tarihi, Harac, Emval, Kesb, Hisbe

Teşekkür

Sabri Orman hocamızın vefatı hepimizi derinden etkiledi. Tez çalışmamın şekillenmesinde çok katkısı olmuştu. Özel sayıdan haberdar olunca tez çalışmamdan bir makale hazırlamayı düşündüm. Bu özel sayıyı düşünen dergi yetkililerine içten teşekkür ederim. İyi Çalışmalar..

THE FİQH RESOURCES OF THE HİSTORY OF ISLAMİC ECONOMİC THOUGHT

Öz

Although the emergence of Islamic economics as a separate discipline takes about a century, it is possible to take it as a thought until the first years of Islam. The principles brought by the Qur'an and the Sunnah regarding the economic life were covered in flesh by the practices of the first Muslims in a lively economic life. In this context, when looking at the written sources of the Islamic tradition, a rich content is encountered. These works, which should be examined as sources of Islamic economic thought, are dealt with in a dual classification as general and private. Among the sources edited by Sabri Orman as “The Qur'an - Summary of Hadiths and their commentary - Tafsir, Fiqh, Method of Fiqh, Kalam, Mysticism and the Liturgy of Ethics, Philosophy, History and Geography” there are works of Fiqh and Usûl al-Fiqh. Specific sources of Islamic economic thought consist of works such as “kharaj, amval, kasb, hisba” and more specifically, literature devoted to various topics.Identifying such works in the fiqh literature is very important in terms of noting that the 'big gap' thesis claimed by western economics historians is invalid and contributing to the development of today's economic thought.In this study, the general framework of some fiqh sources, which can be counted from both general sources and private sources, has been tried to be drawn with some major sample works - the idea of a modest beginning.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Fiqh, Usûl al-Fiqh, Islamic Economics, History of Islamic Economics Thought, Kharaj, Amval, Kasb, Hisba

