مشروعية الصكوك المستندة إلى الذهب من خلال الاقتراض الحكومي في تركيا: دراسة فقهية في ضوء بيع الوفاء وبيع الاستغلال

Yıl 2025, Cilt: 2 Sayı: 3, 231 - 250, 29.12.2025

Abdullah Kuluç , Bahjt Mouhamd Almoustafa

Öz

شهدت السنوات الأخيرة توسّعًا ملحوظًا في استخدام صكوك الإجارة ضمن منظومة الاقتصاد الإسلامي، ولا سيّما الصكوك المستندة إلى الذهب، التي طُرحت على المستثمرين بوصفها أدوات تمويلية بديلة يُدَّعى خلوّها من الربا. يهدف هذا البحث إلى تقويم المشروعية الفقهية لصكوك الإجارة المبنية على الذهب المستخدمة من خلال الاقتراض الحكومي في تركيا، من خلال تحليل بنيتها العقدية وآليات إصدارها ونتائجها العملية، وبيان علاقتها بعقدي بيع الوفاء والبيع بالاستغلال وما يرتبط بهما من أحكام الرهن والربا في الفقه الإسلامي، ولا سيّما في إطار المذهب الحنفي. وتتمحور إشكالية الدراسة حول مدى انسجام هذه الصكوك، في تطبيقها العملي، مع الضوابط الشرعية للعقود المالية، وما إذا كانت تمثّل بديلًا شرعيًا حقيقيًا عن السندات الربوية أم تكييفًا فقهيًا لآليات الاقتراض التقليدي. ولتحقيق ذلك، اعتمدت الدراسة منهجًا تحليليًا وصفيًا ذا بُعد فقهي تطبيقي، من خلال وصف هيكلة الصكوك وإجراءات إصدارها بالاستناد إلى البيانات الرسمية الصادرة عن الجهات التركية المختصة، ثم تحليلها في ضوء القواعد الفقهية وقرارات المجامع الفقهية المعاصرة، ولا سيّما هيئة المحاسبة والمراجعة للمؤسسات المالية الإسلامية (AAOIFI) ومجمع الفقه الإسلامي الدولي. كما تناول البحث البنية القانونية والطبيعة الفقهية للشخصية الاعتبارية للشركة ذات الغرض الخاص لإصدار الصكوك (Hazine Müsteşarlığı Varlık Kiralama Şirketi)، وأجرى مقارنة بين صكوك الإجارة المستندة إلى الذهب وسندات الذهب المطروحة بالتزامن معها. وتخلص الدراسة إلى وجود إشكالات فقهية وقانونية مؤثرة في تقويم مشروعية هذه الصكوك، مع تقديم مجموعة من التوصيات الهادفة إلى تعزيز انضباطها الشرعي وتوجيه تطويرها بما ينسجم مع مقاصد الشريعة.

Anahtar Kelimeler

البيع بالاستغلال , صكوك الإجارة المبنية على الذهب , بيع الوفاء , أداة الاقتراض , الفقه الإسلامي

Türkiye’de Devlet Borçlanma Aracı Olarak Altına Dayalı Kira Sertifikalarının Fıkhî Meşruiyeti: Bey‘ Bi’l-Vefâ ve Bey‘ Bi’l-İstiğlâl Bağlamında Bir Analiz

