Neolithic Stone Pillar Tradition in Southeast Anatolia: A Comparative Assessment Using a Contextual Approach

Yıl 2021, Sayı: 25, 27 - 59, 24.01.2022

Erhan Bingöl

https://doi.org/10.26650/anar.2021.990953

Öz

The last 25 years witnessed an unprecedented increase in the theoretical and empirical research on the southeast Anatolian Pre-Pottery Neolithic (PPN) period, focusing on cult buildings and ritual symbolism. The cult structures, pillars, and relief motifs, which became the center of research in the region with the discovery of Nevali Çori and Göbeklitepe, engendered novel theoretical discussions within the archaeology of religion. The main subject of this study is the evaluation of the stone pillars—which became a tradition in the PPN period—in terms of their archaeological contexts. This paper discusses the pillars and details and depictions etched on them, while compiling numerical data on their assessed features. All the stone pillars unearthed so far in archaeological excavations and surveys have been re-evaluated and reinterpreted from a holistic approach by considering the archaeological contexts as well as their structural features and relief depictions. Stone pillars provide ample information on the symbolism and ritual practices of the communities when assessed with their archaeological contexts and symbolic features as a whole. The stone pillars identified in the Euphrates and Tigris regions represent two different traditions in terms of form, size, and depiction, which indicate that these two regions need to be viewed as two unique and separate yet connected entities. This difference is an indication of unique symbolic and ritual practices that refer to distinct ideological worlds. However, in both regions, the cult and special buildings were mostly located in a specially selected area of the settlements, separate from the domestic features and architecture. In addition, the practice of constant construction and re-construction, the secondary use of pillars as architectural elements, and the subsequent burial of buildings when their use-life was completed are common characteristics observed in both regions. Masculine and wild faunal symbols typically characterize the pillars from the Euphrates Basin sites. The gradual shrinkage of pillar size and their subsequent disappearance at the Euphrates Basin sites may suggest that ideological and economical transformations were underway in Neolithic society.

Anahtar Kelimeler

Southeast Anatolia, Pre-Pottery Neolithic Period, Pillar Tradition, Cult Buildings, Göbeklitepe

Güneydoğu Anadolu’da Neolitik Dönem Dikilitaş Geleneği: Bağlamsal Yaklaşımla Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme

Öz

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Neolitik Dönem yerleşimleri özellikle son yirmi beş yıldır kült yapıları ve simgecilik merkezli farklı teoriler üzerinden yoğun olarak incelenmiştir. İlk olarak Nevali Çori, sonrasında Göbeklitepe’nin keşfiyle birlikte bölgedeki araştırmaların merkezine yerleşen kült yapıları, dikilitaşlar ve kabartma motifler, din arkeolojisi açısından yenilikçi kuramsal tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Bu çalışmanın ana konusunu Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem içerisinde bir gelenek halini alan dikilitaşların arkeolojik bağlamlarından hareketle değerlendirmesi oluşturur. Değerlendirme kapsamında ilk olarak tüm yerleşim yerlerinde saptanmış olan dikilitaşlar ve üzerinde bulunan betimlemeler ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Daha sonra dikilitaşların sahip olduğu özellikler yerleşmeler arası karşılaştırmalar yapabilmek için sayısal verilere dönüştürülmüş ve buradan elde edilen istatistiki sonuçlardan ve dikilitaşların arkeolojik bağlamlarından hareketle bütüncül bir yaklaşımla yeniden yorumlanmıştır. Dikilitaşlar üzerindeki tasvirlerin sembolik içeriğiyle arkeolojik bağlamları bir arada ele alındığında Güneydoğu Anadolu Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem toplumlarının ritüel davranışlarına ışık tutacak niteliktedir. Fırat ve Dicle Bölgesi’nde ele geçen dikilitaşlar form, boyut ve tasvir anlayışı bakımından iki farklı geleneği yansıtmakta, her iki bölgenin özgün karakterinin göz ardı edilmemesi gerektiğine işaret etmektedir. Bu fark, aynı zamanda, ritüel ve inanç pratikleri açısından ayrışan düşünsel dünyaların varlığının göstergesidir. Bununla birlikte her iki bölgede de kült yapıları çoğunlukla yerleşim yerlerinin domestik mekânlardan ayrı, özel olarak seçilmiş bir alanında yer alır. Tüm bu yapıların sürekli yenilenmesi ve onarılması, dikilitaşların devşirme malzeme olarak tekrar tekrar kullanımı, binaların kullanım sonunda gömülmesi ortak özellikler olarak karşımıza çıkar. Dikilitaşlar üzerindeki eril ve yabanıl dünyadan ilhamını alan sembolizm ise özellikle Fırat Havzasında dikkat çekici bir özellik olarak tartışılmıştır. Aynı bölgede zamanla önce dikilitaşların boyutlarının küçülmesi, daha sonra tamamen yok olması Neolitik yaşam biçimindeki ekonomik ve ideolojik kırılmalara işaret edebilir.

