Kırım Tatarları ve Nogaylar Örneğinde Deşt-i Kıpçak’ın Kayıp Batı Ucundan Anadolu’ya Etnik Devamlılık ve Geçişkenlik

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 2, 405 - 463, 29.12.2020

Denizcan Dede

Öz

Tarih boyunca Kıpçak Bozkırları yani Deşt-i Kıpçak olarak bilinen bölge, bugünkü sınırlar ile ifade edildiğinde Altay-Moğolistan hattından, Moldova-Ukrayna sınır bölgesine kadar uzanan devasa bir coğrafyadır. Bu coğrafyada bugün hâlen Kıpçak Türk lehçesini konuşan halklar meskundur, buna örnek olarak Kazaklar, Kazan Tatarları, Başkurtlar, Nogaylar, Karaçay-Malkarlar, Kırım Tatarları verilebilir. Ancak bu bozkırın Batı ucu yani tarihte Bucak, Özi, Cetsan(Yedisan) ve Yetişkul gibi isim ve etnik toponimlerle anılan, bugün Ukrayna, Rusya ve Moldova sınırlarında bulunan bölge, 18. yüzyıl sonrasında büyük bir demografik dönüşüme ve etnik temizliğe sahne olmuş, Kıpçak hüviyetini yitirmiştir. Bu makalenin amacı, özellikle Türkiye’ye ve Romanya’ya bu bölgeden göç eden Nogay ve Kırım Tatar kitlelerinin izini sürmek, bu coğrafyanın kayıp tarihine ışık tutabilmektir.

Anahtar Kelimeler

Kırım Tatarları,, Nogaylar,, Etnogenez,, Etnik Temizlik,, Deşt-i Kıpçak.

Ethnic Continiuity and Transivity from Lost Westernmost Part of the Kipchak Steppes to Anatolia: Nogai and Crimean Tatar Examples

Öz

The region named as Desht-i Kipchak, which literally means “The Kipchak Steppes” is a huge geography, which stands between Moldova-Ukraine border and Mongolia-Altai line with today’s borders. Still Kipchak Turkic speaking people such as Kazakhs, Kazan Tatars, Bashkirs, Nogais, Karachay-Malkars and Crimean Tatars inhabit this area in a large extent. However western frontline of this region which is today in borders of Russia-Moldova-Ukraine and which has been named with different names/ethno-toponyms as Budjak, Özi, Yedisan and Yetishkul faced a large-scale demographic change and ethnic cleansing after 18th century. This article aims to shed a light on lost history of this region, by tracking history of Nogai and Crimean Tatar masses who migrated to Turkey and Romania.

Anahtar Kelimeler

Crimean Tatars,, Nogais,, Ethnic cleansing,, Desht-i Kipchak,, Kipchak Steppes,, Ethnogenesis

