Seljuk Period Gate Lions in Diyarbakır Archaeological Museum

Yıl 2024, Sayı: 22, 227 - 259, 08.08.2024

Sahure Yariş

https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.22.1479813

Öz

In the study, two stone artifacts with lion figures, which were found the Diyarbakır Museum and brought from Cizre District of Şırnak in 1935, were examined. The lion figure seen in many civilizations has been embroidered in architecture and crafts with symbolic expressions such as courage, power, protection, nobility, charm eye and sun. In addition to taking its place on structures with similar meanings during the Seljuk period, lion also draws attention to aesthetics. Cizre, which has hosted many civilizations since its establishment, came under Seljuk rule in 1085 during the reign of Malik Shah I. During this period, new construction activities started in the district and the structures belonging to previous civilizations were repaired or reused by making additions. There is no information about from which building in Cizre the two lion-shaped stones the Diyarbakır Archaeology Museum were brought. These stones, which are not monumental, are dated to the 12th century. The lion figures embossed on the stones were evaluated within the animal style and Seljuk tradition regarding their symbolic meanings. Apart from the symbols of power, strength and might, its place in Turkish-Islamic art has been explained as a symbol of protector and guardian.

Anahtar Kelimeler

Figure, Symbolism, Diyarbakır, Seljuk Art, Gate Lions

Diyarbakır Arkeoloji Müzesinde Bulunan Selçuklu Dönemi Kapı Aslanları

Öz

Bu çalışmada Diyarbakır Arkeoloji Müzesinde bulunan 1935 yılında Şırnak’ın Cizre ilçesinden getirilmiş aslan figürlü iki taş eser incelenmiştir. Birçok medeniyette görülen aslan figürü, cesaret, kudret, güç, iktidar, koruyuculuk, asalet, nazarlık ve güneş gibi sembolik ifadelerle mimaride ve el sanatlarında işlenmiştir. Aslan, Selçuklular Dönemi’nde de benzer anlamlarla yapılar üzerinde yerini almasının yanı sıra estetik yönden de dikkat çekmektedir. Kuruluşundan beri birçok medeniyete ev sahipliği yapan Cizre, Sultan Melikşah döneminde 1085 yılında Selçuklu hâkimiyetine girmiştir. Bu dönemde ilçede hem yeni inşa faaliyetleri başlamış hem de önceki medeniyetlere ait yapılar onarılarak veya eklemeler yapılarak tekrar kullanılmıştır. Diyarbakır Arkeoloji Müzesindeki aslan figürlü iki taşın, Cizre’deki hangi yapıdan getirildiği konusunda bilgi bulunmamaktadır. Abidevi ölçülerde olmayan bu taşlar, 12. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Taşlar üzerinde kabartma olarak işlenmiş olan aslan figürleri, sembolik anlamları bakımından hayvan üslubu ve Selçuklu geleneği içerisinde değerlendirilmiştir. Aslan figürünün güç, kuvvet ve kudret sembolleri dışında, “Kapı aslanları” ifadesi ile koruyucu, bekçi işleviyle yapılmış olabileceği, Türk-İslam sanatı içerisindeki yeri açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Figür, Sembolizm, Diyarbakır, Selçuklu Sanatı, Kapı Aslanları

