Şecere-yi Turfan Wang: Bilinmeyen Bir Berlin Elyazması

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 1, 171 - 217, 26.06.2023

Zühal Ölmez , Aysima Mirsultan

https://doi.org/10.26650/TUDED2023-1248024

Öz

19. yüzyılın ikinci yarısında birçok din ve kültürün bir arada bulunduğu Doğu Türkistan (Sincan Uygur Özerk Bölgesi), dünyanın dört bir yanından gelen gezginlerin ilgisini çekmiştir. Bu gezginler İpek Yolu’nun keşfedilmemiş dilini ve kültürünü keşfetmek amacını güdüyorlardı. Doğu Bilimcilerin çabalarının klasik bir örneği, 1902 ile 1914 yılları arasında Doğu Türkistan’a gönderilen dört Alman, Prusya “Turfan Seferi”dir. Bu girişimler, öncelikle, İslam öncesi Orta Asya’dan Budist ve diğer kültürel anıtları ve yazılı belgeleri elde etmeyi amaçlıyordu. İkinci ve dördüncü seferlere önderlik eden Albert von Le Coq (1860-1930), bölgeden birçok arkadaş edindi. Bölgedeki aristokratlar arasında olan Lükchün’deki Wang Emin Hoca (1885-1933) sayılabilir. Bu yazıda değerlendirilen el yazması, başta Feridun Wang’dan Emin Wang’a kadar olmak üzere Turfan’daki Wang ailesinin soyağacı hakkındadır. Berlin Staatsbibliothek zu Berlin’in Şarkiyat Departmanı’nın “Turfan Odası”ndaki El Yazması Ms. Arab 4, büyük ihtimalle Alman Turfan seferleri sırasında Berlin’e getirilmişti. Çalışmamız, Turfan’daki Wang ailesine ilişkin diğer kaynakların sunulduğu, eserin nüshası ve dil özellikleri hakkında bilgilerin verildiği giriş, metnin yazı çevrimi ile Türkiye Türkçesine çevirisi ve seçilmiş kelimelerin sözlük/dizinini içermektedir. Ayrıca metnin yazı çevrimi ile Türkiye Türkçesine çevirisi ve seçilmiş kelimelerin sözlük/ dizinini içermektedir. Söz konusu döneme ait birinci elden kaynaklardan olan bu belgeden Wang’ın Turfan’daki imparatorluğu hakkında bilgi edinebilmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Doğu Türkistan, Turfan, Turfan Hanlığı, Emin Han, Alman Turfan Seferi

An Unknown Berlin Manuscript: Şecere-yi Turfan Wang

Öz

In the second half of the 19th century, East Turkistan (Xinjiang Uyghur Autonomous Region) was a place where many religions and cultures coexisted and attracted the interest of travelers from all around the world. These travelers were motivated by the desire to delve into the unexplored language and culture of the Silk Road. One classic example of the efforts of Eastern scholars involved the four German (Prussian) Turfan expeditions known from 1902-1914. The primary goal of these expeditions was to obtain Buddhist artifacts as well as other cultural relics and written records from pre-Islamic Central Asia. Albert von Le Coq (1860-1930) led the second and fourth expeditions and acquired many friends in the region. Among the notable figures in the local aristocracy was Emin Khwāja Wang (1885-1933) from Lukchun, Turfan. The manuscript this article evaluates delves into the genealogy of the Wang family in Turfan, spanning from Feridun Wang to Emin Wang. This manuscript, referred to as Manuscript Arab 4, is currently housed in the Turfan Room of the Oriental Department at the Berlin State Library (Staatsbibliothek zu Berlin). It had likely been brought to Berlin during the German Turfan expeditions. This study provides an introduction to the Wang family in Turfan and presents additional sources related to their history, a copy of the manuscript, and insights into its linguistic characteristics. It also includes a transcription of the text into Turkish and an index/glossary of select words. This primary source document from the period allows valuable information to be gained about Wang’s empire in Turfan.

