Al-Huwārizmī Tarafından Kurucu Bilimsel Söylem Olarak Türk Etnojenya Bölgesi'nin Doğu Bölümü

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 1, 140 - 156, 22.06.2020

Viktor Krukov

Öz

Bu araştırmanın amacı, IX. yüzyıldan
XI. Yüzyıldan itibaren Arap coğrafyası yazma geleneğinde erken türün
destekçileri olan ve amaca uygun olarak “astronomik” olarak yazmaya
şartlandırılmış Arap Hilafetinin Türk kökenli bilginlerinin hakkındaki
bilgilerin bilimsel sorgulanması, seçimi, sistemleştirilmesi ve metinsel
eleştirisidir. Dünya'nın resminin kitabı isimli eser Arap coğrafi yazı
geleneğinin astronomik türde çalışmalarının en erken örneklerindendir ve bizim
için gerekli bilgiler ihtiva etmektedir. Bu kitap matematikçi, astronom,
coğrafyacı ve tarihçi Abū Jаʻfаr Muḥаmmad ibn Mūsā ūl-Huw¬ārizmī tarafından IX.
Yüzyılın ortalarında yazılmıştır. Bu çalışma da “Ülkelerin sınırlarını
tanımlayan yerler [harita üzerinde]” 
adlı bölüm Doğu Sibirya'nın güney kesimindeki Türk dil etnik grubu,
bozkır şeridi Moğolistan ve Doğu Türkistan bölgelerine yoğunlaşmıştır Özellikle
bu bölümde o “Country Isqūnīyā ve turk'deki arazi” ve “Country Isqūṯīyā ve
tuġuzġuz'daki arazi” olarak adlandırılmıştır. Kişinin asıl varoluş döneminde,
etnik köken  olan Türk’ün, V. yüzyılın
ortalarında, o zamanın orta kısmı Türk köken alanı olan Altay'ın güney
eteklerinin yakınında yaşayan kabile topluluğunun kendi adı olduğu bilinmektedir.
Ancak VI. Yüzyılın ortalarında Moğolistan, Altay ve Batı Sibirya'nın “Orhonik”
Türkünü içeren Türk Hakanlığı kuruldu. Bu koşullar, Türk aşiret oluşumunun
etnik görünümünün bu devlet öncesi nüfusa yayılmasını önceden belirlemiştir.
IV.yüzyılın 70. yıllarında gerçekleşen Türk Hakanlığının büyük fetihlerinin
önemli tarihsel sonuçlarının, Batı'ya Hazar Denizi'ne ve Güneye uzanan geniş
bir bölge olan Türk kabileleri olduğu söylenmelidir. Doğu kısmında “Country
Scythia” gelince, o zamanlar gerçekleri temel alan -l-Huw-īrizmī, yerleşimcilerini
“at-tuġuz¬ġuz” etnik isminden vazgeçtiği çağdaş Türk etnik komünitesi ile
tanımladı. Bu bilgi, Tokuz-oguz'un Moğolistan bozkırlarından farklı yönlere
gittikten sonra ortaya çıkan durumu yansıtır ve bu göçebeleri “Isqūṯīyā”
ülkesinin ayrı bölgelerinde, yani Orta Asya'da ve Doğu Türkistan'da
yoğunlaştırır. Ancak tüm bunlar için, mekansal konumun koordinat göstergeleri
“İsqūṯīyā ülke merkezi” ve “Dünya resminin kitabı” bölümünde bahsedilen
toprak-tuġuzġuz toprakları ve bu ülkeyi “Dağ Аnārāyā ”, Büyük Altay ile
özdeşleştirildi.

