MIDILLI ADASI’NIN NÜFUSU (1830-1842)

Yıl 2018, Sayı: 33, 43 - 77, 30.06.2018

Metin Ünver

Öz

Bu makalede Osmanlı Devleti’nde gerçekleştirilen ilk nüfus sayımına ait mufassal ve icmal defterlerinden hareketle Midilli Adası’nın nüfusu, nüfus yapısı ve Tanzimat’ın ilk yıllarına ait bir diğer nüfus defterindeki verilerin kullanılmasıyla 1830-1842 yılları arasındaki yaklaşık on yıllık dönem içinde Midilli Adası’nda yaşanan nüfus değişimi ele alınmıştır. Özellikle H. 1246 yılındaki ilk nüfus sayımına ait verilerden hareketle Midilli Adası’nın tamamındaki Müslüman ve gayrimüslim Rum nüfusun miktarını, dağılımını ve çeşitli demografik özelliklerini ortaya koymak mümkün olmuştur. Nüfus sayımı için belirlenen Müslüman nüfusun özellikle askerliğe elverişlilik durumunu, gayrimüslim nüfusun ise ödenmesi gereken cizye miktarını anlamayı amaçlayan kategorilerden hareketle iki etnik-dini grubun nüfus yapısının anlaşılması ve kısmen mukayesesi yapılabilmiştir. Bunların haricinde aynı periyotta, Midilli Adası’ndaki köylerin etnik-dini yapısı, ada genelindeki Müslüman-gayrimüslim nüfus oranı, muhacirler ve yabancı himayesinde bulunanların durumuna dair değişiklikler gösterilmiştir. Daha genel bir bakışla, 19. Yüzyılın ikinci çeyreğiyle birlikte Osmanlı Devleti’nde başlayan kurumsal değişim ve dönüşüm sürecinde nüfus verilerinin tutulması ve güncellenmesinin ifade ettiği anlam ve konuya atfedilen önem Osmanlı taşrasındaki bir sancak özelinde anlaşılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Midilli Adası, Osmanlı Devleti, Nüfus Sayımı, Tanzimat Dönemi, Nüfus Defterleri.

Population of Lesvos Island (1830-1842)

Öz

This article deals with the population of Mytilene Island and its demographic structure with reference to the mufassal and icmal registers, which belong to the first census of the Ottoman State. Moreover, it focuses on the change in the population of Mytilene Island between 1830 and 1842 by using the data available in another population register belonging to the first years of Tanzimat Era. It is especially possible to present the ratio, distribution and various demographic characteristics of the Muslim and non-Muslim Greek population in the island based on the first census data created in the year H.1246 (1830-1831). The population structure of the two ethnic-religious groups could be understood and partially compared thanks to the census conducted in order to understand the availability of the Muslim population for the military service and the jizya amount due to be paid by non-Muslim population. Besides, the changes in the ethnic-religious structure of the villages, the ratio of Muslim and non-Muslim populations, the situation of refugees as well as subjects under the auspices of foreign powers on the island in the same period are presented. From a broader perspective, I discuss the meaning and importance attributed to the population registers and their updating in the context of an Ottoman sanjak in the process of institutional change and transformation that began in the Ottoman State in the second quarter of the 19th century.

