BUZ SANAYİİ ÖRNEĞİNDE OSMANLI İMTİYAZ SİSTEMİ

Yıl 2014, Cilt: 64 Sayı: 2, 0 - , 31.08.2015

Fatih Damlıbağ

Öz

ÖZET
Osmanlı Devleti suni buz üretiminde faaliyette bulunacak girişimcileri,
öncelikle imtiyaz sistemi içerisinde ele almıştır. Daha sonra buz üretim
makinelerinin ulaşılabilirliği artınca, Osmanlı Devleti imtiyaz sisteminin
dışında da buz fabrikaları kurulmasına izin vermiştir. Fakat bu makalede
imtiyaz sistemi içerisindeki, suni buz üreticileri temel hedeftir. Bu sistemde
devlet girişimcilere, belirli şartlar altında fabrikasyon üretim için tekel
hakkı tanımaktaydı. Makaleye başlangıç noktası olarak, imtiyaz sisteminin
doğuş sebepleri açıklanacaktır. Daha sonraysa farklı sektörlerden verilen
örneklerle, imtiyaz sisteminin ana ilkelerinden bahsedilecektir. En sonundaysa
imtiyazlı buz sanayii girişimleri, üç ayrı başlık altında incelenecektir.
İmtiyazlı buz fabrikası kurmak isteyenlerden bahsedilirken, önce girişimcilerin
talepleri ve devlet kademesi ile yaptıkları görüşmelerden bahsedilmiştir.
Daha sonraysa kurulacak sanayi tesisleriyle ilgili şartları düzenleyen,
imtiyaz mukavelenameleri karşılaştırılmıştır. En sonundaysa imtiyaz
sonrası girişimcilerin, başarı ve başarısızlıklarıyla birlikte faaliyetlerinden
bahsedilecektir. Buz üretimi sektöründeki üç girişimden Salim Ağa ve İzmir’deki
ortaklık, fabrika ve şirket kurmayı başarmıştır. Fakat son imtiyaz
sahibi olan Numan Efendi, planladığı fabrikaları fiiliyata geçirememiştir.
Anahtar Kelimeler: buz, fabrika, piyasa düzenlemesi, imtiyaz sistemi,
mukavelename.

OTTOMAN PRIVILEGE SYSTEM WITHIN THE EXAMPLE OF ICE INDUSTRY

ABSTRACT

Ottoman State firstly assessed the entrepreneurs of artificial ice
production, within privilege system. Later when the availability of ice
production machines increased, Ottoman State also permitted to found ice
factories out of privilege system. But in this article, artificial ice producers
within privilege system are the main target. In this system, state granted monopoly rights to entrepreneurs under specific conditions, for factory production. For the beginning point of the article, establishment reasons of privilege system will be explained. Later main principles of privilege

system will be mentioned, with some examples of other sectors. At the last,
privileged ice industry enterprises will be evaluated within three headlines.
When privileged ice factory founders were mentioned, their demands and
interviews with government were narrated. Later privilege contracts which
were regulated newly establishing industrial plants were compared. At the
last, entrepreneurs’ activities were mentioned during post privilege period,
with their successes and failures. For three enterprises in ice production
sector, Salim Ağa and partnership in İzmir could found factories and
companies. But Numan Efendi who was the last privilege owner did not
put planned factories into practice.
Key Words: ice, factory, market setting, privilege system, contract.