Anahtar Kelimeler

Arap coğrafi yazı geleneği, Türk etnogeny bölgesi, Doğu Sibirya, Moğolistan bozkırları, Altay Dağı

East Part of the Turkish Ethnogeny Area as Constituent Scientific Discourse by al- Huw¬ārizmī

Öz

The goal of this research is scientific inquiry, selection, systema¬tization and textual criticism of the information about the Türkish ethnos of the erudites of the Arabian Caliphate of the IXth – beginning Xth centuries, that is the supporters of the genre what is the most early in the Arabian geographical writing tradition which is expediently con¬ditio¬nal as “astronomical”. “The book of the picture of the Earth” is the most early by time of its origin work of the “ast¬ro¬no¬mical” genre of Arabian geo¬graphical writing tradi¬tion where is contained neces¬sary us the information. This book wrote mathematician, astronomer, geographer and historian Abū Jаʻ-fаr Muḥаmmаd іbn Mūsā аl-Huw¬ārizmī under middle IXth century. Information about the Türk linguistic ethnic group of the South part of East Siberia, step¬pes strip Mongolia and East Türke¬stan concentrates in the chapter “Places [on the map] which described bounds of the Countries” by this work. In particular, in this chapter was named “Coun¬try Isqūnīyā and it is the land at-turk” and “Country Isqūṯīyā and it is the land at-tuġuzġuz”. It is known in the period one’s original existence the ethnonym “türk” was the self-name of the tribal community, which in the middle of the Vth century inhabited near from the South foothills of Altai that is centre part Türkish ethnogeny area of that time. But about the middle of the VIth century Türkish Chaganate was being formed which contains the “Orchonish” Türk of Mongolia, Altai and West Siberia. These circumstances predetermined the spreading of the ethnic appelanion of the Türkish tribal formation to the population of this prestate. It shooul be noted that important historical conse¬quences of the great conquests of the Türkish Chaganate, what took place about 70th years of the IV century were such mass settlement Türkish tribes the big territory, which extended to West to Caspian Sea and to South to East Turkestan and the mountain Tien-Shan and hence – territorial widening Türk linguistic environment in Central Asia to South to river Murgab and to the moun¬tain range Kopetdag. As for the East part “Country Scythia” аl-Huw¬ārizmī basing himself realias at that time identified its inhabitans with contemporary of him Türkish ethnic communality which he indi¬cated of the ethnonym “at-tuġuz¬ġuz”. This inforvation reflects such situation as took place after the going away of the Tokuz-oguz from the steppes of Mongolia to different directions and concentration these nomads within the bounds of separate regions of the “country Isqūṯīyā”, namely in Central Asia and in East Turkestan. But for all that the co-ordinate indicators of spatial location the “centre” of the “Country Isqūṯīyā and it is the land at-tuġuzġuz” mentioned in “The book of the picture of the Earth” localize this country on Northern East from “The mountain Аnārāyā”, which been identified with Great Altai.

Anahtar Kelimeler

Arabian geographical writing tradition, Turkish ethnogeny area, East Siberia, the steppes of Mongolia, mountain Altai, Orchonish texts, Mountain Tien-Shan, river Murgab, Turkish tribes, Turkish Chaganate, To¬kuz-Oguz, East Turkestan, Beşbalık, Lake Aral steppes

