Bursa/Cumalıkızık Evlerinde Kapı Halka, Tokmak ve Aynaları

Yıl 2024, Sayı: 21, 439 - 466, 31.01.2024

Zerrin Köşklü Nur Yağmur Büber

https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.21.1215493

Öz

Bursa’da Uludağ’ın kuzey yamaçlarında 1987 yılına kadar köy statüsünde bir yerleşim bölgesi olan Cumalıkızık, bu tarihten sonra mahalle olarak Yıldırım ilçe merkezine bağlanmıştır. 2014 yılında Bursa ve Cumalıkızık Unesco Dünya Miras Listesine alınmıştır. Cumalıkızık, günümüzde erken tarihli ve özgün bir Osmanlı köyü olma özelliğini korumaktadır. Kültür turizminin önemli merkezlerinden biri olan yerleşim alanı, tarihî dokusu ve bu dokuda özellikle geleneksel evleri ile ilgi çekmeye devam etmektedir.
Çalışma kapsamında Cumalıkızık Köyü’nde bulunan 135 evin kapısı üzerindeki halka ve tokmaklar alan taraması yapılarak belirlenmiş, günümüze ulaşan 66 halka ve 40 tokmak incelenmiştir. Bunlar halka, tokmak ve aynaları olmak üzere ana ve alt tiplere ayrılarak gruplandırılmıştır. Cumalıkızık evlerinde kapı halkaları daire şeklinde bir forma sahip olup aynalarındaki farklı bezemelerle hareketlendirilmiştir. Evlerin kapılarını tamamlayan tokmaklarda ise C biçimli, U biçimli ve L biçimli olmak üzere üç tip belirlenmiştir. Bunların içerisinde en yaygın tipi oluşturan C biçimli tokmakların aynalarında görülen düzenlemenin “Allah” lafzının müsennası ya da “Maşallah” yazılı bir tasarım olarak yorumlanması dikkat çekicidir. Cumalıkızık evlerinde halka ve tokmakların yaygın kullanımı, biçimseli, malzemesi ve teknik özellikleri başlangıçta Avrupa’dan ithal edilen kalıpların daha sonra yerelleştiği bir geleneğin devamı niteliğinde ve daha çok 19. yüzyıl örnekleri olarak karşımıza çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bursa, Cumalıkızık, Kapı, Halka, Tokmak, Ayna

Door Ring, Knocker and Mirrors in Bursa/Cumalikizik Houses

Öz

Cumalikizik, which was a residential area with village status until 1987 on the northern slopes of Uludag in Bursa, was connected to the Yıldırım District centre as a neighbourhood after this date. Bursa and Cumalikizik were on the UNESCO World Heritage Site in 2014. Cumalıkızık maintains its feature of being the earliest surviving Ottoman village and the best-preserved originality. Cumalikizik, one of the important centres of cultural tourism today, continues to attract attention with its residential area, historical texture, and especially traditional house in this texture.
Within the scope of the study, the rings and knockers on the doors of 135 houses in Cumalikizik Village were determined by scanning the area, and 66 rings and 40 knockers were examined. These are classified into main and sub-types as rings, mallets and mirrors. Door rings in Cumalikizik houses have a circular form and are jazzed up with different decorations on their mirrors. On the knockers defining the doors of the homes, there are three different types: C-shaped, U-shaped, and L-shaped. The most common type among these, C-shaped knockers, is remarkable with its interpretation seen in mirrors as a musanna of the word “Allah” or as a design written “Mashallah”. The widespread use of rings and knockers in Cumalikizik houses, their form, material, and technical features are a continuation of a tradition that was imported from Europe at the beginning and later localized, especially in the XIX century examples.

