“AGRAPHA” LİTERATÜRÜ VE ZÜHD HADİSLERİİNCİL (KANONİK-APOKRİF) İLİŞKİSİ

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 14, 141 - 186, 30.06.2019

Özcan Hıdır

Öz

“İslâm’ın Yahudi-Hıristiyan kökeni teorisi” ile genel olarak bağlantılı olan zühd hadisleri başta
olmak üzere, bir kısım hadislerin Hıristiyan kültürü-İncillerden alınıp hadis kaynaklarına adapte
edildiğine dair ilk-önemli çalışmalar-iddialar, oryantalistik mesailerin ivme kazandığı XIX.
Yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya konmaya başlanmıştır. Önce “agrapha” olarak
nitelenen literatürün bir bölümü olarak İslâm tarihi, kültür tarihi, tabakât, edebiyat, ahlâk-edeb
ve hadis kaynaklarında yer alan Hz. Îsâ’ya ait sözlerin derlenmesi olarak başlayan söz konusu
çalışmalar, daha sonra mukayeseli analizlerle zühd hadisleri başta olmak üzere, kudsî hadisler,
mucizeler, kısasü’l-enbiyâ, fiten-melâhim-apokaliptik nitelikli hadislere yönelmiş; arka plan
bilgilerinden de hareketle, bu alanda pek iddia ortaya konumuştur.
Biz bu çalışmamızda öncelikle ilgili literatürü konuya “giriş” mahiyetinde zikrettikten sonra
bilhassa zühd hadislerine yönelik iddialara yer verecek ardından da zühd hadis literatürü
içerisinde Hıristiyan kültürü-İnciller ile irtibat abkımından dikkat çeken Abdullah b. Mübârek
ve Ahmed b. Hanbel’in Zühd adlı eserleri bağlamında bu iddiaların neliği-niteliğini tetkik
edeceğiz. Son olarak da Abdullah b. Mübârek’in Zühd’ü başta olmak üzere ilk dönem bazı
hadis-zühd hadislerine dair kaynaklarda yer alan “Ümmetimin arasında ashâbımın durumu
yemekteki tuz gibidir; yemek ancak tuzla iyi olur” hadisi-rivayetini, Matta başta olma üzere
kanonik İnciller’de Hz. Îsâ’nın “Dünyanın tuzu sizsiniz; fakat tuz kokmuşsa, o ne ile
tuzlanır?...” mealindeki benzer sözü ile mukayese edeceğiz.