Anahtar Kelimeler

East Turkistan, Turfan, Turfan Kingdom, Emin Wang, German Turfan expeditions

Kaynakça

• Abik, A. D. (2007). Sufî Allahyâr ve Sebâtü’l-Âcizîn’i: 18. yüzyıl Doğu Türk edebî dilinde mahallîleşme eğilimleri. International Journal of Central Asian Studies, 11(1), 52-73. google scholar Ms. Arab 4, Orientabteilung, Staatsbibliothek zu Berlin. Almanya. google scholar
• Brophy, D., Takahiro O. (2016). The Origins of Qing Xinjiang: A set of historical sources on Turfan. Tokyo : TIAS Central Eurasian research series No. 12. google scholar
• Clauson, S. G. (1960). Muhammed Mahdî Xân, Sanglax. A Persian Guide to the Turkish Language. faksimile text with an Introduction and Indices. (E. J. W. Gibb Memorial’ Series, New Series, XX.) [vii], 113 pp., 732 facsims. London: Luzac and Co. Ltd. google scholar
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-Thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford at the Clarendon Press. google scholar
• Das neue Chinesisch-Deutsche Wörterbuch. 新汉德词典. (1996). Beijing: [Xin han de Cidian]. google scholar
• Eckmann, J. (1964). Çağatay edebiyatının son devri (1800-1920). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1963. Ankara: TDK Yayınları, 121-156. google scholar
• Eckmann, J. (1966). Chagatay manual. Bloomington: Indiana University. google scholar
• FSS= Mirsultan, A., Corff, O., Maezono, K., Lipp, W., Dorj, D., Gerelmaa, G., Stüber, R., Töwshintögs, B., Li X. (2013). Auf kaiserlichen Befehl erstelltes Wörterbuch des Manjurischen in fünf Sprachen “Fünfsprachenspiegel”. Systematisch angeordneter Wortschatz auf Manjurisch, Tibetisch, Mongolisch, Turki und Chinesisch. 2 Bde. Wiesbaden. google scholar
• Jarring, G. (1964). An Eastern Turki-English dialect dictionary. Lund. google scholar
• Jin, L. (2012). ^^^ttÖ^^W(Pft) [QingdaiXinjiang dang’an xuanji (hu ke) (Qing dönemi Sincan arşivinden seçmeler)] 17. Guângxî. google scholar
• Kaçalin, M. S. (Hazırlayan). (2011). Niyazi. Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar, El-Lugatu’n-Neva’iyye ve’l-İstişhâdatu’l-Cagâtâiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Kaçalin, M. S. (Çeviren) ve Ölmez, M. (Yayına Hazırlayan). (2019). Dîvânu Lugâti’t-Turk, Mahmûd el-Kâşgarî, İstanbul: Kabalcı. google scholar
• Knüppel, M. / Aloıs van Tongerloo. (2014). Albert vonLe Coq (1860-1930) - derErwecker Manis. Im Spiegel seiner briefe an Willi Bang Kaup aus den Jahren 1909-1914. Berlin: (Abhandlungen der Akademie der
• Wissenschaften zu Göttingen N.F. 34; Schriften der Kommission „Manichaische Studien“ 3). google scholar
• Le Coq, A. von (1911). Sprichwörter und Lieder aus der Gegend von Turfan: mit einer dort aufgenommenen Wörterliste. Leipzig/Berlin. google scholar
• Le Coq, A. von (1916). Volkskundliches aus Ost-Turkistan (mit einem Beitrag von O. v. Falke). Berlin. google scholar
• Le Coq, A. von (1926). Auf Hellas Spuren in Ostturkistan. Berichte und Abenteuer der II. und III. deutschen Turfan-Expedition. Leipzig [Nachdruck: Graz 1974]. google scholar
• Le Coq, A. von ve Herrmann, A. (1922). Zwei osttürkischen Manuskriptenkarte. In: Southern Tibet, 8, 408-423. google scholar
• Lessing, F. D. (1960). Mongolian-English dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. google scholar
