XVII. Yüzyılda Üsküp’ün Sosyo-Ekonomik Tarihine Kaynak Olarak Düvel-i Ecnebiyye Defterleri ve Bazı Örnek Belgeler

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 2, 387 - 410, 29.12.2019

Cihan Yemişçi

Öz

Balkan yarımadasının orta kısımlarında kurulmuş olan Üsküp jeopolitik konumu sayesinde Roma İmparatorluğu döneminde askerî bir merkez olarak gelişti. Aynı zamanda bir Roma lejyonunu ağırlayan Üsküp, bu münasebetle askerî bir yol ağı olarak inşa edilen Via Egnetia’ya bağlandı ve Doğu’dan Batı’ya, Kuzey’den Güney’e pek çok önemli yerleşim bölgesiyle irtibat kurdu. Merkezî konumu dolayısıyla tarih boyunca çeşitli siyasî oluşumların hedefine giren şehir, Bulgar Çarlığı’nın hâkimiyetindeyken bölgesel bir ticaret merkezî olarak yapılandırıldı. Daha sonraları Doğu Roma ile Sırp Krallığı’nın egemenlikleri altında varlığını sürdüren Üsküp, sahip olduğu önem sebebiyle 1346’da Stefan Duşan (1331-1355)’ın “Sırpların ve Yunanların İmparatoru” unvanını alarak taç giymesine de ev sahipliği yaptı. Osmanlıların bölgede yeni bir güç olarak belirerek Balkanlardaki yayılmaları esnasında Paşa Yiğit Bey tarafından 1392’de fethedilen Üsküp, ardından yoğun bir Türkmen iskânına sahne oldu. İskân ettirilen Türkmenlerin etkisiyle zamanla Müslüman bir şehir hüviyeti kazanan şehir, diğer yandan askerî ve ticarî bir merkez olma niteliklerini devam ettirdi. Üsküp böylece bir yandan Osmanlıların Balkanlara düzenledikleri seferler için mühim bir üs haline gelirken, diğer yandan da devletin uluslararası ticareti destekleyici politikaları sayesinde ticaret merkezi olma vasfını pekiştirdi. Söz konusu nitelikleri nedeniyle Üsküp ayrıca bir Dubrovnik ticaret kolonisini de bünyesinde barındırdı.
Buna bağlı olarak Dubrovnikliler (ve ayrıca Venedikliler) hakkında Osmanlı başkentinden çıkan fermanların XVII. yüzyılın hemen başından itibaren Mühimme Defterlerinin kapsamından çıkarılarak yeni ihdas edilen Düvel-i Ecnebiyye Defterlerinde yer almaya başlamasıyla birlikte bu kayıtların kapsamına Üsküp ile alakalı olanlar da girdi. Dolayısıyla Üsküp ile ilgili araştırma yapacak olanların bakması gereken Tahrir Defterleri, Kadı (Şer‘iyye) Sicilleri, Vakfiyeler, Mühimme Defterleri gibi belge ve defter koleksiyonları arasına yeni bir defter kategorisi daha eklenmiş oldu. Bu durumda Üsküp’te faaliyet gösteren yabancıların şehirde karşılaştıkları sosyal, hukukî ve ekonomik meselelerin başkente aksettiği kadarıyla karşılığında bir ferman gönderildiği durumlarla ilgili defter kayıtları şehrin sosyo-ekonomik tarihine kaynak oluşturacak ilave veriler sunmaktadır. Bu çalışmada, bahsi geçen yüzyılda Üsküp’ün sosyo-ekonomik tarihini konu alan araştırmacılar için Düvel-i Ecnebiyye Defterlerinin kaynak olarak önemini işlemek, defterlerde mevcut ferman suretlerinin özetleri üzerinden bir envanter sunmak ve ilaveten bazı örnekler belgelerin transkribe edilerek araştırmacıların hizmetine sunulması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