Anahtar Kelimeler

insan, ahlak, iktisat, katılım ekonomisi

Kaynakça

• Abdullah b. Mübârek, el-Mervezî, Kitâbü’z-Zühd, thk. Habîbürrahman el- A‘zamî, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye yy, ty.
• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâ ammâ iştehera mine’l-ehâdîs alâ elsinet’n-nâs, I-II, Beyrut 1405/1985.
• Âcürrî, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hüseyin, eş-Şerîa, thk. Muhammed Hâmid el-Fakî, Beyrut 1403/1983.
• Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I-VI, İstanbul 1982.
• Ahmed Emin, el-Mehdî ve’l-mehdeviyye, Kahire 1951.
• Atay, H., Kur’ân’a Göre Araştırmalar-I, Ankara, 1993.
• …………., Ehl-i Sünnet ve Şia, Ankara 1983.
• Ateş, S., Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, I-XII, II, İstanbul, 1990.
• ………….., Kur’ân-ı Kerîm’in Evrensel Mesajına Çağrı, İstanbul 1990.
• Atyar, Hüsnî Yûsuf, el-Bidâyâtu’l-ûlâ li’l-isrâiliyyât fi’l-İslâm, Kahire 1412/1991.
• Aydınlı, A., Doğuş Devrinde Tasavvuf ve Hadis, İstanbul 1986.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Câbir, Fütûhu’l-büldân, thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘-Ömer Enîs et-Tabbâ‘, Beyrut 1407/1987.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn, Şuabü’l-îmân, thk. Muhammed es-Saîd Zeğlûl, I-IX, Beyrut 1410/1990.
• Bikâî, Ebü’l-Hasen Burhânüddin, Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-ây ve’s-suver, thk. Abdürrezzâk Ğâlib el-Mehdî, I-VIII, Beyrut 1415/1995.
• Bonner, Michael, Ibn al-Mubarak’s Kitāb al-Jihād in Aristocratic Violence, Edinburg 2015.
• ………….., The Emergence of the Thughūr: the Arab Byzantine Frontier in the Early Abbāsid, -Doktora Tezi-, Princeton Universitesi 1987.
• Bowman, Brad Blair, The Status of Christian Monasteries in the Early Islamic Period: An Examination of Early Muslim Attitudes toward Monastic Communities and its Relevance to the Formative Period of Islam, -Doktora-, Chicago, Illionis 2014.
• Cambell, E., A heaven of wine: Muslim-Christian encounters at monasteries in the early Islamic Middle East, -Doktora Tezi-, Washington 2009.
• Cook, David, “The New Testament Citations in the Hadith Literature and the Question of Gospel Tranlations into Arabic”, The Encounter of Eastern Christianity with Early Islam içinde, Leiden 2006, 185-224.
• ………….., “Christians And Christianity in Ḥadīth Works Before 900”, Christian-Muslim Relations 600-900 içinde, David Thomas-Alex Mallett, Leiden: Brill 2009.
• Çelebi, İlyas, İtikadî Açıdan Uzak ve Yakın Gelecekle İlgili Haberler, İstanbul 1996.
• Dîneverî, Ebû Bekir Ahmed b. Mervan, Kitâbü’l-mücâlese ve cevâhiru’l-ilm, thk. Adnân el-Kaysî, Mekke-Beyrut 1997.
• Donner, Fred M., Muhammed and the Believers at the Origins of Islam, Cambridge 2010.
• ………….., “From Believers to Muslims: Confessional Self-Identity in the Early Islamic Community,” al-Abhath, 50-51 (2002-2003).
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillah el-İsbehanî, Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’lesfiyâ, I-X, Kahire, 1407/1987.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Ali b. el-Müsennâ el-Mevsılî, el-Müsned, thk. Hüseyin Selîm el-Esed, I-XVI, Beyrut 1404/1984.
• Ella Landau-Tasseron, “The Reconstruction of Lost Sources”, al-Qantara 25, 2004, 45–91.
• Fazlurrahman, İslâm, trc. Mehmet Dağ-Mehmet S. Aydın, İstanbul 1981.
• Ghada, Osman, The Christians of Late Sixth and Early Seventh Century Mecca and Medina: An Investigation into the Arabic Sources, Harward Üniversitesi 2001.
• Gilliot, Claudia, “Christians and Chritianity in Islamic exegesis”, Christian- Muslim relations. A Bibliographical History, ed. David Thomas-Barbara Roggema, Leiden 2009.
• Goldziher, Ignaz, Muslim Studies, I-II, London 1967.
• ………….., “Hadis Kültüründe Yer Alan İncil Parçaları”, trc. Sami Şahin, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2008, cilt: XII, sayı: 1, s. 485- 491.
• ………….., “Hadis’te Yeni-Eflatuncu ve Gnostik Unsurlar”, trc. Ömer Özsoy, AÜİFD, XXXVI, s. 405-421.