Kaynakça

• Ahincanov, Sercan. M,, Türk Halklarının Katalizör Boyu: Kıpçaklar, (Çeviren: Kürşat Yıldırım), İstanbul: Selenge, 2014
• Aliyeva, S. ve A. ASKER. "Nogay Kıyımı Rusya İmparatorluğunun Nogayları İmha Eylemi ve Günümüzdeki Yankıları," Uluslararası Suçlar ve Tarih, S: 13, s. 39-54, 2012.
• Ammon, Ulrich, Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of Language and Society. Berlin: deGruyter, 2004.
• Anthony, David. W,, “Archaeology, Genetics, and Language in the Steppes: A Comment on Bomhard”. The Journal of Indo-European Studies, 47/1-2 (2019), s. 1-19.
• Artamonov, Mihail İllarionoviç.Hazar Tarihi: Türkler, Yahudiler, Ruslar. (Çeviren: D. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge. 2008.
• BAŞER, Alper, Bucak Tatarları (1550-1700) Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Afyonkarahisar 2010.
• Başer, Alper, (2011) “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Nogaylar” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XI/2 (2011), s. 117-128.
• Bayraktar, Hilmi, “Kırım Savaşı Sonrası Adana Eyaleti’ne Yapılan Nogay Göç ve İskânları (1859‐1861)”. Bilig-Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S:45(2008), s. 45-72.
• Chapman J. ve G. BİSSERKA, “The Origins of Trypillia Megasites.”, Frontiers in Digital Humanities, 6/10 (2019). https://doi.org/10.3389/fdigh.2019.00010
• Csató, Eva Agnes, JOHANSON, Lars. The Turkic Languages. Londra: Routledge, 1998.
• Çağ, Galip, “19. Yüzyılda Çerkes ve Nogay Göçmenlerin Anadolu’da İskânı ve Çankırı Örneği” Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 3/2 (2013), s. 132-142.
• Dede, Denizcan, “The Ethnogenetic Continiuity in Eurasian Steppes and its Confirmation Through Population Genetics and Sociobiology”. 2nd International Congress of Multidisciplinary Social Sciences (ICMUSS2020), May 06-08 2020. Ankara: BİDGE. 83-92.
• Diamond, Jared, (2001), “Deaths of Languages”, Natural History, 110/1 (2001), s. 20-25.
• Doğan, Oğuz, Kazak, Nogay ve Kırım Çöl Türkçesindeki Atasözleri ve Bunların Şive ve Ağız Yönünden Değerlendirilmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış̧ Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1997.
• Doğan, Oğuz, Kazak Türkçesi Fonetiği. İstanbul: İleri Yayınları, 2015.
• Gacıyeva, Sakinat Şihamedovna, Oçerki İstorii Sem’i i Braka u Nogaytsev: XIX – naçalo XX v. Moskova: İzdatel’stvo “Nauka”, 1979.
• Gimbutas, Marija, “Primary and Secondary Homeland of the Indo-Europeans: comments on Gamkrelidze–Ivanov articles”, Journal of Indo-European Studies, 13/1&2(1985), s. 185-202.
• Gumilev, Lev Nikolayeviç, Hunlar. (Çeviren: D. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge, 2002.
• Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière, A History of Greece to 322 BC. Londra: Clarendon, 1959.
• Laşkov, Fyodor Fyodoroviç, “O kameral’nom opisanii Krıma, 1784” ITUAK no: 22, 1887.
• Immel, A. VE Ț. Stanislav, “Gene-flow from steppe individuals into Cucuteni-Trypillia associated populations indicates long-standing contacts and gradual admixture”. Sci Rep, S: 10, no: 4253, 2020. https://doi.org/10.1038/s41598-020-61190-0
• Jagerskiold, Stig. Mannerheim, Marshal of Finland. Londra: Hurst & Co, 1986.
• Kahraman, Seyit Ali. Günümüz Türkçesi ile Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Eğri-Hatvan-Yanık-Viyana-Çanad-Eflak-Boğdan-Bükreş-Ukrayna-Kırım-Bahçesaray-Çerkezistan-Dağıstan-Ejderhan-Kalmukistan-Saray-Moskova. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 2017.
• Kalkan, Mustafa, Kırgızlar ve Kazaklar. İstanbul: Selenge Yayınları. 2006.
• Kalmakan, Nikolay Afanas’yeviç, Malobuyalıkskiye greki 200 let na Odesşçine. Odessa: Druk. 2002.