Kaynakça

• Aybakan, Bilal. (2006). “Fürû‘ Fıkıh Sistematiği Üzerine”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(31), 5-32.
• Aydın, Cengiz. (1992). “Ca‘fer b. Ali ed-Dımaşkî”. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 6, ss. 546-547). İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• Bilmen, Ö. Nasuhi. (1976). Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu (C. 1). İstanbul: Bilmen Yayınevi.
• Çapra, Ömer. (1993). İslâm’da İktisadî Nizam. (Hulusi Yavuz, Çev.). İstanbul: Sebil Yayınevi.
• Çelebi, Kâtip. (1972). Keşf’zunûn (Şerefettin Yaltkaya & Rıfat Bilge, thk.). İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Ebû Cafer, Ahmed b. Nasr el-Esedi el-Mâliki. (1988). Kitabü’l-Emval (R. Muhammed & Salim Şehade, thk.) Rabat: Merkezu İhyai't-Türasi'l-Mağribi.
• Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellam el-Herevi. (1401/1981). Kitabü’l-Emval. Kahire: Darü’l-Fikr.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrâhîm. (1396/1976). Kitabu'l-Harâc. Kahire: Matbaatu's-Selefiyye.
• ed-Dihlevî, Şah Veliyyullâh Ahmed. (1355/1936). Huccetullahi'l-baliğa (C.1-2). Kahire: Daru't-Turas.
• el-Ashker, Ahmed. & Wilson, Rodney. (2019). İslam İktisadının Kısa Tarihi. (S. Yıldırım & Z. E. Bayrak, Çev.). İstanbul: İktisat Yayınları.
• el-Cersifî, Ömer b. Osman. (1955). “Risâle fi’l-Hisbe”, Selasu resaili Endelüsiyye fî âdâbi'l-hisbe ve'l muhtesib (E. Levi Provençal, thk.). Kahire.
• el-İbyâni, Abdullah b. Ahmed. (1992). Mesailü's-semâsire (Muhammed el-Arusi el-Matvi, thk.). Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî.
• el-Kâsânî, Alâüddin Ebû Bekr. (1974). Bedâʾiʿu’s-sanâi fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ (C. 1-7). Beyrut: Daru’l-Kitabu’l-Arab.
• el-Kinânî, Yahya b. Ömer. (1975). en-Nazar ve'l-ahkâm fî cemii ahvâli's-sûk (H. Hüsni Abdülvehhab, thk.). Tunis: eş-Şeriketü't-Tunisiyye.
• Eskicioğlu, Osman. (1999). İslâm ve Ekonomi. İzmir: Çağlayan Matbaası.
• es-Sakatî, Ebû Abdullah Muhammed. (1407/1987). Fî âdâbi’l-hisbe (Hasan ez-Zeyn, thk.). Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Hadis.
• eş-Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm. (t.y.) Muvâfakât. Beyrut: el-Mektebetu't-Ticariyyeti'l-Kubra.
• eş-Şeybâni, Muhammed b. Hasan. (1997). Kitâbu’l-Kesb. Beyrut: Mektebetu Matbuatu'l İslâmiyye.
• eş-Şeyzeri, Abdurrahman b. Nasr. (1365/1946). Nihâyetü’r-rütbe fî talebi’l-hisbe (Seyyid el-Bâz, thk.). Kahire: Lecnetü't-Te’lif ve't-Terceme ve’n-Neşr.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. (1414/1702). el-Müstasfâ min ilmi'l-usûl (Hamze ibn Z. Hafiz, thk.) (C. 1-4). Medine: Şeriketu'l-Medine Münevvere.
• Ghazanfar, S. M. (2015). Orta Çağ İslâm İktisat Düşüncesi (Batı İktisadındaki “Büyük Kayıp Halka”nın Telafisi). (M. Sabri Gönül, Çev.) İstanbul: Klasik Yayınları.
• Ghazanfar, S. M., & Islahi, Abdulazim. (2015). “Orta Çağ Arap-İslâm İktisat Düşüncesine Dair Araştırmalar (İbn Teymiyye’nin İktisat Düşüncesinin Bazı Yönleri)”, Orta Çağ İslâm İktisat Düşüncesi (Batı İktisadındaki “Büyük Kayıp Halka”nın Telafisi). (M. Sabri Gönül, Çev.) İstanbul: Klasik Yayınları.
• Gül, Ali Rıza. (2010). “İslâm İktisat Düşüncesinin Kur’ân’daki Temelleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 51(2), 27-78.
• Hasanuzzaman, M. (2018). Kur’an-ı Kerim’de İktisadî Öğretiler. (Zeynep Özbek, Çev.). İstanbul: İGİAD Yayınları.
• Heyet. (t.y). “Hubeyşî”. İslâm Âlimleri Ansiklopedisi (C. 10, ss. 144-146). İstanbul: Türkiye Gazetesi Yayınları.
• Hizmetli, Mustafa. (2009). "Hisbe Risalelerine Göre Endülüs’te Çevre Bilinci". İSTEM (ss. 207-219).
• Hosseini, Hamid. (2015). “Adam Smith Öncesi Piyasa Mekanizmasının Anlaşılması (Orta Çağ İslâm İktisat Düşüncesi)”. (M. Sabri Akgönül, Çev.). Shaikh M. Ghazanfar (Ed.), Orta Çağ İslâm İktisat Düşüncesi: Batı İktisadındaki ‘Büyük Kayıp Halka’nın Telafisi içinde (ss. 135-159). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Islahi, Abdulazim. (2017). Müslümanların İktisadî Düşünce ve Analize Katkıları. (F. Furkan Akosman & Mustafa Özer, Çev.) İstanbul: İktisat Yayınları.
• Itr, Nûreddîn. (1994). “Dâvûd ez-Zâhirî”. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 9, ss. 49-50). İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• İbn Abdûn, Muhammed b. Ahmed. (2009) Risale fi’l-kadai ve’l-hisbe (Fatıma el-İdris, thk.). Beyrut-Lübnan. Daru’bnu Hazm.
• İbn Abdurraûf, Ahmed b. Abdullah. (1955). "Risale fi Adabi'I-Hisbe ve'I-Muhtesib", Selasu resaili Endelüsiyye fî âdâbi'l-hisbe ve'l-muhtesib (E. Levi Provençal, thk.). Kahire.