Anahtar Kelimeler

buz, fabrika, piyasa düzenlemesi, imtiyaz sistemi, mukavelename

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• BOA A.DVNSMKLT.d. 1, 2, 6, 7, 8, 10, 12, 13. A.MKT.MHM 489/14.
• BEO 678/50844, 872/65391, 1404/ 105264. C.İKTS 35/1742.
• DH.MKT 869/25, 1386/105. İ.İMT 2/11. İ.MVL 69/1311. Mad.d.7677.
• MV 8/67, 11/70, 21/37.
• ŞD 498/13, 1181/4, 1204/10, 1215/9, 2459/48, 2463/1.
• Y.PRK.TNF 5/41. ZB 468/80. Kitap ve Makaleler GENÇ, Mehmet (2012), Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve
• Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul. GÜRAN, Tevfik (1992), “Tanzimat Döneminde Devlet Fabrikaları”, 150.
• Yılında Tanzimat, A.K.D.T.Y.K., TTK Yayınları, Ankara, s.235-257. KALA, Ahmet (2003), “Osmanlı Esnafı ve Sanayisi Üzerine Yapılan
• Çalışmalarla İlgili Genel Bir Değerlendirme”, TALİD, C.I, No:1,
• İstanbul, s.245-265. KURT, Burcu (2011), “Buz Temininde Sanayileşme ve Osmanlı
• İmparatorluğu’nda Kurulan Buz Fabrikaları”, OTAM, S.30, Ankara, s.73-98. KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. (2013), Balta Limanı’na Giden Yol
• Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri (1580-1850), Türk Tarih
• Kurumu, Ankara 2013. MARTAL, Abdullah (2000), “İzmir Buz Fabrikası”, Tepekule Tarih, S.2, s.86-90. ÖKÇÜN, A. Gündüz (2003), Osmanlı Sanayii 1913, 1915 Yılları Sanayi
• İstatistiki, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara. PAMUK, Şevket (1988), “150. Yılında Balta Limanı Ticaret Antlaşması”,
• Tarih ve Toplum, S.60, s.38-41. PAMUK, Şevket (2009), Osmanlıdan Cumhuriyete Küreselleşme,
• İktisat Politikaları ve Büyüme, Seçme Eserleri-II, Türkiye İş Bankası
• Kültür Yayınları, İstanbul. QUATAERT, Donald (1992), Manufacturing and Technology Transfer
• in the Ottoman Empire, 1800-1914, Isis Press, İstanbul. TABAKOĞLU, Ahmet (2005), Türk İktisat Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Ek. BEKÇİLER MÜDÜRÜ SALİM AĞANIN İSTANBUL VE BİGA’DA KURACAĞI FABRİKALARIN İMTİYAZ MUKAVELENAMESİ
• 1) İstanbul ve Çanakkale’nin Biga kazasında buz imal ve satışı için Bekçiler Müdürü Salim Ağaya fabrika kurması için 25 yıl süreyle imtiyaz verilmiştir.
• 2) İstanbul ile Eyüp, Üsküdar ve Galata semtleriyle; Çanakkale ve Biga kazasında bina nizamnamesine uygun olan yerlerde ve buhar gücüyle ça- lışacak şekilde fabrikalar inşa edilecektir. Ayrıca bu bölgelerde imal olu- nacak buzun satışı için mağazalar açmakda imtiyaz sahibinin yetkisi dâ- hilindedir.
• 3) İmtiyaz müddetinin başlangıcı olarak birinci fabrikanın açılışı dik- kate alınacaktır. Bu müddetin üzerinden bir sene geçtikten sonra, imtiyaz sahibi tarafından başvuru yapılırsa ve hükümetce de uygun bulunursa im- tiyazın müddeti uzatılabilir.
• 4) İmtiyaz fermanının çıkışından itibaren bir sene içerisinde imtiyaz sahibi buz fabrikalarının inşasına başlayacaktır. Bir buçuk sene içerisinde de ilk fabrikayı tamamlayıp, buz imal ve satışına başlayacaktır.
• 5) Buz fabrikaları, depoları ve diğer lüzumlu binaları inşa için gereken- ler, buz imal, satış ve muhafazası için gereken her türlü makine, kazan, alet ve hammaddeler ilgili nizamnamesine uygun olarak ve bir defaya mahsus olmak üzere gümrük resminden muaftır. Buz imal ve satışı herhangi bir resme tabi olmadığı gibi, yurtdışına ihraç edilecek buzlardan dahi gümrük resmi alınmayacaktır.