XVII. Yüzyıl, Osmanlı İmparatorluğu, Üsküp, Via Egnetia, Düvel-i Ecnebiyye Defterleri, Dubrovnikliler

The Registers of Foreign States (Düvel-i Ecnebiyye Defterleri) as a Source of Socio-Economic History of Skopje in the XVIIth Century and Some Sample Documents

Öz

Skopje settled in the middle of the Balkan Peninsula, improved as a military centre under the Roman Empire thanks to its geopolitical location. At the same time Skopje, which also hosts a Roman Legion was connected to Via Egnetia, that was built as a military road network and, contacted many important residential areas from East to West, from North to South. Due to its central location, the city has been the target of various political formations throughout history and was structured as a regional commercial centre during the reign of the Bulgarian Tsardom. Skopje, which later existed under the sovereignty of Eastern Rome and the Serbian Kingdom, also hosted the coronation of Stefan Dushan (1331-1355) in 1346 with the title of “Emperor of Serbs and Greeks” due to its importance. Skopje, which was conquered by Pasha Yiğit Bey in 1392, was then the scene of an intense of Turkmen settlement during the Ottomans' expansion in the region as a new power. The city became a Muslim city with the influence of the Turkmen who were resettled, and on the other hand, it continued to be a military and commercial centre. Skopje thus became an important base for the Ottoman expeditions to the Balkans, while at the same time cementing its ability to become a trade centre thanks to the policies of the state supporting international trade. Thanks to these qualities of the city, Skopje also incorporated a Dubrovnik trade colony.
Accordingly, The Registers of Foreign States (Düvel-i Ecnebiyye Defterleri) which hold the edicts promulgated in Ottoman capital about Dubrovnik people (and the Venetians) started to take place instead of The Registers of Mühimme after the beginning of XVIIth century. Those records included the documents related to Skopje, as well. Therefore, a new category of registers has been added to the collections of documents and registers such as Tahrir Defterleri, Kadı (Şer‘iyye) Sicilleri, Vakfiyeler, Mühimme Defterleri. In this case, when the social, legal and economic issues faced by foreigners operating in Skopje are related to the capital, and any edict promulgated for that, the relevant records could provide additional data that will contribute to the socio-economic history of the city. In this study, it is aimed to process the importance of Düvel-i Ecnebiyye Defterleri as a source for the researchers on the socio-economic history of Skopje in the mentioned century, to present an inventory based on the summaries of the copies of the edict in the registers, and additionally, some examples of the documents are transcribed and presented.

Anahtar Kelimeler

17th Century, Ottoman Empire, Skopje, Via Egnetia, Ragusans, The Registers of Foreign States