Anahtar Kelimeler

Bursa, Cumalıkızık, Door Ring, Knob, Mirror

Kaynakça

• Aksoy, Esra. “Geleneksel Karacasu Evlerine Ait Ahşap Kapıların Analizi”, Journal Interdisciplinary And Intercultural Art 6/12 (2021): 113-135. google scholar
• Alav, Aşkın. “Geleneksel Isparta Evlerinde Kapı Tokmakları”. Yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2014. google scholar
• Ataoğuz Çal, Özlem. “Kastamonu Şehri Kapı Halkaları ve Tokmakları”. Kastamonu Eğitim Dergisi 12 (2004): 485-504. google scholar
• Başak, Oktay. “Muğla Evlerindeki (Merkez Menteşe İlçesi) El Biçimli Kapı Tokmakları”. Sanat Tarihi Dergisi 30/1 (2021): 175-203. google scholar
• Bingöl, Battal. “Malatya Evleri Kapı Tokmaklarının Resimde İmge Olarak Kullanılması”. Yüksek lisans tezi, İnönü Üniversitesi, 2011. google scholar
• Birdevrim, Aydan. “Anadolu Kapı Tokmakları ve Bu Formlardan Yola Çıkarak Çağdaş Seramik Öneriler”. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 1997. google scholar
• Bursa (Hanlar Bölgesi & Sultan Külliyeleri) ve Cumalıkızık Yönetim Planı (2021-2026). Ed. Tanju Verda Akan. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2021. google scholar
• Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu, 2010. google scholar
• Cansız, Fatma. “Tarihi Bayındır Evlerinde Giriş Aralığı ve Kapılar”. İzmir Araştırmaları Dergisi 4 (2016): 24-46. google scholar
• Çal, Halit ve Özlem Çal. Trakya Bölgesi Kapı Tokmakları ve Çekecekleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2008. google scholar
• Çal, Halit. “Beypazarı Şehrinde Kapı Halkaları ve Tokmakları”. Cumhuriyetin 80. Yılında Her Yönüyle Ankara. Ankara: Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayınevi, 2004. google scholar
• Çal, Halit. “Osmanlı Kapı Halkaları ve Tokmakları”. Osmanlı 11 (1999): 275-285. google scholar
• Çal, Halit. “Niğde’de Kapı Tokmakları”. As Art Decor 77 (1999): 122-125. google scholar
• Çetin, Yusuf. “Geleneksel Sakarya Evlerinde Bezeme”. Karadeniz Araştırmaları 12/48 (2015): 143164. google scholar
• Çiftçioğlu Sinem ve Özlem Sağıroğlu. “Kırsal Mimari Mirasın Belgelenmesi Bağlamında Seben İlçesi Kozyaka Köyünün İncelenmesi ve Sürdürülebilir Turizme Yönelik Koruma Ve Geliştirme Önerisi”. TÜBAV Bilim Dergisi 13/1 (2020): 17-34. google scholar
• Denktaş, Mustafa. “Divriği’nin Kapı Tokmakları ve Kapı Halkaları”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 19 (2015): 113-139. google scholar
• Diyanet. “Fetih Suresi”. Erişim 12 Haziran 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-1/ fetih-suresi-48/ayet-1/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1. google scholar
• Efe, Mervenur. “Geleneksel Ayvalık Konut Mimarisinde Kapı ve Kapı Tokmaklarının Tipolojisi”. Yüksek lisans tezi, İzmir Demokrasi Üniversitesi, 2019. google scholar
• Ekinci, Esra. “Geleneksel Mardin Evlerinin Kapı Tokmakları ve Halkaları”. Yüksek lisans tezi, google scholar
• Dicle Üniversitesi, 2019. google scholar
• Erçin Koçer, Serap. “Kula Evleri, Kapı Tokmakları ve Halkalar”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 2 (2016): 211-224. google scholar
• Evecen, Arzu ve Merve Acar. Kültürle Giydirilmiş Bedenler. Ankara: İksad Yayınevi, 2020. google scholar
• Göktaş Kaya, Lütfiye ve Fatma İribaş. “Bartın Geleneksel Evleri, Cephe Düzenlemesi ve Ahşap İşçiliği”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 49 (2020): 1-26. google scholar