• 6) Yapılacak fabrikalara kurulacak buhar makineleri gayet sağlam ve dayanıklı olacağı gibi, kurulacak depolarda da sağlamlığa azami dikkat gösterilecektir.
• 7) İmal olunacak buzun okkası 20 kuruşluk gümüş mecidiye hesabıyla 40 paradan fazlaya satılamayacaktır. Askeriye ile fakir ve kadınlara yö- nelik hastanelere buz gerektiğinde, buralara satış yapmaya imtiyaz sahibi mecburdur. Buralara yapılacak satış için uygulanacak fiyat limitiyse, aynı hesap üzerinden 20 parayı geçemeyecektir.
• 8) Bu fabrikaların imal ve satışına başlamasıyla beraber gerek Karha- ne-i Amire idaresince ve gerek halk tarafından temin edilecek ve satın alı- nacak doğal kar ve buzların dağıtım ve satışına engel olunamaz. Ayrıca imtiyaz sahibinin kendi imtiyaz bölgesine yurtdışından getirilecek olan, gerek suni ve gerek doğal kar ve buzlara müdahale hakkı yoktur.
• 9) İmtiyaz müddetinin sonuna kadar imtiyaz bölgesi sınırlarında, bu amaçla fabrika kurulması ve buz imal ve satışı için makine getirtilmesi yasaktır. Fakat ev ve eczanelere mahsus küçük el makineleri bu yasakla- madan istisnadır.
• 10) İmtiyaz sahibi eğer isterse, bu fabrika için Osmanlı bir anonim şir- ket kurabilir. Bunun için kendisinin lazım gelen mukavelenameyi düzenle- yip, hükümete takdim ederek resmi ruhsat alma mecburiyeti vardır. Yalnız kurulacak şirket ilan edilecek olan imtiyaz fermanının hükümlerine, bu mukavelenamenin içeriğine ve Osmanlı Devleti’nin kanunlarına uygun olmak zorundadır.
• 11) İmtiyaz müddetinin sonunda imtiyaz sahibi veya onun yerine geç- miş olan şahıs veya kurulmuş olan şirket; fabrikayı, makineleri ve diğer aletleri bedelsiz olarak devlete iade edecektir.
• 12) Buzların içime uygun ve sağlığa herhangi bir zararı olmayan sular- dan imal edilmesi gerekmekte olup, imal edilecek olan buzun içine insan sağlığına zararlı herhangi bir madde karıştırılmaması da imtiyaz sahibinin görevidir.
• 13) İmtiyaz müddetinin sonunda hükümet mukavelenameyi uzatmaz ve devraldığı fabrikayı kendi değil de üçüncü şahıslar eliyle işletmek isterse, bu işletme için önceki şartlarla devam etmek üzere imtiyaz sahibinin diğer taliplilere göre önceliği olacaktır.
• 14) İmtiyaz sahibinin istihdam edeceği bütün çalışanların Osmanlı Devleti vatandaşı olması şarttır. Yalnız makinist gibi gerekli bazı teknik elemanların yabancı tebadan olmasına izin verilebilir.
• 15) Bu mukavelenamedeki maddelerin uygulanmasının kontrol ve de- netimine Ticaret Nezareti yetkilidir. (BOA, A.DVNSMKLT.d.2: 9-10)
• Ek.ABDULLAH VE ŞÜKRÜ BEYLERİN ORTAKLAŞA İZMİR’DE KURACAĞI FABRİKANIN İMTİYAZ MUKAVELENAMESİ
• 1) İzmir şehri ve sancağı sınırları dâhilinde 15 sene müddetle buz imal etmek ve satmak üzere, Şurayı Devlet baş muavini Abdullah Bey ile yine bu dairede muavin olarak çalışan Şükrü Beye fabrika inşası ve açılışı için imtiyaz verilmiştir.
• 2) Fabrika İzmir şehri ve sancağı sınırları dâhilinde, bina nizamnamesi kurallarına göre ve belediye meclisinin uygun bulacağı bir yerde inşa edi- lecektir. Kurulacak buz fabrikası buhar gücüyle çalışacak olup, bahsedilen sınırlar dâhilinde gereken yerlere buz satış mağazaları kurulması ve açıl- ması, ayrıca imal olunacak buzun satış hakkı sadece imtiyaz sahiplerine aittir.
• 3) İmtiyaz müddetinin hesaplanmasında fabrikanın açılış tarihi başlan- gıç olarak kabul edilecektir. İmtiyaz müddetinin sona ermesine bir sene kala; imtiyaz sahipleri talep eder ve hükümette uygun bulursa, imtiyaz müddeti uzatılabilir.