Anahtar Kelimeler

Güneydoğu Anadolu, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem, Dikilitaş Geleneği, Kült Yapıları, Göbeklitepe

Kaynakça

• Bıçakçı, E. (2003). Observations on the Early Pre-Pottery Neolithic Architecture in the Near East: 1. New Building Techniques. M. Özdoğan ve ark. (Ed.), From Villages to Towns, Studies Presented to Ufuk Esin, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 385-413. google scholar
• Bingöl, E. (2018). Güneydoğu Anadolu Bölgesi Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Dikilitaş Geleneğinin Gelişimi ve Simgeciliği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bilecik. google scholar
• Cauvin, J. (2000). The Symbolic Foundations of the Neolithic Revolution in the Near East. Ian Kuijt (Ed.), Life in Neolithic Farming Communities: Social Organization, Identity and Differentiation, Kluwer Academic/ Plenum Publishers, New York, 235-249. google scholar
• Clark, J.G.D., (1980). Prehistoric Europe (pp. 115-129). London. google scholar
• Çambel, H., Braidwood, R. J., Özdoğan, M. ve Schirmer, W. (1986). 1984 Yılı Çayönü Kazısı. VII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 37-52. google scholar
• Çelik, B. (2003). Şanlıurfa Kent Merkezinde Çanak Çömleksiz Bir Neolitik Yerleşim: Yeni Mahalle. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Çelik, B. (2005). Şanlıurfa-Yeni Mahalle, Karahan Tepe, Sefer Tepe ve Hamzan Tepe yerleşimlerinin Işığı Altında Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Çelik, B. (2006). Sefer Tepe: A New Pre-Pottery Neolithic Site in Southeastern Turkey. Neo-Lithics: The Newsletter of Southwest Asian Neolithic Research (1), Berlin, 23-25. google scholar
• Çelik, B. (2015a). Şanlıurfa İli Merkez İlçesi Neolitik Çağ ve Öncesi Yüzey Araştırması, 2013. 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 311-328. google scholar
• Çelik, B. (2015b). Differences and Similarities between the Settlements in Sanlıurfa Region where “T” Shaped Pillars are Discovered (Şanlıurfa Bölgesinde “T” Şeklinde Dikmetaş Bulunan Yerleşmelerin Farklılık ve Benzerlikleri). Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi (TÜBA-AR) sayı: 17/2014, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara, 9-24. google scholar Çelik, B. (2016). Şanlıurfa İli Merkez İlçesi Neolitik Çağ ve Öncesi Yüzey Araştırması.33. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 409-426. google scholar
• Çelik, B. (2017). A New Pre-Pottery Neolithic site in Southeastern Turkey: Ayanlar Höyük (Gre Hut). Documenta Praehistorica XLIV, 360-367. google scholar
• Çelik, B. (2018). Şanlıurfa İli Neolitik Dönem Yüzey Araştırması, 2018. Karadeniz, Sayı 40, Ankara, 52-63. google scholar
• Çelik, B. ve Tosyagülü Ç. H. (2020). Harbetsuvan Tepesi 2019 Yılı Kazı Çalışması. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 48, Winter-2020, 303-326. google scholar
• Çelik, B. ve Uludağ, C. (2019). 2017 ve 2018 Yılı Harbetsuvan Tepesi Kazı ve Temizlik Çalışması. 41. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 337-356. google scholar
• Dietrich, O., Notroff, J. ve Schmidt, K. (2015). Göbeklitepe-Dünya Kültür Mirasına Girme Yolunda Olağandışı Bir Erken Neolitik Buluntu Yeri. Kültürlerin Köprüsü Anadolu, Türk-Alman Eskiçağ Bilimlerinde Güncel Bilimsel Araştırmalar ve Yeni Bakış Açıları, (in) Bonn vom 7. bis 9. Juli 2014, Ed. Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert, Museum Bochum, Bonn, 91-109. google scholar