• Madvaliyev, A, vd. (2020). O’zbek Tilining izohli lugati, 5 cildli. Toşkent: O’zbekiston nashriyotı. google scholar
• Ma’rufov, Z. M. (1981). O’zbek Tilining izohli lugati, I A-R; II R-X. Moskva: Rus Tili Naşriyoti. google scholar
• Mirsultan, A. (2022). Albert von Le Coq und der Wang von Lükchün. In: O.F.Sertkaya, G. Karaağaç, M. Şen (ed.): Prof. Dr. Ceval Kaya Armağanı. İstanbul: Akçağ. 347-360. google scholar
• Necip, E. N. (çeviren: Kurban, İ.). (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Niyaz Hushtar, Ş. (2003). Şinjay yekinki zaman tarihida ötken şehisler. Ürümçi: Şinjag helk Neşriyati. google scholar
• Maimaitiaili, N. (2019). Çağdaş Uygurcanın ağızları ve söz varlığı. Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. google scholar
• Osmanov, M. (1990).Hazirkizaman Uygur tili di’alektliri. Ürümçi: Şinjiag yaşlar-ösmürler Neşriyati. google scholar
• Ölmez, Z. (Hazırlayan). (2020). Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-yi Terakime, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Redhouse, S. J. W. (1890). A Turkish and English lexicon, the significations oft he Turkish terms. Constantinople. google scholar
• Schluessel, E. (2022). Down and out in Khandu and Qarakhoja: An autobiography from late Qing Turfan. In: Journal of Central Asian history 1, 130-157. google scholar
• Steingass, F. J. (1884). Arabic-English dictionary. London: Asian Educational Services. google scholar
• Steingass, F. J. (1892). A comprehensive Persian-English dictionary: including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. London and New York: Routledge. google scholar
• Su, B. ve Huang, J. (1993). 哈密，吐鲁番维吾尔王历史 [Hami, Tulufan weiwuerwang lishi (Kumul, Turfan, Uygur Hanları Tarihi)]. Ürümchi: Xinjiang daxue chubanshe. google scholar
• Su, B. ve Huang J. (2001). Kumul, Turpan uygur wayliri tarihi. Ürümçi: Şinjiag helk Neşriyati [in Uyghur]. google scholar
• Temir, A. (1951). Zwei Dokumente zur neueren Geschichte Ost-Turkestans. In: Orients 4, no. 1, 81. google scholar
• Temir, A. (1961). Ein osttürkisches Dokument von 1722-41 aus Turfan. In: UAjb 33, 193-198. google scholar
• Tömür, H. (Translated by Anne Lee). (2003). Modern Uyghur Grammar (Morphology). İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat 3. google scholar
• UTİL= Uygur Tiliniy izahlik lugiti I: A-P. (1990); II: T-H. (1991); III: D-F. (1992); IV: K-L. (1994); V: M-Ü. (1995); VI: V-Y. (1998). Pekin: Milletler Neşriyatı. google scholar
• UTİL-KT= Uygur Tiliniy izahlik Lugiti (Kaşkar Tilmisi). (1999). Ürümçi: Şincag Helk Neşriyati google scholar
• Zenker, J. T. (1866 /19792). Türkisch-arabisch-persisches Handwörterbuch, I-II, Leipzig. google scholar
• Wang, D. (2020). 紫光阁功臣额敏和卓画像: 流往德国的原委及目前下落 [Ziguangge gongchen emin hezhuo huaxiang: liuwang deguo de yuanwei ji muqian xialuo (Tiguangge Salonunda Sergilenen Emin Hoca Portresi:
• Almanya’ya Ulaşım Tarihi ve Şimdi Bulunduğu Yer Hakkında Araştırma)] (The Portrait of Emin Khwāja, Displayed in the Tiguangge Hall: In search of the History of its transport to Germany and its present whereabouts). In: 清华大学学报: 哲学社会科学版 (Journal of Tschinghua University: Philosophy and Social Sciences), 5, 194-201. google scholar