• 5) Yapılacak fabrikada kurulacak olan buhar makineleri en sağlamın- dan olacağı gibi, inşa edilecek depo binaları da gayet sağlam ve dayanıklı olacaktır.
• 6) Padişahın onay tarihinden itibaren, imtiyaz sahipleri bir sene zarfın- da fabrika inşasına başlamak zorundadır. Bir buçuk sene içerisinde de, buz imal ve satışının başlaması gerekmektedir. Yalnız imtiyaz sahipleri imti- yazlarının işleyişi için anonim şirket kurmaya yetkili değillerdir. 4 Ayrıca kendilerine padişah fermanıyla verilmiş imtiyazlarını başkalarına devrede- mezler, satamazlar.
• 7) İmal olunacak buzun okkası, 20 kuruşluk mecidiye hesabıyla 40 pa- radan fazlaya satılamayacaktır. Askeri, vakıf ve kadın hastaneleri benzeri hastanelerin ihtiyaç duyacağı buzun fiyat sınırıysa; yine 20 kuruşluk me- cidiye hesabıyla 20 paradır.
• 8) Bu fabrikanın açılışıyla beraber buz imal edilmesi ve satılması, gerek Karhane-i Amire idaresince ve gerek halk tarafından tedarik olunacak ve satın alınacak tabi kar ve buzlarla, yurtdışından getirilecek gerek tabi ve gerek suni kar ve buzların satışına engel olamaz. Fakat dâhilde yapılan buzların imtiyaz bölgesine sokulması yasaktır.
• 9) İmtiyaz müddetinin sonuna kadar imtiyazın sınırları dâhilinde bu tarz bir fabrikanın inşasıyla, buz imal ve satışı için makine getirtmek ve fabrika açmak ve ayrıca suni buz mağaza ve depoları açmak üzere hiç kimseye ruhsat verilmeyecektir. Fakat hane ve eczanelere mahsus küçük el makineleri bu yasağın istisnasıdır.
• 10) Bu fabrikanın kurulması, depo binalarının inşası ve sair ihtiyaçlar için lüzumuna göre parça parça kullanmak üzere, 10.000 lira sermaye or- taya konacaktır. İmtiyaz sahipleri bu sermayeyi fabrika inşası sırasında temin etmek zorundadırlar. 4 İmtiyaz sahiplerinin talebi neticesinde anonim şirket kurma yasağı, 6 Mayıs 1893 tarihindeki
• Şurayı Devlet Tanzimat Dairesindeki toplantıda kaldırılmıştır. İlgili karar 30 Mayıs 1893
• tarihinde padişah tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiştir. (BOA, A.DVNSMKLT.d.6: 279- 281)
• 11) İmtiyaz müddetinin sonunda fabrika, makine ve diğer aletler imti- yaz sahiplerinin kendisine ait olacaktır.
• 12) Buzların içime uygun ve herhangi zararlı bir madde içermeyen su- lardan imal edilmesi ve içine sağlığa zararlı herhangi yabancı bir madde karıştırılmamasına dikkat edilmesi, imtiyaz sahiplerinin görevidir.
• 13) İmtiyaz müddetinin sonunda ilgili mukavelename uzatılmaz, dev- lette bu alanda çalışma yapmak istemez de ilgili imtiyazı özel sektöre tek- rardan devretmek isterse; imtiyaz sahiplerinin diğer taliplilere göre tercih hakkı olacaktır.
• 14) İmtiyaz sahiplerinin istihdam edeceği çalışanlar Osmanlı vatandaşı olmak zorundadır. Ancak makinist benzeri bazı teknik elemanların, yaban- cı ülke vatandaşları arasından seçilmesine izin verilebilir. (BOA, A.DV- NSMKLT.d.2: 171-172)
• Ek.NUMAN EBU ŞİAR EFENDİ’NİN ŞAM, HALEP VE KUDÜS’TE KURACAĞI FABRİKALARIN İMTİYAZ MUKAVELENAMESİ
• 1) Şam, Halep ve Kudüs şehirlerinde birer buz fabrikası kurmak üzere Şam’ın önde gelenlerinden Numan Ebu Şiar Efendi’ye aşağıdaki şartlarla imtiyaz verilmiştir.
• 2) Bu üç şehirde kurulacak olan fabrikalar, yerel hükümetin uygun gör- düğü yerlerde ve bina kanuna uygun bir şekilde inşa edilecektir. Bu şehir- lerde ve imtiyaz müddeti boyunca, buhar veya su gücüyle çalışan makine- ler vasıtasıyla buz fabrikaları kurulması ve işletilmesi; imtiyaz sahibinin veya onun yerine geçecek olan şirketin tekelindedir.