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Dubrovnik Devlet Arşivi (Državnog Arhiva u Dubrovnika: DAD) Diplomata et Acta (DA., 7/2.1): sv. 14, br. 686 (K 276) (Evâil-i Cemâziye’l-evvel 1027 / 26 Nisan – 5 Mayıs 1618). sv. 18, br. 898 (A 8, 119) (21 Rebi‘ü’l-evvel 1047 / 13 Ağustos 1637).
• Osmanlı Arşivi (OA.) Düvel-i Ecnebiyye Defteri (A.DVNS.DVE.d) nr. 13/1 (h. 1013-1028 / m. 1604-1618): s. 32/1, belge no: 124 (25 Zi’l-ka‘de 1013 / 14 Nisan 1605). s. 69/2, belge no: 324 (27 Receb 1018 / 26 Ekim 1609). s. 75/3, belge no: 360 (8 Cemâziye’l-evvel 1019 / 29 Temmuz 1610). s. 106/6, belge no: 527 (12 Cemâziye’l-âhir 1022 / 30 Temmuz 1613). s. 161/1, belge no: 745 (Evâil-i Cemâziye’l-evvel 1027 / 26 Nisan – 5 Mayıs 1618).
• Düvel-i Ecnebiyye Defteri (A.DVNS.DVE.d) nr. 14/2 (h. 1037-1056 / m. 1627-1646): s. 157-158, belge no: 163 (Evâil-i Rebi‘ü’l-âhir 1049 / 10-19 Ağustos 1639). s. 171, belge no: 344 (Evâil-i Cemâziye’l-âhir 1056 / Ağustos 1046). s. 196-197, belge no: 218 (Evâil-i Cemâziye’l-âhir 1050 / 1-10 Eylül 1640).
• Düvel-i Ecnebiyye Defteri (A.DVNS.DVE.d) nr. 15/3 (h. 1057-1075 / m. 1647-1665): s. 62, belge no: 40 (Evâil-i Receb 1059 / 11-20 Temmuz 1649). s. 67, belge no: 49 (Evâil-i Receb 1059 / 11-20 Temmuz 1649).
• Maliyeden Müdevver Defter (MAD.d.), nr. 6004 (h. 1028-1038 / m. 1619-1629): s. 75/4 (14 Zi’l-ka’de 1032 / 9 Eylül 1623).
• Maliyeden Müdevver Defter (MAD.d.), nr. 17901 (h. 1028-1033 / m. 1619-1625). Hadariye Defteri (A.DVNS.HADR.d), nr. 2 (h. 1061-1193 / m. 1650-1779). Düvel-i Ecnebiyye Defteri (A.DVNS.DVE.d), nr. 16/4 (h. 1081-1211 / m. 1670-1797). Düvel-i Ecnebiyye Defteri (A.DVNS.DVE.d), nr. 22/1 (h. 1091-1278 / m. 1680-1861). Düvel-i Ecnebiyye Defteri (A.DVNS.DVE.d), nr. 26/1 (h. 1044-1077 / m. 1634-1666). Düvel-i Ecnebiyye Defteri (A.DVNS.DVE.d), nr. 27/2 (h. 1084-1224 / m. 1673-1809). Düvel-i Ecnebiyye Defteri (A.DVNS.DVE.d), nr. 28/3 (h. 1099-1113 / m. 1687-1701). Düvel-i Ecnebiyye Defteri (A.DVNS.DVE.d), nr. 35/1 (h. 1086-1257 / m. 1675-1841). Düvel-i Ecnebiyye Defteri (A.DVNS.DVE.d), nr. 55/1 (h. 1016-1173 / m. 1607-1759). Düvel-i Ecnebiyye Defteri (A.DVNS.DVE.d), nr. 57/1 (h. 975-1210 / m. 1567-1795).
• Kitap ve Makaleler Biegman, Nicolaas H., The Turco-Ragusan Relationship according to the Firmans of Murad III (1575-1595) extant in the State Archives of Dubrovnik, The Hague-Paris 1967. Braudel, Fernand, II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, I, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Eren Yayınları, İstanbul 1989. Canbaz, Sevda Dıraga, 15/3 No’lu Dubrovnik Düvel-i Ecnebiyye Defteri (H. 1057-1073 / M. 1647-1663) (İnceleme-Metin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2014. Dimitriadis, Vassilis, “Via Egnatia Üzerindeki Vakıflar”, Sol Kol, Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699), ed. Elizabeth A. Zachariadou, çev. Özden Arıkan - Ela Güntekin - Tülin Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, s. 92-104. Doğru, Halime, “Osmanlı Devleti’nin Rumeli’de Fetih ve İskan Siyaseti”, Türkler, IX, Yeni Türkiye, Ankara 2002, s. 165-176. Emecen, Feridun, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu’ndan Fetret Dönemine”, Türkler, IX, Yeni Türkiye, Ankara 2002, s. 15-32. Glavina, Mladen, 17. Yüzyıl Başında Osmanlı İmparatorluğu ile Dubrovnik Cumhuriyeti İlişkileri, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2009. Harris, Robin, Dubrovnik, A History, SAQI, Londra 2003. İnbaşı, Mehmet, “Üsküp”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TVDİA), XLII, İstanbul 2012, s. 377-381. Aynı yazar, “Balkanlar’da Osmanlı Hakimiyeti