• Hakan Olgun, Tuz ve Işık. Hz. İsa’nın Dağ Vaazı, İstanbul 2015.
• Hâkim, Ebû Abdillah en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, thk. Mustafa Abdülkadir Atâ, I-IV, Beyrut 1411/1990.
• Hanefî, Hasan, Mine’l-akîde ile’s-sevra, I-V, IV, Kahire, 1409/1988.
• Hatîb, Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, I-XIV, Beyrut, ty.
• Hertz, J., H., Sayings of the Fathers, Londra 1952.
• Heysemî, Nuruddin Ali b. Ebû Bekr, Mecmau’z-zevâid ve menbeu’l-fevâid, I-X, Beyrut 1408/1988.
• Hıdır, Özcan, Yahudi Kültürü ve Hadisler, 4. Baskı, İstanbul 2018.
• ………….., Hıristiyan Kültürü ve Hadisler, İstanbul 2017.
• ………….., “Hades (Göynük) Muhaddisleri”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, 6-8 Mayıs 2004 Kahramanmaraş, 2005, cilt: I, s. 19-24.
• ………….., “Selefiliğin Hadis-Sünnet Anlayışı”, Kur’an ve Sünnet (ed. Bünyamin Erul) adıyla yayımlanacak edisyon (Kuramer) içinde yayımlanacak.
• Hurvitz, Nimrod, “Biographies and Mild Asceticism: A Study of Islamic Moral Imagination”, Studia Islamica, 1997, 85/1, s. 41-65.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah, Câmiu beyâni’l-ilm ve fadlihî ve mâ yenbeğî fî rivâyetihî ve hamlihî, tlk. Muhammed Abdülkadir Ahmed Atâ, I-II, Beyrut 1418/1977.
• İbn Abdi Rabbih, el-İkdü’l-ferîd, thk. Müfid Muhammed Kamiha, I-IX, Beyrut 1983.
• İbn Asâkir, Tarîhu Medîneti Dımeşk, Beyrut 1995-2000.
• ………….., Sîretü’s-Seyydi’l-Mesîh, thk. Süleyman Ali Murad, Amman 1996.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed el-Kûfî, el-Musannef, thk. Kemâl Yûsuf el-Hût, I-VII, Riyad 1409.
• İbn Hacer, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, I-IV, Beyrut 1327.
• ………….., Ta‘cîlü’l-menfaa bi zevâidi ricâli’l-eimmeti’l-erbaa, thk. İkrâmullah İmâdü’l-hak, Haydarabad, 1324.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, Uyûnü’l-ahbâr, thk. Yûsuf et-Tavîl, Beyrut 1986.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d, et-Tabakâtü’l-kübrâ, I-IX, Beyrut 1388/1968.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn, Mecmû‘ fetâvâ, I-XXXVII, Riyad 1382.
• İbnü’l-Cevzî, Abdurrahman, Sıfatu’s-safve, Beyrut 1992.
• İslamoğlu, M., Kur’an’ı Anlama Yöntemi, İstanbul 2014.
• Jacoby, A., “Agrapha”, Zeitschrift für die Neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der Älteren Kirche, 1912, 13/2, 161-164.
• Jamal Malik, “Islam and the Sermon on the Mount”, Islam and Christian–Muslim Relations, 24/1, 2013, s. 43-56.
• Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, tsh. ve nşr. Muallim Rifat-Şerafettin Yaltkaya, I-II, İstanbul 1360/1941.
• Kettânî, Muhammed b. Ca‘fer, er-Risâletü’l-müstatrafe li beyâni meşhûri kütübi’s-sünneti’l-müşerrefe, İstanbul 1986.
• Khalidi, T., Müslüman Hz. İsa. İslam Yazınında Vecizeler ve Kıssalar, trc. Sevda Ayar, İstanbul 2003
• Kırbaşoğlu, Hayri, İslam Düşüncesinde Hadis Metodolojisi, Ankara 1999.
• …………., Alternatif Hadis Metodolojisi, Ankara 2004.
• ………….., “Hz. İsa’yı Gökten İndiren Hadislerin Tenkidi”, Kinberg, Leah. “What is Meant by Zuhd ?”, Studia Islamica 61, 1985, 27-44.
• Kister, M., J., “Haddisû an Bani Israila wa lâ Haraja. A Study of an early tradition”, Israel Oriental Studies, II, 1972, 215-39.
• Knysh, A., Islamic Mysticism: A Short History, Leiden: Brill, 2000.
• Koçak, Zeynep Canan, “Kudsî Hadis” Olarak Bilinen Hadislerin Kutsal Metinler (Tevrat-İncil) ile İlişkisi, Yüksek Lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Hadis Bilim Dalı, 2010.
• Küçük, Raşit, “Abdullah b. Mübârek”, DİA, I, 122-124.
• Lawrence I. Conrad, “Recovering Lost Texts: Some Methodological Issues”, Journal of the American Oriental Society 113 (1993), 258–63.
• Livne-Kafri, ”Early Muslim Ascetics and the World of Christian Monasticism”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 20, 1996.
• Makdisi, G., “The Sunni Revival”, Islamic Civilisation 950-1150, ed. D. S., Oxford: Cassirer 1973, 155-68.
