Çatma Ağaçtan Taş Kaleye: Kala-i Bana Luka (1703-1715)

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 2, 315 - 350, 29.12.2019

Muhittin Kul

Öz

Osmanlı devletinin bir eyaleti olan Bosna’nın kuzeyinde yer alan Bana Luka uzun yıllar eyaletin merkezi olmuştur. Şehir, başarısız II. Viyana kuşatması sonrası, ilkinde Avusturyalı çeteler, ikincisinde ise Avusturya ordusu tarafından işgale uğramıştır. Bu işgaller neticesinde şehrin önemli bir kısmı yakılıp yıkılmıştır. XVII. yüzyılın başlarında Osmanlı merkezi yönetimi Avusturya ve Rusya gibi iki büyük gücün saldırılarına karşı sınır boylarındaki en önemli savunma yapıları olan kaleleri güçlendirme kararı almıştır. 1703 tarihinde bu kalelerin en önemlilerinden olan Bana Luka kalesinin tamirine başlanılmıştır. Kale, belgelerde belirtildiği haliyle çatma ağaçtan ve içi toprak dolu bir yapıdır. Kalenin tamir süreci yaklaşık olarak 12 yıl sürmüştür. Sürenin bu kadar uzamasının en başta gelen sebeplerinden birisi iktisadi durumun zorluğudur. Bunun yanında devletin sınır boylarında aynı anda birçok yerde kale tamir işine girişmesi de buna katkıda bulunmuştur. Bu makalede ilk inşasında kârgir taş, daha sonra yıpranmalardan dolayı çatma ağaçtan yapılan bir Osmanlı kalesinin tekrar kârgir taş bir yapıya dönüşüm süreci dönemin olayları ışığında ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Bosna Eyaleti, Bana Luka, Kale, Çatma Ağaç, Palanka, Tamir, XVII. yüzyıl

From flitch beam builded Castle to Stone Castle: Kala-i Bana Luka (1703-1715)

Öz

Bana Luka, located in the north of Bosnia, a province of the Ottoman state, has been the center of the province for many years. City failed II. After the Vienna siege, the first was occupied by Austrian gangs and the second by the Austrian army. As a result of these occupations, a significant part of the city was burned down. XVII. At the beginning of the 16th century, the Ottoman central administration decided to strengthen the strongholds of the castles, which were the most important defense structures against the attacks of two great powers like Austria and Russia. In 1703, the restoration of the Bana Luka castle, one of the most important of these castles, began. The castle, as stated in the documents, is a structure of solid wood and filled with soil. The repair process of the castle took approximately 12 years. One of the main reasons for such a prolongation of time is the difficulty of the economic situation. In addition, the state's attempt to repair castles in many places at the same time along the border has contributed to this. In this article, the process of transforming an Ottoman castle made of masonry stone in its first construction and then of solid wood due to dilapidation into a masonry stone structure due to is discussed in the light of the events of the period.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Bosnia Province, Bana Luka, Castle, Flitch Beam, Palanka, Repair, 18th Century