• Kalmakan, Nikolay Afanas’yeviç, Malobuyalıkskiye greki 200 let na Odesşçine III tom, Odessa: Atlant. 2013.
• Karatay, Osman. İlk Oğuzlar, (Hazırlayan: Umut Üren), İstanbul: Ötüken. 2017.
• Kılıç, Filiz, Aral-Hazar Grubu Kıpçak Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. 1997.
• Kırımlı, Hakan, Türkiye’deki Kırım Tatar ve Nogay Köy Yerleşimleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. 2012.
• Korkmaz, Asım, Kuman-Kıpçaklar: Orta Çağ Doğu Avrupası’nın Güçlü Cengâverleri, İstanbul: Ötüken. 2019.
• Krzewİńska, Maja. “Ancient genomes suggest the eastern Pontic-Caspian steppe as the source of western Iron Age nomads”. Science Advances, 4/10(2018). https://doi.org/10.1126/sciadv.aat4457
• Laçiner, Akın, Lehçeler Arası Temas Açısından Polatlı ve Çevresinde Yaşayan Kırım Tatar Türkleri. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2019.
• İsin, Amantay, Kazahskoe Hantsvo i Nogayskaya Orda vo vtoroy polovine ХV-ХVI v. Semipalatinsk: Tengri, 2012.
• Magocsi, Paul Robert, The Blessed Land: Crimea and Crimean Tatars, Toronto: University of Toronto Press, 2014.
• Marsadolov, Leonid Sergeeviç. “Kimmerskaya Traditsaya Gordionovish Kurganov (Frigiya) naydenaya v Altayskih Kurganah (Başadar, Pazırık) Kurgans, Ritual Sites, and Settlements: Eurasian Bronze and Iron Age, BAR International Series, 2006. http://s155239215.onlinehome.us/turkic/btn_Archeology/MarsadolovGordion AltaiKurgansRu.htm (Ulaşım tarihi: 21 Kasım 2020)
• Morgunova, A., & K. Olga. “Chronology and Periodization of the Pit-Grave Culture in the Area Between the Volga and Ural Rivers Based on 14C Dating and Paleopedological Research.” Radiocarbon. 55(2013), s.2–3.
• Nandris, John. "The Dacian Iron Age – A Comment in a European Context". Archaeologia Austriaca (Festschrift für Richard Pittioni zum siebzigsten Geburtstag ed.) 13(1976). s: 13-14.
• NOVÁK, Lubomir Problem of Archaism and Innovation in the Eastern Iranian Languages. Karşılaştırmalı Hint-Avrupa Dilbilimi Fakültesi, Prag Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Prag, 2013.
• Prohorov, Aleksandr Mihailoviç, “İzyum”, Sovetskiy Entsiklopedçskiy Slovar’ (Ed. A. M. Prohorov), Moskova: Sovetskaya Entsiklopediya, 1986.
• Potapov, Nikolay Aleksandroviç. Türk Halklarının Etnik Yapısı. (Çeviren: D. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge, 2014.
• Roux, Jean Paul, Türklerin Tarihi: Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl. (Çeviren: A. Kazancıgil ve L. Arslan-Özcan), İstanbul: Kabalcı, 2008.
• Sereda, Oleksandr, XVIII. Yüzyıl Osmanlı Belgeleri Işığında Osmanlı-Ukrayna Bozkır Serhatti. Odessa: Astroprint, 2015.
• Seyhan, Şemsettin, Kırım’dan Bursa’ya Göç Eden Muhacirler ve Yerleşme Problemleri (1853-1914) Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Marmara Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2014.
• Tassi, Francesca ve çalışma arkadaşları, “Genome diversity in the Neolithic Globular Amphorae culture and the spread of Indo-European languages.” Proceedings Biological sciences, 284/1867(2017). doi:10.1098/rspb.2017.1540
• The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Sarmatian”, Encyclopædia Britannica, 2018. https://www.britannica.com/topic/Sarmatian
• Yarovaya, Aleksandrovna Elena, Geral’dika genuezkogo Krıma. St. Petersburg: İzdatel’stvo Gosudarstvennogo Ermitaja, 2010.
• Yılmaz, Harun S. Rusya’da Devlet Merkezli Sistem ve Bürokrasi. İstanbul: Versus, 2006.
• Znolko, Oleksandr Pavloviç, Mifi Kyïvskoy Zemli ta Podii Starodavni: naukovo-populiarni statti, rozvidki. Kiev: Vyd-vo T︠S︡K LKSMU “Molod”, 1989.