Kaynakça

• Acun, Hakkın. Bozok Sancağı (Yozgat İli)’nda Türk Mimarisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005. google scholar
• Akalın, Fatma Berna. “Bellekteki İz Arslantepe.” International Social Sciences Studies Journal 9 (2023): 6764-6775. google scholar
• Akok, Mahmut. “Konya’da Alâiddin Köşkü Selçuk Saray ve Köşkleri.” Türk Etnografya Dergisi 61 (1968): 47-75. google scholar
• Arık, Rüçhan. Kubad Abad: Selçuklu Saray ve Çinileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2000. google scholar
• Ayan, Necmettin ve Firdevs Özen. “Tarihsel Süreç İçinde Selçuklular Devrinde Halep Kalesi.” Turkish Studies 12/1 (2017): 33-54. google scholar
• Bekin, Doğan. Tarihin Işığında Mardin. Ankara: Koza Yayıncılık, 2009. google scholar
• Bingöl, Yüksel. İshak Paşa Sarayı. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1998. google scholar
• Çaycı, Ahmet. Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Gezegen ve Burç Tasvirleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2002. google scholar
• Çoruhlu, Yaşar. “Erken Devir Türk Sanatındaki Hayvan Tasviri Geleneğinin Uygurlardaki Devamı Üzerine Notlar.” Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr. Muharrem Ergin’e Armağan. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1992. google scholar
• Çoruhlu, Yaşar. “Türk Sanatında Görülen Hayvan Figürlerine “Gök ve Yer” Sembolizmi Açısından Bir Bakış.” Türk Dünyası Araştırmaları 87 (1993): 17-42. google scholar
• Çoruhlu, Yaşar. Erken Devir Türk Sanatı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000. google scholar
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2017. google scholar
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Kısa Tarihi. İstanbul: Alfa Yayınları, 2021. google scholar
• Dalkıran, Ahmet. “İslamiyet Öncesi Türk Sanatı’nda Şamanizm’in Etkisi.” Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi 25 (2008): 371-390. google scholar
• Dede Kodaman, Mehtap. “Orta Asya Hayvan Üslubu’nun Modern Resim Eğitimi’nde Değerlendirilmesi.” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2010. google scholar
• Deniz, Bekir. Alay Han. Ed. Hakkı Acun. Ankara: Öncü Basım Yayım, 2007. google scholar
• Denknalbant, Ayşe. “Seyyit Gazi Dergâhı.” TDV İslam Ansiklopedisi. 37. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009, 51-54. google scholar
• Doğan, Nermin Şaman ve Muhammet Görür. Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme. Ed. Hakkı Acun. Ankara: Öncü Basım Yayım, 2007. google scholar
• Duran, Özlem. “Çinili Köşk Koleksiyonu’nda Figürlü Seramikler.” Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2007. google scholar
• Duru, Refik. Yesemek- Eski Önasya Dünyasının En Büyük Heykel Atelyesi. İstanbul: Türsab, 2004. google scholar
• Ergin, Atilla. “Gözecik: Sivas’da Yeni Bir Geç Hitit Merkezi ve Kapı Aslanı.” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 34/2 (2010): 60-68. google scholar
• Ersoy, Tuğba. “Hitit Devleti’nin Başkentleri.” Yüksek Lisans tezi, Hacı Bayram Veli Üniversitesi, 2019. google scholar
• Ertuğ, Ahmet. The Seljuks a Journey Therough Anatolian Architecture. İstanbul: Fako İlaçları Yayını, 1991. google scholar
• Esin, Emel. Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001. google scholar
• Gökce, Bilcan ve Pınar Pınarcık. “Geç Hitit Kent Devletleri Dönemi Dini Yapısı Üzerine Gözlemler.” CEDRUS 8 (2020): 147-176. google scholar
• Gündoğdu, Hamza. “Kayseri Yapılarında Figürlü Kabartmalar.” I. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu Bildirileri, Selçuklu Tarihi, Kültür ve Medeniyet (Bildiriler II). 2. cilt. Haz. M. Metin Hülagü, Abdulkadir Yuvalı, Ali Aktan, Erhan Yoska ve Muhittin Kapanşahin (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014), 21-42. google scholar
• Güner İnal, Türk Minyatür Sanatı Başlangıcından Osmanlılara Kadar (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1995), 4. google scholar
• Güney, Gamze ve Osman İmamoğlu. “Antik Dönemde Kralların Aslanlarla Olan Mücadelelerin Sportif Yönden İncelenmesi.” International Journal Of Social, Humanities And Administrative Sciences 10/2 (2024): 283-297. google scholar
• Haspolat, Yusuf Kenan. Diyarbakır İlçelerinde Kaleler. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Yayınları, 2014. Erişim 4 Nisan 2023. https://docplayer.biz.tr/16705882-Diyarbakir-ilcelerinde-prof-dr-yusuf-kenan-haspolat.html google scholar
• İzgi, Mustafa Cumhur. “Şamanizm ve Şamanlara Genel Bakış.” Lokman Hekim Journal 2/1 (2012): 31-38. google scholar
• Kalof, Linda. “Paleolitik Mağara Sanatında Hayvan Resimleri.” Aktüel Arkeoloji 44 (2015): 36-45. google scholar