• Ma‘mer b. Râşid, Kitâbü’l-Câmi‘, -Abdürrezzâk’ın el-Musannef’inin X. cildinin 379. Sahifesinden XI. cildin sonuna kadar-.
• Massignon, Louis, Essay on the Origins of the Technical Language of Islamic Mysticism, İngilizce’ye çeviren: Benjamin Clark, Notre Dame, 1997.
• Melchert, Christopher, “Ahmad Ibn Hanbal’s Book of Renunciation”, Der Islam Bd. 85, s. 345–359.
• ………….., “Hadis Ravisi Olarak İlk Zâhidler”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 8/19, 2007, s. 413-425.
• ………….., “The Piety of the Hadith Folk” International Journal of Middle East Studies, 2002, 34/3, 425-439.
• ………….., “The transition from asceticism to mysticism at the middle of the ninth century C.E.”
• ………….., “The Hanabila and Early Sufis”, Arabica, Ocak 2001, 48/3, 352-367.
• ………….., “Basran Origins of Classical Sufism”, Der Islam Bd. 1005, 82, s. 221- 240.
• ………….., “The Transition from Asceticism to Mysticism at the Middle of the Ninth Century C.E.”, Studia Islamica 83, 1996, 51-70.
• Mourad, Suleiman, Early Islam between Myth and History: al-Hasan al-Basrī (d. 110/728) and the Formation of his Legacy in Classical Islamic Scholarship, Leiden, 2006.
• Münâvî, Muhammed Abdürraûf, Feyzü’l-kadîr şerhu’l-Câmi’i’s-sağîr, tsh. Ahmed Abdüsselâm, I-VI, Beyrut 1415/1994.
• Nasr, S. H., Ideals and Realiti es of Islam, ABC International Group, 2000.
• Özafşar, Mehmet Emin, “ez-Zühd ve’r-Rekâik”, DİA, 44, 537-38.
• Özemre, Ahmet Yüksel, Toma’ya Göre İncil Ya da Hz. İsa’nın 114 Hadisi, İstanbul 2002.
• Pick, B., “The Agrapha”, The Open Court, a Quarterly Magazine, Eylül 1897; 11
• Premare, A. Louis de, “Comme il est Ecrit L’Histoire d’un Texte”, SI, LXX, 1989, s. 27-56.
• Robson, J., “The Material of Tradition II”, MW, XLI/4, 1951, s. 257-70.
• Sâdır, Yûhannâ, Ruhbânu Arab fi ba’di mutasavvifeti’l-müslimîn, Beyrut 2005.
• Salem, Feryal E., ‘Abd Allah b. al-Mubarak Between Hadith, Jihad, en Zuhd: An Expression of Early Sunni Identity in the Formative Periode, -Doktora Tezi, Chicago 2013.
• Sezgin, Fuad, Târîhu’t-türâsi’l-Arabî, trc. M. Fehmî Hicâzî, nşr. İdâretü’s-sekâfe ve’n-nşr bi Câmiati’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye 1403/1983.
• Shahid, I., Byzantium and the Arabs in the Fifth Century, Washington 1989.
• Sizgorich, Thomas, Monks, Martyrs and Mujahidun: Militant Piety in Late Antiquity and Early Islam, California 2005.
• ………….., Violence and Belief in Late Antiquity: Militant Devotion in Christianity and Islam, University of Pennsylvania Press, 2009.
• Sperl, Stephan, “Man’s ‘Hollow Core’: ethics and aesthetics in Hadith literature and classical Arabic adab”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 2007, 70/3, s. 459-486.
• Süyûtî, Celâlüddîn, ed-Dürrü'l-mensûr fi't-tefsîr bi'l-me'sûr, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-XVII, Riyad 2003.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed, el-Mu‘cemü’l-kebîr, thk. Hamdî b. Abdülmecîd es-Silefî, I-XXV, Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, Kahire ty.
• Tor Andræ, “Zuhd und Mönchtum,” Le Monde Oriental, XV, Uppsala 1931, 296- 327.
• Uludağ, S., “Ruhbanlık ve Tasavvuf”, Tasavvuf İlmi ue Akademik Araştırma Dergisi, Ankara 2004, s. 9-23.
• Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kültüründe Hadis, Konya 2001.
• Vaught, Carl, G., The Sermon on the Mount: A Theological Investigation, Waco 2001.
• Wismer, Don, The Islamic Jesus: An Annoted Bibliography of Sources in English and French, Routledge 1977.
• Yakût el-Hamevî, Abdullah, Mu‘cemü’l-büldân, I-V, Beyrut ty.
• Yıldırım, Ahmet, Din, Dünyevîleşme ve Zühd, Ankara 2005.
• Yıldırım, Enbiya, Hadiste Metin Tenkidi, Tarihî Süreç, Yeni Yaklaşımlar, İstanbul 2009.
• .............., “Kudsi Hadisler Üzerine Genel Bir Değerlendirme”, CÜİFD, XIII/2- 2009, s. 39-47.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman, Tezkiretü’l-huffâz, I-IV, Beyrut, ty.
• ………….., Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ, thk. Şuayb el-Arnaût ve dğr., I-XXIII, Beyrut 1406/1986.