• Dietrich, O., Köksal-Schmidt, Ç., Kürkçüoğlu, C., Notroff, J. ve Schmidt, K. (2012). Göbeklitepe. Aktüel Arkeoloji Dergisi, Mart-Nisan 2012 sayı 26, 50-53. google scholar
• Dietrich, O., Köksal-Schmidt, Ç. Notroff, J., ve Schmidt, K. (2013). Establishing a Radiocarbon Sequence for Göbeklitepe. State of Research and New Data. Neo-Lithics 1/13, ex oriente, Berlin, 36-41. google scholar
• Dietrich, O., Notroff, J. ve ark. (2016). Göbeklitepe, Anlage H. Ein Vorbericht beim Ausgrabungsstand von 2014. Ünsal Yalçın (Ed.), Anatolien und seine Nachbarn vor 10.000 Jahren, Anatolian Metal VII, Deutschen Bergbau-Museum, Bochum, 53-69. google scholar
• Driesch, A. ve Peters, J. (1999). Vorlaufiger Bericht über die archaozoologischen Untersuchungen am Göbeklitepe und am Gürcütepe bei Urfa, Türkei. IstanbulerMitteilungen desDeutschenArchaologischen Instituts 49, 23- 39. google scholar
• Erim-Özdoğan, A. (2007). Çayönü. M. Özdoğan ve N. Başgelen (Ed.), Türkiye’de Neolitik Dönem, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 67-97. google scholar
• Güler, M., Çelik, B. ve Güler, G. (2012). Viranşehir ilçesinden Yeni Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Anadolu / Anatolia 38, Ankara, 157180. google scholar
• Güler, G., Çelik, B. ve Güler, M. (2013). New Pre-Pottery Neolithic sites and cult centres in the Urfa Region. Documenta Praehistorica XL, Ljubljana University Press, Slovenya, 291-303. google scholar
• Hauptmann, H. (1993), Ein Kultgebaude in Nevali Çori. Frangipane, M. ve. ark. (Ed.), Between the Rivers and over the Mountains. Archaeologica Anatolica e Mesopotamica, Alba Palmieri Dedicata, Rome, 37-69. google scholar
• Hauptmann, H. (2007a). Nevali Çori. 12.000 Yıl Önce Uygarlığın Anadolu’dan Avrupa’ya Yolculuğunun Başlangıcı-Neolitik Dönem, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 97-98. google scholar
• Hauptmann, H. (2007b). Nevali Çori ve Urfa Bölgesinde Neolitik Dönem: Genel Bir Bakış. M. Özdoğan N. Başgelen (Ed.), Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı: Türkiye’de Neolitik Dönem; Yeni Kazılar- Yeni Bulgular, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 131-165. google scholar
• Hauptmann, H. (2011). The Urfa Region. M. Özdoğan. N. Başgelen-P. Kuniholm (Ed.), The Neolithic in Turkey, Vol.2 Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 85-138. google scholar
• Hauptmann, H. (2012a). Frühneolithische Kultbilder in der Kommagene. J. Wagner (Ed.), Gottkönige am Euphrat. Neue Ausgrabungen und Forschungen in Kommagene, Philipp von Zabern, Darmstadt/Mainz, 12-22. google scholar
• Hauptmann, H. (2012b). Nevali Çori. Aktüel Arkeoloji, Mayıs- Haziran:27, İstanbul, 96-106. google scholar
• Hayden, B. (2015). Uygarlığın Kökeni Şölenler. Aktüel Arkeoloji, Temmuz-Ağustos sayı 46, İstanbul, 80-89. google scholar
• İpek, B. ve Çiftçi, Y. (2020). Boncuklu Tarla Doğu Alanı Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Mimarisi ve Köy-Mekân Organizasyonu. Mukaddime, 2020, 11(1), 212-234. google scholar
• Karul, N. (2011). Gusir Höyük. M. Özdogan, N. Başgelen ve P. Kuniholm (Ed.), The Neolithic in Turkey/The Tigris Basin, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Istanbul, 1-17. google scholar