Kaynakça

• Arşiv Vesikaları Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defterleri: 201, 239, 411, 435. Maliyeden Müdevver Defterler: 540, 4355. Mühimme Defterleri: 115, 143. Şikâyet Defterleri: 10. Bâb-ı Defteri Büyükkale Kalemi Defterleri: 32286. 32294, 32295. Araştırma Eserler Aydın, Mahir, " Faş Kalesi", Osmanlı Araştırmaları VI, İstanbul 1986. 67- 138. Bosna – Hersek İle İlgı̇lı̇ Arşı̇v Belgelerı̇ (1516 – 1919), Başbakanlık Devlet Arşı̇vlerı̇ Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Nu. 7, Ankara – 1992, Bayraktareviç, Fehim, “Bana Luka”, İslam Ansiklopedisi, MEB, İstanbul 1979, 299-300. Bejtic, Alija, “Banja Luka Pod Turskom Vladivinom, Arhilektura I Teriterijalni Razvitak Grada U XVI I XVII Vijeku”, Nase Starine, Sarajevo 1953, 91-116. Demir, Mesut, 1686-1687 (H. 1097-1098) Tarihli Atik Şikâyet Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi) İstanbul-2010. Duraković, Zlata, Banja Luka-Geschichte, Kunst und Kultur, Wien 2015. Emecen, Feridun, “Banaluka”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 1992, 49-51. Erdoğan, Muzaffer, “Onsekizinci Asır Sonlarında Bir Türk Sanatkarı Hassa Başmimarı Mehmed Tahir Ağa- Hayatı ve Meslekî Faaliyetleri”, Tarih Dergisi, (2011), 25-46. Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, (Kahraman, S.A.) Yapı Kredi Yayınları, 5. Kitap 1. Cilt, İstanbul-2010. ………., Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, (Kahraman, S.A.) Yapı Kredi Yayınları, 5. Kitap 2. Cilt, İstanbul-2010. ……….., Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, (Kahraman, S.A.) Yapı Kredi Yayınları, 6. Kitap 1. Cilt, İstanbul-2010. ………., Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, (Kahraman, S.A.) Yapı Kredi Yayınları, 7. Kitap 1. Cilt, İstanbul-2010. Eyice, Semavi “Kale” Diyanet İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 2001. 234-242. Gezer, Ömer, Kale ve Nefer: Habsburg Sınırında Osmanlı Askerı̂ Gücünün Yenı̇den Örgütlenmesı̇ (1699-1715), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2016, (Basılmamış Doktora Tezi). ……….,“Bosna Serhaddı̇nde Osmanlılar: Karlofça Antlaşması’ndan Sonra Bosna Eyaletı̇’ndekı̇ Osmanlı Ordusu Üzerı̇ne Bı̇r Analı̇z”, Uluslararası Balkan Tarı̇hı̇ ve Kültürü Sempozyumu 6-8 Ekı̇m 2016, Çanakkale 2017, 338-347. Gökbunar, Ramazan, Ali Rıza Gökbunar ve Alpaslan Uğur, “17. Yüzyılda Osmanlı Devleti ve Batı Avrupa Devletleri'nde Mali Yapı Üzerine Savaşların Etkileri”, Maliye Dergisi, Sayı 159, Temmuz-Aralık 2010. 70-87. Gökpınar Bekir, Varadin Seferinde Organizasyon ve Lojistik (1716), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Erzurum 2013. Gölen, Zafer, Tanzimat Döneminde Bosna Hersek: Siyasi, İdari, Sosyal ve Ekonomik Durum, TTK Basımevi, Ankara 2010. El-Haj, Rıfa’at Abou, 1703 İsyanı, Osmanlı Siyasasının Yapısı, Çev. Çağdaş Sümer, Tan Kitabevi, 2011 Ankara. Hamdıja Kresevljakovic, “Stari Bosanski Gradovi”, Naše Starine Godišnjak Zavoda Za Zaštitu Spomenika Kulture Sr Bosne I Hersegovine, I, Sarajevo,1958 I, 7-45. ………..,Izabrana Djela III, Banje, Vodovodı, Hanovı I Karavansarajı, Banje U Bosnı I Hercegovini (1462-1916), Veselin Maslesa, Sarajevo, 1991. Hanciç, Adem, “XVII. Yüzyılda Bosna Eyaletinde Sınır Karakollarının Teşkilatı Hakkında”, V. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler (23-28 Eylül 1985), İstanbul, 1986, 263-270. Hinz, Walter, İslâm'da Ölçü Sistemleri, Çev. Sevim Acar, İstanbul 1990. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003. ……….,"Saraybosna Şer'iyye Sicillerine Göre Viyana Bozgunundan Sonraki Harp Yıllarında Bosna”, Tarih Vesikaları, II/9, 178-187; II/11, 1942, 372-384, Koric, Elma, “Fortıfıkacıjskı Kompleks Banje Luke U XVI Stoljeću”, Prilozi Za Orijentalnu Filologiju (POF), Vol. 56, Sarajevo 2007, 145-158. Koşay, Hamit Zubeyr, Türkiye Halkının Maddi Kültüre Dair Araştırmalar Yapı İle İlgili Sözler, Yıllık Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, 1957, 201-240. Kul, Eyüp, “Bosna Sancağı’nda Yapılan Kale Tamirleri (1705-1715)”, Osmanlı Dönemi Balkan Şehirleri, Ed. Zafer Gölen, Abidin Temizer, c. 3, Ankara, 2016, 1045-1066. ………..,“Bosna Eyaletinde Askeri ve Sosyal Alanda Yapılan Faaliyetler (1700-1715)”, Türkiyat Mecmuası, c. 28/2, 2018, 111-136. Mustafa bin Abdullah Hacı Kalfa, Rumeli und Bosna Geographisch Beschrieben, Hazırlayan: Joseph Von Hammer, Wien 1812. Oruç, Hatice, “15. Yüzyılda Bosna Sancağının İdari Taksimatı”, OTAM, 18/2005, Ankara, 2006. 249-271. Sahillioğlu, Halil, “Bir Asırlık Osmanlı Para Tarihi 1640-1740,” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, Doçentlik Tezi, İstanbul 1965. Stein, Mark L., Osmanlı Kaleleri: Avrupa’da Hudut Boyları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2007. Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1972 Pamuk, Şevket, Osmanlı İmparatorluğunda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul 2012. Tabakoğlu, Ahmet, Osmanlı Mali Tarihi, Dergâh yayınları, İstanbul 2016. Turhal, Abdullah, Osmanlı Kalelerinden Palanka, Askeri Tarih Notları, No 8, Eylül 2009. Yücel, Abubekir Sıddık, Mühürdar Hasan Ağa’nın Cevahirü’t-Tevarih, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1996, (Basılmamış Doktora Tezi)