ve İskân Siyaseti”, Türkler, IX, Yeni Türkiye, Ankara 2002, s. 154-164. Aynı yazar – Kul, Eyüp, Balkanlarda Bir Türk Şehri Üsküp, Fethinden XVIII. Yüzyıla Kadar, TTK, Ankara 2018. İskefiyeli, Zeynep – Çelik, M. Bilal – Yazıcı, Serkan (ed.), Türk Tarihinde Balkanlar, Balkans in the Turkish History, I, Sakarya Üniversitesi Balkan Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, Sakarya 2013. Jelavich, Barbara, Balkan Tarihi, I (18. ve 19. Yüzyıllar), Küre Yayınları, İstanbul 2013 (3. Baskı). Kiel, Machiel, “Balkanların Osmanlı İmparatorluğu ile Bütünleşmesi 1353-1453”, Türk Tarihinde Balkanlar, Balkans in the Turkish History, I, ed. Zeynep İskefiyeli – M. Bilal Çelik – Serkan Yazıcı, Sakarya Üniversitesi Balkan Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, Sakarya 2013, s. 185-224. Komisyon, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 2010. Köker, Özgecan, XVII. Yüzyılda Osmanlı Devleti-Dubrovnik İlişkileri ve Hicri 1037-1056/1627-1646 Tarihli Ahkâm Defteri Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Manisa 2011. Köse, Metin Ziya, Osmanlı-Venedik Ticareti (1600-1630), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2005. Aynı yazar, Osmanlı Devleti ve Dubrovnik İlişkileri, 1500-1600, Doğu Akdeniz’de Casuslar ve Tacirler, Giza Yayınları, İstanbul 2009. Aynı yazar, 1600-1630 Osmanlı Devleti ve Venedik Ticareti, Akdeniz’de Rekabet ve Ticaret, Giza Yayınları, İstanbul 2009. Murphey, Rhoads, “17. Yüzyılda Via Egnatia Boyunca Görülen Ticaret Örüntüleri”, Sol Kol, Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699), ed. Elizabeth A. Zachariadou, çev. Özden Arıkan – Ela Güntekin – Tülin Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, s. 191-214. Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Naʿîmâ (Ravzatü’l-Hüesyn Fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn), III, haz. Mehmet İpşirli, TTK, Ankara 2007. Özergin, M. Kemal, “Rumeli Kadılıkları’nda 1078 Düzenlemesi”, Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, TTK, Ankara 1988, s. 251-310. Öztürk, Yücel, “Osmanlı Balkanı: Tarihî Süreçte Rumeli Beylerbeyliği’nin Kuruluş ve Gelişimi”, Türk Tarihinde Balkanlar, Balkans in the Turkish History, I, ed. Zeynep İskefiyeli – M. Bilal Çelik – Serkan Yazıcı, Sakarya Üniversitesi Balkan Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, Sakarya 2013, s. 225-258. Selçuk, Havva, “Rumeli’de Yapılan İskânlar Neticesinde Kurulan Yeni Yerleşim Yerleri (1432-1481)”, Türkler, IX, Yeni Türkiye, Ankara 2002, s. 177-186. Sezgin, İbrahim, “Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Baruthâneler ve Barut İmalatı”, Türkler, X, Yeni Türkiye, Ankara 2002, s. 145-150. Stoianovich, Traian, “Osmanlı Hâkimiyetinde Via Egnatia”, Sol Kol, Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699), ed. Elizabeth A. Zachariadou, çev. Özden Arıkan – Ela Güntekin – Tülin Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, s. 225-240. Sugar, Peter, Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804, A History of East Central Europe, V, ed. Peter Sugar – Donald Treadgold, University of Washington Press, Seattle 1977. Veinstein, Gilles, “Avlonya (Vlora): 16. Yüzyılın İkinci Yarısında Via Egnatia’da Bir Menzil”, Sol Kol, Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699), ed. Elizabeth A. Zachariadou, çev. Özden Arıkan – Ela Güntekin – Tülin Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, s. 241-250. Zachariadou, Elizabeth A. (ed.), Sol Kol, Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699), çev. Özden Arıkan – Ela Güntekin – Tülin Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.