• Karul, N. (2013a). Eski Dünyanın İlk Köyleri Yerleşik Avcılar. Atlas Dergisi, Mart 2013 sayı: 240, Doğan Burda Yayıncılık, İstanbul, 82-96. google scholar
• Karul, N. (2013b). Gusir Höyük/ Siirt; Yerleşik Avcılar. Arkeo Atlas (8), 22-30. google scholar
• Kodaş, E. (2018). Yukarı Dicle’de Yeni Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Yerleşim Yeri: Boncuklu Tarla Kazıları ve İlk Gözlemler. Arkeoloji ve Sanat Dergisi 158, 7- 20. google scholar
• Kodaş, E. (2020). Kuzey Mezopotamya da Çanak-Çömleksiz Neolitik A Dönemine Tarihlenen Yeni Bir Kamu Binası Stelli Bina. Aktüel Arkeoloji, 1(73), 22-27. google scholar
• Maeda, O., Hongo, H. ve Tanno, K. (2016). Yerleşik Bir Köyde Avcı Toplayıcı Yaşam: Hasankeyf. Aktüel Arkeoloji Dergisi, Eylül-Ekim sayı 53, İstanbul, 40-47. google scholar
• Maher, L. A., Stock, J.T., Finney, S. ve ark. (2011). A Unique Human-Fox Burial from a Pre-Natufian Cemetery in the Levant (Jordan). PLoS ONE 6(1), 1-10. google scholar
• Mitten, Steven (1998). Aklın Tarih Öncesi (İrem Kutluk, Çev). Ankara: Dost Kitapevi Yayınları. google scholar
• Miyake, Y. (2016). Tarih Öncesi Dönemde Hasankeyf. Varlık Yokluk Savaşında Hasankeyf, Aktüel Arkeoloji Dergisi, Eylül-Ekim sayı 53, İstanbul, 28-39. google scholar
• Notroff, J., Dietrich, O., Peters, J. ve ark. (2015). Uygarlığın Doğuşunda Göbeklitepe. Aktüel Arkeoloji Dergisi, Temmuz-Ağustos 2015 sayı 46, İstanbul, 52-69. google scholar
• Notroff, J., Dietrich, O., Dietrich, L., Lelek, C. T., Kinzel, M., Schlindwein, J.,...Clare, L. (2017). More than a vulture: A response to Sweatman and Tsikritsis. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, vol. 17(2), 57-74. google scholar
• Özdoğan, A. (1994). Çayönü Yerleşmesinin Çanak Çömleksiz Neolitikteki Yeri (Küçük Buluntuların Yardımıyla) Metin ve katalog (2. cilt). (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Özdoğan, A. (1995). Life at Çayönü During the Pre-Pottery Neolithic Period (according to the artifactual assemblage). Halet Çambel için Prehistorya Yazıları (Readings in Prehistory Studies Presented to Halet Çambel), Graphis Yayınları, İstanbul, 79-100. google scholar
• Özdoğan, M. ve Özdoğan, A. (1998). Buildings of Cult and the Cult of Buildings. G. Arsebük, M. Mellink ve W. Schirmer (Ed.), Light on Top of the Black Hill Studies Presented to Halet Çembel, Ege Yayınları, İstanbul, 581-601. google scholar
• Özdoğan, M. (2007). Bazı Genellemeler - Öngörüler. M. Özdoğan ve N. Başgelen (Ed.), Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı, Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 441-458. google scholar
• Peters, J. ve Schmidt, K. (2004). Animals in the symbolic world of Pre-Pottery Neolithic Göbeklitepe, south-eastern Turkey: a preliminary assessment. Anthropozoologica 39 (1), 179-218. google scholar
• Piesker, K. (2014). Göbeklitepe-Bauforschung in den Anlagen C und E in den Jahren 2010 und 2012. Zeitschrift für Orient-Archaologie 7, Ernst Wasmuth Verlag Tübingen, Berlin, 14-54. google scholar
• Renfrew, C. ve Bahn, P. (2017). Arkeoloji: Kuramlar, Yöntemler ve Uygulama (Gürkan Ergin, Çev.). İstanbul: Homer Kitabevi. google scholar
• Schirmer, W. (1990). Some Aspects of Building at the Aceramic-Neolithic Settlement of Çayönü Tepesi. World Archaeology. 21/3, Architectural Innovation, 363-387. google scholar