Kaynakça

• 1. Artamonov M. I. (1962). Istoriya Khazar / Otv. red. L. N. Gumilev. Leningrad: Izd-vo “Gosudarstvennyy Ermitazh” 2. Bartol'd V. V. (1968). Sochineniya / Red. kol.: B. G. Gafurov (pred.), A. N. Kononov (zam. pred.) i dr. BS V. Raboty po istorii i filologii tyurkskikh i mongol'skikh narodov / Otv. red. A. N. Kononov. Moskva: Nauka. 3. Bartol'd V. V. (1968). Dvenadtsat' lektsiy po istorii turetskikh narodov Sredney Azii // Bartol'd V. V. Sochineniya / Red. kol.: B. G. Gafurov (pred.), A. N. Kononov (zam. pred.) i dr. T. V. Raboty po istorii i filologii tyurkskikh i mongol'skikh narodov / Otv. red. A. N. Kononov. Moskva: Nauka. 4. Bartol'd V. V. (1968). Tyurki: istoriko-etnograficheskiy obzor // Bartol'd V. V. Sochineniya / Red. kol.: B. G. Gafurov (pred.), A. N. Kononov (zam. pred.) i dr. T. V. Raboty po istorii i filologii tyurkskikh i mongol'skikh narodov / Otv. red. A. N. Kononov. Moskva: Nauka. 5. Bichurin N. YA. (Iakinf). (1950 – 1951). Sobraniye svedeniy o narodakh, obitavshikh v Sredney Azii v drevneyshiye vremena. V trekh chastyakh. Sochineniya monakha Iakinfa / Red. teksta, vst. stat'i, kom. A. N. Bernshtama i N. V. Kyunera. T. I – IIÍ. Moskva; Leningrad: Izdatel'stvo Akademii nauk SSSR. 6. Gerodot (1993). Ístoríí̈ v dev’yati knigakh / Víd. red. P. P. Tolochko. Perekl. ta prim. A. O. Bílets'kogo. Kií̈v: Naukova dumka. 7. Gumilev L. N. (1951). Altayskaya vetv' tyurok-tugyu // Sovetskaya arkheologiya. № 1. Moskva. 8. Yel'nitskiy L. A. (1997). Skifiya Yevraziyskikh stepey. Istoriko-arkheologicheskiy ocherk / Otv. red. A. P. Okladnikov. Novosibirsk: Nauka. 9. Kononov A. N. (1947). Opyt analiza termina “turk” // Sovetskaya etnografiya. № 1. Moskva. 10. Kononov A. N. (1958). “Rodoslovnaya turkmen”. Sochineniya Abu-l-Gazi, khana khivinskogo. Issledovaniye, tekst, perevod / Otv. red. S.B. Malov. Moskva; Leningrad: Izd-vo Akademii Nauk SSSR. 11. Mogil'nikov V. A. (1981). Tyurki // Stepi Yevrazii v epokhu srednevekov'ya / Red. S. A. Pletneva. Moskva: Nauka. 12. Pomponiy Mela (1904 – 1906). Zemleopisaniye // Scythika et Caucasica. Izvestiya drevnikh pisateley, grecheskikh i latinskikh, o Skifii i Kavkaze / Sobral i izdal s russkim perevodom V. V. Latyshev. Tom II, chast' I – ÍÍ. – Latinskiye pisateli. Sankt-Peterberg: Tipografiya Imperatorskoy Akademii nauk. 13.Chichurov I. S. (1980). Vizantiyskiye istoricheskiye sochineniya: “Khronografiya” Feofana, “Breviariy” Nikifora. Teksty, perevod, kommentariy / Otv. red. V.T. Pashuto. Red. YA. N. Shchapov. Moskva: Nauka. 14. (2017). Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at-Tabari / cum aliis edidit M. J. de Goeje; recensucrunt Jacob Barth et Theodor Nolde¬ke. Lugduni Batavorum: Verlag von E. J. Brill, 1871 – 1889. Prima serits. Volum V. XVI, 3226, [VIII] p. Secunda series. 15. (1883). Claudii Ptolemaei. Geographia / E codicibus recognovit, prolegomenis, annotatione, indicubus, tabulis instruxit C. Millerus. Volumi I. Рars 1. Parisius: Edition par A. F. Didot. 16. (1926). Das Kitab surat al-ard des Abu Ğa‛far Muhammad Ibn Musa al-Huwarizmi / hera¬us¬gegeben nach dem handschriftlichen Unicum der Bibliothèque de l’Université et régionale in Strassburg (cod. 4247) von Hans v. Mžik // Bibliothek arabischer Historiker und Geographen / herausgegeben von Hans v. Mžik. Leipzig: Verlag „Walter de Gruyter und Co”. 