• Kırkıl, Emin. “Selçuklu Şehri Halep (1086-1183).” I. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu: Selçuklu Tarihi, Kültür ve Medeniyet (Bildiriler I). 1. cilt. Haz. M. Metin Hülagü, Abdulkadir Yuvalı, Ali Aktan, Erhan Yoska ve Muhittin Kapanşahin (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014), 325-344. google scholar
• Külcü, Recep. “Türklerin Kültür Mirası Olarak 12 Hayvanlı Türk Takvimi.” Akademia Disiplinlerarası Bilimsel Araştırmalar Dergisi 1(1) (2015): 1-5. google scholar
• Meral, Korkmaz. “Erythrai Kapı Aslanları.” Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi 6 (2004), 55- 60. google scholar
• Oral, Beyza. “Tarihi Han Yapılarının Yeniden İşlevlendirilmesi ve Behram Paşa Hanı Örneği Özelinde İç Mekanlarının İrdelenmesi.” Yüksek Lisans tezi, Konya Üniversitesi, 2022. google scholar
• Otto-Dorn, Katharina. “Figural Stone Reliefs on Seljuk Sacred Architecture in Anatolia.” Kunst Des Orients 12 (1980): 103-149. google scholar
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. google scholar
• Ögel, Semra. “Selçuk Sanatında Çift Gövdeli Aslan Figürü.” Belleten 26/103 (1962): 529-534. google scholar
• Öney, Gönül. «Anadolu Selçuklu Mimarisinde Boğa Kabartmaları.» Belleten 34/133 (1970): 83-100. google scholar
• Öney, Gönül. “Anadolu Selçuk Mimarisinde Arslan Figürü.” Anadolu (Anatolia) 13 (1971): 1-41. google scholar
• Öney, Gönül. “Anadolu Selçuk Sanatında Ejder Figürleri.” Belleten 33/130 (1969): 171-192. google scholar
• Öney, Gönül. “Niğde Hüdavent Hatun Türbesi Figürlü Kabartmaları.” Belleten 31/122 (1967): 143154. google scholar
• Öney, Gönül. Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1992. google scholar
• Öney, Gönül. Selçuklu Süsleme Sanatı. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayını, 1992. google scholar
• Özdoğan, Mehmet. “Neolitik Dönem Günümüz Uygarlığının Temel Taşları.” 12000 Yıl Öncesi Uygarlığın Anadolu’dan Avrupa’ya Yolculuğunun Başlangıcı Neolitik Dönem. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007. google scholar
• Özkul, Kifayet ve Dilek Sönmez. “Anadolu Selçuklu Dönemi Taş İşlemeciliğinde Aslan Figürü.” 3. Uluslararası Sanat ve Estetik Sempozyumu Tam Metin Kitabı, Gaziantep, Türkiye, 04- 06 Nisan 2019 (Elazığ: Asos Yayınevi, 2019): 551- 560. google scholar
• Özüdoğru, Şükrü. “Arkaik Dönem’den Bir Likya Dynast Mezarı Üzerindeki “Aslan Öldürme” Sahnesi: Anlamı ve Kökeni Üzerine Değerlendirmeler.” Anadolu/ Anatolia 39 (2013): 69-86. google scholar
• Papuccu, Gonca. Ani’nin Aslanları. Ed. Muhammet Arslan. Konya: Palet Yayınları, 2023. google scholar
• Parla, Canan. “Diyarbakır Artuklu Dönemi Urfa Kapısı’nın Figürlü Kabartmalarına İkonografik Yaklaşım.” Turkish Studies 10/6 (2015): 763-788. google scholar
• Parla, Canan. “Niğde Hüdavend Hatun Türbesi’ne İkonografik Yaklaşım.” Turkish Studies 14/3 (2019): 1007-1032. google scholar
• Parla, Canan. Diyarbakır Suru Selçuklu ve Melikşah Burçlarının Figürlü Bezemelerinde Anlam. Ed. Sahure Yariş. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2023. google scholar
• Sâbân, Süheyl. “Tarih ve Medeniyet Bağlamında Cizre.” Çev. Hüseyin Güneş. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (2013): 154- 162. google scholar
• Saklavcı, Fatmagül. “Ortaçağ Anadolu Türk İslam Mimarisinde Kanat ve Kuyrukları Ejderle Biten Figürler.” Turkish Studies 16/5 (2021): 1593-1617. google scholar
• Selçuklu Mimarisi. “Halep İç Kale.” Erişim 06 Mayıs 2024. https://www.selcuklumirasi.com/ architecture-detail/halep-ic-kale-sarayi google scholar
• Süslü, Özden. Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu Kıyafetleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1989. google scholar
• Tekin, Oğuz. Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015. google scholar
• Temür, Akın. “Grek Sanatında Karışık Yaratıklar.” Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2009. google scholar
• Tuncer, Akın. “Anadolu Türk Dönemi Sanatında Aslan Figürü.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2012. google scholar
• Tuncer, Orhan Cezmi. Ankara Evleri. Ankara: Ankara Ticaret Odası Kültür Sanat Yayınları, 2002. google scholar
• Uraz, Murat. Türk Mitolojisi. İstanbul: Mitologya Yayınları, 1992. google scholar Uysal, Zekiye. “Tarihî Kaynaklara Göre Anadolu Selçuklu Devri Camcılığı.” Erdem 54 (2009): 201- 216. google scholar
• Ünal, Rahmi Hüseyin. “Az Tanınan ve Bilinmeyen Doğu Anadolu Künbetleri Hakkında Notlar.” Vakıflar Dergisi 11 (1977): 121-163. google scholar
• Vidal, Jean. “4000 Senelik Bilim Dünyasının Başkenti: Tell-Harmal.” Çev. Memduh Ülgen. Bilim ve Teknik 114 (1977): 13-16. google scholar
• Yariş, Sahure. Diyarbakır Surlarında Figüratif Yorumlar. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2023. google scholar
• Yıldırım, Savaş. “Aslan-Boğa Mücadele Kompozisyonu.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi 43/2 (2003): 1-18. google scholar