Öz

Son yıllarda İslâm ekonomisi çerçevesinde icâre sukuklarının kullanımında kayda değer bir genişleme gözlemlenmiş; özellikle altına dayalı sukuklar, faizden arındırılmış alternatif finansman araçları olarak yatırımcılara sunulmuştur. Bu çalışma, Türkiye’de kamu borçlanma aracı olarak kullanılan altına dayalı icâre sukuklarının fıkhî meşruiyetini değerlendirmeyi amaçlamakta; bu çerçevede söz konusu sukukların akdî yapısını, ihraç mekanizmalarını ve uygulamadaki sonuçlarını analiz etmekte, ayrıca bunların bey‘ bi’l-vefâ ve bey‘ bi’l-istiğlâl akitleriyle olan ilişkisini ve İslam hukukunda rehin ve faizle bağlantılı hükümlerini, özellikle Hanefî mezhebi perspektifinden incelemektedir. Araştırmanın temel problemi, bu sukukların pratik uygulamada mali akitlere ilişkin şer‘î ilkelerle ne ölçüde uyumlu olduğu ve faizli tahvillere gerçek anlamda şer‘î bir alternatif mi yoksa geleneksel borçlanma mekanizmalarının fıkhî bir uyarlaması mı teşkil ettiği sorusu etrafında şekillenmektedir. Bu amacı gerçekleştirmek üzere çalışmada fıkhî-uygulamalı boyuta sahip betimleyici-analitik bir yöntem benimsenmiş; ilgili sukukların yapısı ve ihraç süreçleri, Türkiye’deki yetkili kurumlarca yayımlanan resmî veriler ışığında ortaya konulmuş, ardından bu yapı fıkhî kaideler ile çağdaş fıkıh akademilerinin kararları, özellikle İslami Finansal Kuruluşlar Muhasebe ve Denetleme Kurumu (AAOIFI) ile İslam Fıkıh Akademisi kararları çerçevesinde değerlendirilmiştir. Çalışma ayrıca, sukuk ihracı amacıyla kurulan özel amaçlı kuruluşun (Hazine Müsteşarlığı Varlık Kiralama Şirketi) hukuki yapısını ve fıkhî tüzel kişiliğini ele almakta; altına dayalı icâre sukukları ile eş zamanlı olarak piyasaya sunulan altın tahvilleri arasında karşılaştırmalı bir analiz gerçekleştirmektedir. Araştırma, bu sukukların şer‘î meşruiyetinin değerlendirilmesinde etkili olan bazı fıkhî ve hukuki sorunların varlığını ortaya koymakta ve bunların giderilmesine yönelik, şeriatın amaçlarıyla uyumlu bir dizi öneri sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Altına Dayalı İcâre Sukukları , Bey‘u’l-vefâ , İstiglâl Satışı , Borçlanma Aracı.

The Sharīʿah Legitimacy of Gold-Backed Lease Certificates as a Public Debt Instrument in Türkiye: A Fiqh Analysis within the Framework of Bay‘ al-Wafā’ and Bay‘ al-Istighlāl

Öz

In recent years, there has been a notable expansion in the usage of ijārah ṣukūk (lease-based Islamic bonds) within the framework of Islamic economics, particularly gold-backed ṣukūk, which have been presented to investors as alternative financing instruments claimed to be free from interest. This study aims to evaluate the Sharīʿah legitimacy of gold-based ijārah ṣukūk employed as a public borrowing instrument in Türkiye by analyzing their contractual structure, issuance mechanisms, and practical outcomes. It also examines their relationship with the contracts of bayʿ al-wafāʾ and bayʿ al-istighlāl, as well as the associated rulings on pledge (rahn) and usury (ribā) in Islamic jurisprudence, with particular reference to the Ḥanafī school. The central research problem revolves around the extent to which these ṣukūk, in their practical application, conform to the Sharīʿah principles governing financial contracts, and whether they constitute a genuinely Sharīʿah-compliant alternative to interest-based bonds or merely represent a juristic adaptation of conventional borrowing mechanisms. To address this issue, the study adopts a descriptive-analytical methodology with an applied juristic dimension. It first provides a detailed description of the ṣukūk structure and issuance procedures based on official data published by the relevant Turkish authorities, and then analyzes this structure in light of classical juristic principles and the resolutions of contemporary fiqh bodies, particularly the Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions (AAOIFI) and the International Islamic Fiqh Academy. The study further examines the legal structure and juristic nature of the Special Purpose Vehicle established for ṣukūk issuance, namely the Hazine Müsteşarlığı Varlık Kiralama (Asset Leasing Company of the Undersecretariat of the Treasury) Şirketi, and conducts a comparative analysis between gold-based ijārah ṣukūk and gold bonds that were offered concurrently. The findings reveal the presence of significant juristic and legal challenges affecting the assessment of the Sharīʿah compliance of these ṣukūk, likewise the study concludes by proposing a set of recommendations aimed at enhancing their Sharīʿah governance and aligning their development with the objectives of Islamic law (maqāṣid al-sharīʿah).