17. Daunicht H. (1968). Der Osten nach der Erdkarte al-Huwarizmi’s. Beitrage zur Historische Geographie und Gerschochte Asiens. Band. 1. Reconstruktion der Karte, interpretation der karte. Bonn: Reinische Friedrich-Wilhelms Universitat. 18. Devellioğlu Ferit (1993). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Yayına Hazırlayan: Aydın Sami Güneyçal, 11. Baskı, Ankara, Aydın Kitabevi Yayınları. 19. Dunlop D. M. (1954). The history of the Jewish Khazares // Princeton Oriental Studies. Vo¬lume 16. Princeton (New Jersy): Princeton university press. 20. Golden P.B. (1980) Khazar Studies: An historico-philological inquiry into the Origins of the Khazars. Volume 1. Budapest: Akadémiai Kiadó. 21. King D. A. (1954 – 1993). Kibla 2. Astronomical Aspects // The Encyclopaedia of Islam. A dictio¬nary of the geography, ethnography and biography of the mu¬hammadan peoples. New edition / edited by J. H. Kramers. Prepared by a num¬ber of leading orientalists. Under the patronage of the International union of the academs. Leiden: Verlag von E. J. Brill; London: Luzac. 22. Poppe N. (1926). Altaisch und Urtürkisch // Ungarische Jahrbüche / herausgegeben Robert Grugger. Berlin und Leipzig: Verlag „Walter de Gruyter und Co.”. 23. Poppe N. (1926). Die tschuwassische Sprache in ihrem Verhältnis zu den Türksprachen // Corösi Csoma Archivum. A Körosi Csoma – tarsáság folyóieata. Budapest: Körösi Csoma – tarsáság; Leipzig: O. Harrasowitz. 24. Poppe N. (1927). Die türkischen Lehnwörter im Tschuwassischen // Ungarische Jahrbüche / herausgegeben Robert Grugger. Berlin und Leipzig: Verlag „Walter de Gruyter und Co”. 25. Reha Oğuz Türkkan, (2002), Türk Tarihi İzleri, Genel Türk Tarihi. Сilt 6. Edütörler: Hasan Celȃl Güzel, Prof. Dr. Ali Birinci. Ankara:Yeni Türkiye Yayınları. 26. Thomsen V. (1924). Alttürkische Inschriften aus der Mongolei in Überseitzung und mit Ein¬leitung [übers. von H.H. Schaeder] // Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesselshaft / Mit Unterstützung der Deutscher Forschungsgemeinschaft im Auftrag der Gesellschaft heraus-gegeben von Helmuth Scheel. Leipzig: Komissionsverlag F.A. Brockhaus. Band 78 (N.F., Band 3). Leipzig. 27. Vernet J. (1954 – 1993). Al-Khwarizmi // The Encyclopaedia of Is¬lam. A dictionary of the geogra¬phy, ethnography and biography of the muham¬madan peoples. New edition / edited by J. H. Kramers. Prepared by a number of leading orientalists. Under the patronage of the International union of the aca¬dems. Leiden: Verlag von E. J. Brill; London: Luzac. 28. Watt W. M. (1961). Muhammad: Propet and statesman / By W. Montgomery Watt. Lon¬don: Oxford university press. 29. Wiedemann E. (1908 – 1936). Al-Khwarizmi, Muhammed b. Musa // Enzyklopaedie des Islam. Geographisches, ethnographisches und biographisches Wörterbuch der muhammedanischen Völker / [herausgegeben von M. Houstma, A. J. Wen¬sinck, W. Heffening, H. A. R. Gibb, E. Levi-Provençal]. Leiden und Leipzig: Verlagsbuchhandlung von dem E. J. Brill und Otto Harrossowita. 30. (1913). Zwei uighurische Runeninschriften in der Nord-Mongolei. Aufgefunden und mit Transkription Übersetzung und Bemerkunden veröffentlicht von G. J. Ramstedt // Journal de la Société finno-ougrienne. Band. 30. Helsingfors: Redaktion der Zeitschrift.