• 3) İmtiyazın süresi konuyla ilgili padişah fermanının kendisine tebliğ tarihinden itibaren 25 5 senedir.
• 4) Padişahın onayından sonra bir ay içerisinde, Osmanlı Bankasına Ti- caret ve Nafıa Nezareti adına 200 Osmanlı altını teminat akçesi yatırıla- caktır. 5 Başlangıçta 20 sene olan imtiyaz süresi, 18 Şubat 1897 tarihinde yenilenen imtiyaz
• mukavelenamesiyle birlikte 25 seneye çıkarılmıştır. (BOA, A.DVNSMKLT.d.8: 235)
• 5) Buz fabrikalarının inşasına lazım olacak her çeşit eşya ile buz imal, satış ve muhafazası için gerekli her türlü makine, kazan ve aletler; ilgili ka- nun hükmünce bir defaya mahsus olmak üzere gümrük resminden muaftır. Ayrıca buz imal ve satışı herhangi bir resme tabi olmayacaktır.
• 6) Fabrikaya kurulacak olan buhar veya su gücüyle çalışan makineler, en sağlamından seçilecektir. Ayrıca kurulacak fabrika binalarınında sağ- lamlık ve dayanıklılığına dikkat edilecektir.
• 7) İmtiyaz sahibi padişahın onayından itibaren bir buçuk sene zarfında, fabrikanın inşasına başlayacaktır. En geç iki sene içerisinde fabrika inşası tamamlanıp, buz imal ve satışına başlanacaktır. Yine iki sene içerisinde, Osmanlı bir anonim şirketi kurmak imtiyaz sahibinin yükümlülüğüdür. İmtiyaz sahibi haklarını üçüncü şahıslara devredip satabilir.
• 8) İmtiyaz sahibi yedinci madde de belirtilen süreler içerisinde; inşaata ve imalata başlamazsa ve şirket kurmayı başaramazsa, imtiyaz hükmünü kaybedecektir.
• 9) İmal olunacak buzun okkası, 20 kuruşluk gümüş mecidiye hesabıyla 35 paradan fazlaya satılamayacaktır. Askeriye ile fakir ve kadınlara yöne- lik hastanelere gereken buz bedeli, yine aynı hesapla okka başına 15 para olarak belirlenmiştir. Ayrıca belediye marifetiyle parasız olarak tedavi et- tirilen hastalar için gereken buzsa, doktor reçetesi olmak şartıyla bedelsiz olarak verilecektir.
• 10) Bu fabrikaların açılışıyla yapılacak olan buz imal ve satışı, gerek Karhane-i Amire ve gerek halk tarafından temin edinilecek ve satın alına- cak tabi buz ve karların serbestçe alınıp satılmasına engel değildir.
• 11) İmtiyaz süresinin sonuna kadar imtiyaz bölgesi sınırları içerisinde; buz fabrikası kurmak, buz imal ve satışı için makine getirtmek ve suni buz satışı için mağaza ve depo açmak için hiç kimseye ruhsat verilmeyecektir. Fakat ev ve eczanelerde kullanılan küçük el makineleri bu yasaklamanın dışındadır.
• 12) İmtiyaz müddetinin sonunda imtiyaz sahibinin malik olduğu fabri- ka, makine ve aletler kendisine aittir.
• 13) Buzların içime uygun ve herhangi bir zararı olmayan sulardan imal edilmesi ve içine sağlığa aykırı herhangi bir madde karıştırılmaması hu- suslarına dikkat etmek, imtiyaz sahibinin görevidir.
• 14) İmtiyaz müddetinin sonunda devlet bu imtiyazı uzatmak veya ye- nilemek isterse, aynı şartlarla devam etmek üzere imtiyaz sahibinin diğer taliplilere göre önceliği olacaktır.
• 15) İmtiyaz sahibi çalışanlarını Osmanlı vatandaşları arasından seçmek zorundadır. Yalnız makinist benzeri gerekli bazı teknik elemanlar yabancı ülke vatandaşı olabilir.
• 16) İmtiyaz sahibinin Osmanlı vatandaşı olduğu gibi, imtiyazı yürüt- mek için kuracağı şirkette Osmanlı şirketi olmak zorundadır. Ayrıca bu şirket Osmanlı Devleti’nin şimdiki ve gelecekteki kanun ve nizamlarına uymak zorundadır. (BOA, A.DVNSMKLT.d.8: 173-175)