• İbn Abdüsselâm, İzzüddîn. (2000). el-Kavâʿidü’l-kübrâ el-mevsûm bi kavâ’idi’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm (N.K. Hammad & O. C. Zamiriyye, thk.). (C.1-2). Dımaşk: Daru'l-Kalem.
• İbn Aşûr, Muhammed Tahir. (2001). Makasıdü'ş-şeriati'l-İslâmiyye. Ürdün: Daru'n-Nefais.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed. (1967-1969). el-Muhallâ (C.1-15). Mısır: Mektebetu’l-Cumhuriyyetu'l-Arabiyye.
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim. (1980). “Risâle fi’l-harâc”. Resailu İbn Nüceym içinde (Halil el-Meys thk.). Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye.
• İbn Receb, Ebü'l-Ferec Zeynüddin. (2004). el-İstihrac li-ahkâmi'l-harac (İyâd b. Abdillatîf thk.). Beyrut: Beytu’l-Efkâri’d-Devliyye.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed. (1975). Bidâyetü’l-Müctehid (C. 1-2). Kahire: Daru’l-Kutubi’l-Hadîse.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. (1381/1961). Mecmûʿu fetâvâ (C. 1-37). (Abdurrahman en-Necdi Asımi, thk). Riyad: Metabiu'r-Riyad.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. (1403/1983). el-Hisbe fî’l-İslâm (Seyyid b. Muhammed, thk.). Riyad: Vakfullah Teâla.
• İbnu’l-Uhuvve, Ziyauddin Muhammed. (2001). Mealimü’l-kurbe fi ahkami’l-hisbe (İbrahim Şemseddin, thk.). Beyrut: Darü'l-Kütübü'l-İlmiyye.
• Kallek, Cengiz. (2006). “Narh”. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 32, ss. 387-389). İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• Kallek, Cengiz. (2010) “Şeyzerî”, TDV İslam Ansiklopedisi (C. 39, ss. 107-109). İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• Kallek, Cengiz. (2015). İslâm İktisat Düşüncesi Tarihi: Harâc ve Emvâl Kitapları. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Kara, İsmail. (2010). “‘Unuttuklarını Hatırla!’ Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 15 (28), 1-67.
• Karadâğî, A. Muhyiddin. (2018) İslâm İktisadına Giriş. (Abdullah Kahraman, Çev.). İstanbul: İktisat Yayınları.
• Karakoç, Sezai. (2015). İslâm Toplumunun Ekonomik Strüktürü. İstanbul: Diriliş Yayınları.
• Karaman, Hayrettin. (1978). Mukayeseli İslâm Hukuku (C.1-3). İstanbul: İrfan Yayınevi.
• Kerekî, Ebü’l-Hasen Nûreddîn Alî. (1413/1995). “Katı'atü'l-lecâc fî tahkiki hilli'l-harâc”. el-Harâciyyat içinde. Kum: Müessesetü'n-Neşri'l-İslâmî.
• Khan, M. Akram. (2017). İslâm İktisadına Giriş. (Gökhan Umut, Çev.) İstanbul: İktisat Yayınları.
• Khan, M. Ekrem. (2018). İslâm İktisadının Meseleleri. (Sercan Karadoğan, Çev.). İstanbul: İktisat Yayınları.
• Köksal, A. Cüneyd., & Dönmez, İ. Kâfi. (2012). “Usûl-i Fıkıh”. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 42, ss. 201-210). İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• Mayhudi, Mohd. (2019). “Bütüncül bir Sosyal Bilim Olarak İslâm İktisadı”. Kızılkaya N. (Ed.), İslâm İktisadı Metodolojisi: Sorunlar ve Çözüm Önerileri içinde (ss. 117-159). İstanbul: İktisat Yayınları.
• Mevdudi, Ebu’l Ala. (2016). İslâm Ekonomisinin Temel İlkeleri. Abdullah Yusufoğlu (Ed.). İstanbul: Çıra Yayınları.
• Orman, Sabri. (1999). “Başlangıcından Osmanlı’ya İktisadî Düşünce Tarihinin İslâmî Kaynakları”, Dîvân: İlmî Araştırmalar, 6 (1), 9-48.
• Orman, Sabri. (2014). İslâmî İktisat, Değerler ve Modernleşme Üzerine. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Özel, Ahmet. (2002). “Kinânî”, TDV İslam Ansiklopedisi (C. 26, ss. 33-34). İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• Özel, Ahmet. (2014). Hanefi Fıkıh Âlimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: TDV Yayınları.
• Rahbî, Abdulaziz b. Muhammed el-Hanefi. (1973). Fıkhu'l-müluk ve miftahi'r-ritac el-mürsad ala hizane kitabi'l-harac. (C. 1-2). (Ahmed Abir Kebisi, thk.). Bağdad: İhyau't-Turasi'l-Arabi.
• Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl. (2009). el-Mebsût, C. 1-30. Beyrut: Dâru’l-Kitabu’l-İlmiyye.
• Sıddıki, M. Nejatullah. (1998). “İslâm İktisat Düşünce Tarihi Üzerine Yapılan Çalışmaların Bir Tahlili” (Ömer Açıkgöz, Çev.). İslâmi Araştırmalar Dergisi, 11(3-4), 220-235.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen. (1417/1996). es-Siyer ve’l-harâc ve’l-uşr min kitabi’l-Asl el-ma’rûf bi’l-Mebsût (Mecid Huduri, thk.). Karaçi: İdaretü’l-Kur’an ve’l-Ulumi’l-İslâmiyye.
• Tabakoğlu, Ahmet. (2013). İslâm İktisadına Giriş, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Yeniçeri, Celal. (1980). İslâm İktisadının Esasları. İstanbul: Şamil Yayınevi.