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Gold-based ijārah ṣukūk , bayʿ al-wafāʾ , bayʿ al-istighlāl , borrowing instrument.

Kaynakça

• AAOIFI (Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions). “Rehin ve Modern Uygulamaları”. Şer‘î Standartlar, C. 39, 941-959. Bahreyn, 2009.
• Bayyiğit, Mehmet. II. Uluslararası İslam ve Ticaret Hukuku Kongresi. Konya: KTO Karatay Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Belhî, Nizâmeddîn el-Bernhâbûrî (Ed.). Fetâvâ’l-Hindiyye. C. 3, 2. Baskı. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1893.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuku İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhıyye Kamusu. C. 6. İstanbul: Ravza Yayınları, 2013.
• Çalış, Halit. İslam Hukuku. Ed. Talip Türcan. Ankara: Grafiker Yayınları, 2017.
• Döndüren, Hamdi. Delilleriyle Ticaret ve İktisat İlmihali. İstanbul: Erkam Yayınları, 1993.
• Erdoğan, Mehmet (Ed.). Fıkıh ve Hukuk Terimleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Gözübenli, Bekir. “Bey‘ Bi’l-Vefâ ve Bey‘ Bi’l-İstiğlâl”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1990): 109-119.
• Hafîf, Ali. İslam Hukukuna Göre Hukuki İşlemler ve Hükümleri. Çev. Rahmi Yaran. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• HMB (T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı). “Yatırımcı Kılavuzu”. Erişim 28 Mayıs 2022. https://www.hmb.gov.tr/altin-tahvili-kira-sertifikasi-anasayfa
• İbn Âbidîn, Muhammed b. Ömer. Reddü’l-Muhtar alâ’d-Dürri’l-Muhtar. C. 5. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1992.
• İİFA (İslam Fıkıh Akademisi). “İslami Sukuk Hakkında Karar”. Erişim 28 Mayıs 2022. http://www.iifa-aifi.org/2348.html
• İnanır, Ahmet. İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslam Hukuku. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2008.
• Kaan, Enver Osman. “Finansman Kaynağı Olarak Bey‘ Bi’l-Vefa, Bey‘ Bi’l-İstiğlâl ve Bey‘u’l-Îne”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları 17 (2018): 223-251.
• Karaman, Hayreddin. “Akid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 2, 251-256. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslam Hukuku. C. 3. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
• Kaya, Süleyman. XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Nazari ve Tatbiki Olarak Karz İşlemleri. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2007.
• Kayapınar, Hüseyin. İslam Hukukunda Bey‘u’l-Vefâ ve Bey‘u Bi’l-İstiğlâl Akitleri. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 1986.
• Kuşat, Nurdan. “Modern İslami Finans Sektörünün İnovatif Gücü: Sukuk”. Akademik Bakış 41 (2014): 1-21.
• Mecelle Komisyonu (Haz.). Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1877.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Feramuz. Dürerü’l-Hükkâm. C. 2. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1899.
• SPK (Sermaye Piyasası Kurulu). “Kira Sertifikaları Tebliği”. Resmî Gazete, 2013.
• Şahin, Osman. “Safka”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 35, 480-481. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Şener, Oruç Hami. Teorik ve Uygulamalı Ortaklıklar Hukuku. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2017.
• Şeyh Bedreddin, Mahmud b. İsrail. Camiu’l-Fusuleyn. C. 1. Kahire: y.y., 1883.
• TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu). “Evlenme ve Boşanma İstatistikleri”. Erişim 2022. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Evlenme-ve-Bosanma-Istatistikleri-2022-49437