• Schmidt, K. (1998). Beyond Daily Bread: Evidence of Early Neolithic Ritual from Göbeklitepe. Neo-lithics 2/98, ex oriente, Berlin, 1-5. google scholar
• Schmidt, K. (2000). Zuerst kam der Tempel, dann die Stadt. Vorlaufiger Bericht zu den Grabungen am Göbeklitepe und am Gürcütepe 1995-1999. Istanbuler Mitteilungen 50, 7-41. google scholar
• Schmidt, K. (2005). ‘Ritual Centers’ and the Neolithisation of Upper Mesopotamia. Neo-Lithics, Dialogue on the Early Neolithic Origin of Ritual Centers, 2/05, 13-21. google scholar
• Schmidt, K. (2007a). Göbeklitepe. M. Özdoğan ve N. Başgelen (Ed.), Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu Ve Avrupa’ya Yayılımı; Türkiye’de Neolitik Dönem/Yeni Kazılar- Yeni Bulgular, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 115-131. google scholar
• Schmidt, K. (2007b). Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbeklitepe-En Eski Tapınağı Yapanlar (R. Aslan, Çev.). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. google scholar
• Schmidt, K. (2007c). Göbeklitepe Yuvarlak Yapılar ve Kabartmalar. 12.000 Yıl Önce Uygarlığın Anadolu’dan Avrupa’ya Yolculuğunun Başlangıcı Neolitik Dönem, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 33-44. google scholar
• Schmidt, K. (2008a). Göbeklitepe - Enclosure C. Neo-Lithics 2/08, ex oriente, Berlin, 27-32. google scholar
• Schmidt, K. (2008b). Göbeklitepe Kazısı 2006 Yılı Raporu. 29. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. cilt, Kocaeli 2007, Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları, Ankara, 417-428. google scholar
• Schmidt, K. (2009). Göbeklitepe Kazısı 2007 Yılı Raporu. 30. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. cilt, Ankara 2008, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 163-182. google scholar
• Schmidt, K. (2010a). Göbeklitepe Kazısı 2008 Yılı Raporu. 31.Kazı Sonuçları Toplantısı 1. cilt, Denizli 2009, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 241-264. google scholar
• Schmidt, K. (2010b). Göbeklitepe-the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs. Documenta Praehistorica 37, 239-256. google scholar
• Schmidt, K. (2011). Göbeklitepe Kazısı 2009 Yılı Raporu. 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. cilt, İstanbul 2010, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 209-224. google scholar
• Schmidt, K. (2012). Göbeklitepe Kazısı 2010 Yılı Raporu. 33. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. cilt, Malatya 2011, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 319-340. google scholar
• Tunçdilek, N. (1971). Güneybatı Asya Fiziki Ortam. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları. google scholar
• Türkcan, U.A. (2006). Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yukarı Mezopotamya Anıtsal Kült Binaları ve Gelişimi (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü, Ankara. google scholar Watkins, T. (2014). İnanca Yolculuk: Göbekli Tepe. Aktüel Arkeoloji Dergisi, Eylül-Ekim 2014 sayı 41, İstanbul, 34-49. google scholar
• Willcox, G. ve Savard, M. (2007). Güneydoğu Anadolu’da Tarımın Benimsenmesine İlişkin Botanik Veriler. M. Özdoğan ve N. Başgelen (Ed.) Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı-Türkiye’de Neolitik Dönem-Yeni Kazılar, Yeni Bulgular, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. google scholar