Anahtar Kelimeler

Mytilene Island, Ottoman State, Population Census, Tanzimat Era, Population Registers.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi Belgeleri
• Bâb-ı Defterî Ceride Odası (D. CRD. d.) 40150, 40522, 40697.
• Kamil Kepeci (KK. d.) 6387.
• Nüfus Defterleri (NFS. d.) 772, 3788, 3789, 3790, 3791, 3793, 3794. 3795, 3796, 3818, 4206, 7198.
• Araştırma Eserleri
• 1830 Sayımında Ankara, haz. Musa Çadırcı, A. Latif Armağan, Sedat Bingöl, Bekir Koç, Ankara: Ankara Büyükşehir Belediyesi Eğitim Kültür Daire Başkanlığı, 2000.
• Ahmed Lutfi, Tarih, III, İstanbul 1292.
• Akarlı, Engin Deniz, Ottoman Population in Europe in the 19th Century. Its Territorial, Recial, and Religious Composition, University of Wisconsin, (Yayımlanmamış Master Tezi), 1972.
• Akbal, Fazıla, “1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nda İdarî Taksimat ve Nüfus”, Belleten, XV/60, 1951, s. 617-628.
• Akdemir, Dilek, 1831 Nüfus Sayımına Göre Ulubey Kazası Nüfusu, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,) Ordu 2017.
• Anagnostou, Stratis, Η Οικιστικη Εξελιξη τησ Λεσβου (1462–1912) Η Μεταβαση Απο Την Αγροτικη Συγκροτηση του Χωρου Στην Αστικη Διαρθρωση Του, Ege Üniversitesi Coğrafya Bölümü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Midilli 2004.
• Aydın, Mahir, “Sultan II. Mahmud Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”, Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri (28-30 Haziran 1989) Bildiriler, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1990, s. 81-106.
• Bingöl, Sedat, 1829 İstanbul Nüfus Sayımı ve Tophane Kasabası, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2004
• Bingöl, Sedat, “İstanbul’da 1829 Nüfus Sayımı ve Bazı Mahallelerin Müslüman Nüfusu Üzerine Bir İnceleme”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXIII/36, 2004, s. 43-60.
• Bostan, İdris, “Cezayir-i Bahr-i Sefid Eyaleti’nin Kuruluşu (1534)”, Tarih Dergisi, 38, 2003, s. 61-76.
• Bursa Nüfus Kütüğü 1830 (Bursa Şehri Mahalleleri Müslüman Nüfusu), I-IV, haz: Muammer Demirel, Raşit Gündoğdu, Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Kitaplığı, 2015.
• Ceyhan, Muhammed, H. 1249-1253 (1833-1837) Tarihli Şer’iye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Tahlili (Midilli Adası), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2010.
• Çadırcı, Musa, “1830 Genel Sayımına Göre Ankara Şehir Merkezi Nüfusu Üzerinde Bir Araştırma”, Osmanlı Araştırmaları I, 1980, s. 109-132.
• Dalgın, Nihat, “Mürahik”, DİA, 32, İstanbul 2006, s. 40-41.
• Demirci, Süleyman, Kazım KARTAL, “1833/34 (H. 1249) Tarihli Kayseri Sancağı, Karahisar-i Develi (Yeşilhisar) ve Talas Kazası Müslim Nüfus Defteri İncelemesi”, History Studies, VI/4, 2014, s. 1-29.
• Doğan, Aylin, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Modern Anlamda Yapılan İlk Nüfus Sayımı Verilerine Göre Antalya Kaleiçi Nüfusu Üzerine Demografik Bir İnceleme”, Mediterranean Journal of Humanities, IV/2, 2014, s. 71-88.
• Efe, Ayla, Muhassıllık Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Eskişehir 2002.
• Emecen, Feridun, Ayhan Yüksel, Giresun Kazası Nüfus Defteri (1251/1835), Trabzon: Serander Yayınları, 2015.
• Erkal, Mehmet, “Cizye”, DİA, 8, İstanbul 1993, s. 42-45.
• Γ.Αριστείδου [Aristidis Georgios], Πανηγυρική Τετραλογία [Tetralogia Panigyriki], Atina, 1863.
• Günaydın, Suat Feyyaz, 1831 Nüfus Sayımına Göre Ordu Merkez Kazası Nüfusu, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ordu 2011.
• Hürol, Erdal, 1831 Nüfus Sayımına Göre Pazarsuyu ve Akköy Kazaları Nüfusu, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ordu 2017.
• İnalcık, Halil, “Cizye (Osmanlılar’da)”, DİA, 8, İstanbul 1993, s. 45-48.
• İpek, Nedim, Rıza Karagöz, Cihat Uslucan, Canik Sancağı Samsun Kazasının Nüfus Yapısı (1834-1845), Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, 2016.
• Kaplanoğlu, Raif, “1830 Nüfus Sayımına Göre Bursa’da Sosyal Yapı ve Kölelik Kurumu”, Journal of Turkish Studies/Türklük Bilgisi Dergisi, Festschrift in Honor of Heath Lowry, 40, 2013, s. 189-206.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları 1943. Karpat, Kemal H., Osmanlı Nüfusu 1830-1914, çev. Bahar Tırnakçı, İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Kiel, Machiel, “Midilli”, DİA, 30, İstanbul 2005, s. 11-14. Küçük, Cevdet, “Ceride Nezareti”, DİA, 7, İstanbul 1993, s. 409-410.
• Kütükoğlu, Mübahat, Menteşe Sancağı 1830 (Nüfus ve Toplum Yapısı), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010.
• Muşmal, Hüseyin, Mehmet Özçelik, “1834 ve 1840/41 Tarihli Nüfus Defterlerine Göre Karasınır ve Elmasun (Güneysınır)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD), 44, 2018, s. 183-215.
• Nedkoff, Boris Christoff, “Osmanlı İmparatorluğunda Cizye (Baş Vergisi)”, (çev: Şinasi Altundağ), Belleten, VIII/32, 1944, s. 599-652.
• Örenç, Ali Fuat, Balkanlarda İlk Dram Unuttuğumuz Mora Türkleri ve Eyaletten Bağımsızlığa Yunanistan, İstanbul: BKY Yayınları, 2009.
• Örenç, Ali Fuat, Yakındönem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2006.
• Saat, Şerife, 1830 ve 1840 Tarihli Nüfus Defterlerine Göre Yalvaç Kazasının Nüfus Yapısı, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2014.
• Sabri Can Sannav, Yakındönem Tarihimizde Sakız Adası (1821-1923), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1995.
• Şahin, İlhan, “Nahiye”, DİA, 32, İstanbul 2006, s. 306-308.
• Şakiroğlu, Mahmut H., “Cezayir-i Bahr-i Sefid”, DİA, 7, İstanbul 1993, s. 500-501.
• Türk Hakimiyetinde Ege Adalarının Yönetimi, ed. Cevdet Küçük, Hazırlayanlar: Feridun M. Emecen, İlhan Şahin, Ömer İşbilir, Ali Fuat Örenç, Ankara: Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi (SAEMK) Proje Dizini, 2002.
• Ünver, Metin, “XIX. Yüzyılda Midilli Adası’nda Nüfus ve Yerleşim”, Mübadil Kentler: Mekan ve İnsan, ed. Müfide Pekin, İstanbul: Lozan Mübadilleri Vakfı Yayınları, 2014, s. 86-98.
• Ünver, Metin, Midilli Adası’nın İdarî ve Sosyo-Ekonomik Yapısı (1876-1914), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), 2016.
• Yağcı, Zübeyde Güneş, Serdar Genç, H. 1256/M. 1840-41 Tarihli Balıkesir Nüfus Defteri (Değerlendirme ve Transkripsiyon), Balıkesir: Balıkesir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları, 2013.
• Yazak, Zehra, XIX. Yüzyılda Adranos Nüfusu (H- 1246 /M- 1831 tarihli 1377 numaralı Nüfus Defterinin Değerlendirmesi), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Eskişehir 2018.