• Göktaş Kaya, Lütfiye. “Geleneksel Kapı Halka ve Tokmakları: Safranbolu”. ZKÜ. Sosyal Bilimler Dergisi 6/12 (2010): 341-369. google scholar
• Güler, Ramazan. “Geleneksel Gerede Evleri”. AHBVÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi 2/5 (2021): 63-78. google scholar
• Gümüş, Ömer. “Geleneksel Tekirdağ Evlerinin İç Mekân Analizi”. Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, 2007. google scholar
• İskenderoğlu, Levent. “Malatya Evlerinin Kapı Tokmakları”. Sanat ve İnsan Dergisi 1 (2009): 4760. google scholar
• Kartal, Mehmet. “Eski Kayseri’de Kapı Tokmakları”. İlgi 53 (1988): 25-57 google scholar
• Keskin, Serdar. “Geleneksel Kemaliye Evlerinin Ahşap Kapı ve Pencerelerinin İncelenmesi”. Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, 2016. google scholar
• Köşklü, Zerrin. “Eski Erzurum Evlerinde Kapı Tokmakları”. IX. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler (21-23 Nisan 2005 Erzurum) (Erzurum: [y.y], 2006), 337-345. google scholar
• Melikoğlu, Yahya ve Yeliz Selvi. “Sınırın Estetik Nesneleri: Şanlıurfa’da Tarihi Kapı Tokmakları ve Halkaları”. Uluslararası Sosyal Araştırma Dergisi 10/53 (2017): 1307-1381. google scholar
• Olaş, Nurullah. “Muğla (Menteşe), Milas ve Marmaris Evlerinde Bulunan Kapı Tokmakları”. Yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2019. google scholar
• Özgen, Mutlu. “Geleneksel Tokat Evlerinde Kapı Tokmakları”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 11/1 (2018): 87-104. google scholar
• Pamuk, Fatma. “Safranbolu Evlerinde Ahşap ve Metal Süslemeler”. Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, 2010. google scholar
• Perker, Z. Sevgen ve Nilüfer Akıncıtürk. “Cumalıkızık’da Ahşap Yapı Elemanı Bozulmaları”. Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi 11 (2006): 43-51. google scholar
• Perker, Z. Sevgen. “Halk Mimarisi ve Cumalıkızık Örneği”, Bursa Halk Kültürü Sempozyumu Bildiri Kitabı 1. Bursa, Uludağ Üniversitesi Yayını, 2002, 273-284. google scholar
• Sağıroğlu, Özlem, Tuğba Kınıklıoğlu ve S. Sezi Karayazı. “Akseki, İlvat Bölgesi Ahşap Kapı Tipolojisi ve Kilit Sisteminin ‘Traka-Tıfraz’ Belgelenmesi”. TÜBAV Bilim Dergisi 9/3 (2016): 10-30. google scholar
• Sarıca, Aynur. “Payitaht Edirne’de Geleneksel Kapı Halkaları ve Tokmakları”. Route Educational and Social Science Journal 6/7 (2019): 1036-1053. google scholar
• Sayan, Yüksel. “Uşak’taki Tarihi Türk Evleri”. Yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 1995. google scholar
• Sayın, Betül. “Osmanlı’dan Günümüze Hat Sanatında Müsennâ”. Yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2020. google scholar
• Selvi, Yeliz ve Yahya Melikoğlu. “Sınırın Estetik Nesneleri: Şanlıurfa’da Tarihi Kapı Tokmakları ve Halkaları”. Uluslararası Sosyal Araştırma Dergisi 10/53 (2017): 1002-1012. google scholar
• Söğütlü, Cevdet ve Emrullah Kılıç. “Geleneksel Mardin Evlerine Ait Ahşap Kapıların İncelenmesi”. Politeknik Dergisi 13/4 (2010): 253-259. google scholar
• Yeni, Özgür ve Yusuf Çetin. “Kastamonu Taşköprü İlçe Merkezinde Yer Alan Geleneksel Kapı Tokmakları”, Güzel Sanatlar Dergisi 37 (2016): 290. google scholar
• Yılmaz Erkovan, Nisa ve Nazmiye Gizem Arı. “Alanya Geleneksel Konutlarında Kapılar”. Amisos Dergisi 3/5 (2018): 493-514. google scholar