XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Varna Kazasının Demografik Ve İktisadi Yapısı

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 2, 265 - 319, 30.12.2022

Coşkun Dönmez

Öz

Osmanlı Devleti uzun bir süre kendisine başkentlik edecek olan İstanbul’un fethinde önce ele geçirdiği toprakların başında Balkan toprakları gelmektedir. Bu topraklar içerisinde Varna Osmanlı topraklarına en erken katılan yerlerden olmuştur. Varna Kazası, Osmanlı Devleti tarihinde 1444 yılında haçlılara karşı kazanılan Varna muharebesi ile ün kazanmıştır. Bu zafer sonrası söz konusu kaza hızlı bir dönüşüm yaşayarak Osmanlı şehirlerinin karakteristik özelliğini kazanmaya başlamıştır.
Çalışmada XIX. yüzyılın ilk yarısında Balkan topraklarında önemli bir Osmanlı şehri olan Varna’nın demografik ve iktisadi yapısı incelenmiştir. Başta Temettuat defterleri olmak üzere diğer arşiv belgeleri temelinde Varna’nın köy ve mahallelerinin hane sayısı belirlenerek Müslüman ve gayrimüslim halkın tahmini nüfusu ortaya çıkarılmıştır. Kazanın nüfusu belirlendikten sonra köy bazında ziraî ve hayvancılık faaliyetlerinin tespiti yapılmıştır. Bu kapsamda köylerin ekili ya da nadasa bırakılmış toprakları, bağları, kira ile tutulan toprakların dönüm olarak miktarı gösterilmiştir. Hayvancılık faaliyetlerinde ise küçük ve büyükbaş hayvanların tür ve sayısı belirlenmiştir. Ayrıca mahalle ve köylerin yıllık geliri ve ödediği vergi-yi mahsusa, aşar ve cizye vergisi hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmada elde edilen tüm bu bulguların XIX. yüzyılın ilk yarısında Varna Kazasının demografik ve iktisadi yapısının temel dinamiklerinin ortaya konulmasına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Varna, Nüfus, Vergi, Temettuat., The Ottoman, Varna, Population, Tax, Temettuat.

The Demographic and Economic Structure of Varna District in the First Half of the 19th Century

Öz

The Balkan lands are at the forefront of the lands that the Ottoman Empire conquered before the conquest of Istanbul. Among these lands, Varna was one of the earliest places to join the Ottoman lands. Varna district gained fame in the history of the Ottoman Empire with the Battle of Varna, which was won against the Crusaders in 1444. After this victory, the town in question experienced a rapid transformation and started to gain the characteristic of Ottoman cities.
In the study, Varna, one of the important Ottoman cities in the Balkan lands, in the XIX. The demographic and economic structure of the first half of the century was examined. In this study, in which the number of households in the villages and neighborhoods of Varna was determined through other archive documents, especially the Temettuat Notebooks, the estimated population number of the Muslim non-Muslim population was tried to be revealed. After the population of the accident was determined, agricultural and animal husbandry activities were determined on the basis of the village. In this context, firstly, acres of cultivated or fallow lands, vineyards and rented lands in villages were determined, and then the species and number of small and bovine animals were determined. In addition, in the study, information is given about the annual income of the neighborhoods and villages and the tax they pay, especially the tithe and jizya tax. All these findings obtained in the study XIX. It is thought that it will contribute to revealing the basic dynamics of the demographic and economic structure of Varna district in the first half of the century.

Anahtar Kelimeler

The Ottoman, Varna, Population, Tax, Temettuat.

Kaynakça

• İstanbul Müftülüğü Şer’iyye Sicilleri Arşivi ( Bilad-ı Metruke Mahkemesi Sicilleri)
• Varna Şer’iyye Sicili (VŞS): No. 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 11, 14, 18, 20, 22, 25, 29, 35, 36
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Varna Temettuât Defterleri: No. 6084, No.17544.
• Alpaslan, Erhan, “1247-1254 H./M. 1830-1838 Tarihli 2 Nolu Varna Şer’iyye Sicil Defterinin Transkribsiyonu ve Değerlendirilmesi”, Yüksek Lisans Tezi, KSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş 1996.
• Alpaslan, Erhan - Aydın, Tülay, “Balkanlar'da Bir Türk Şehri: Varna (Sosyo-Kültürel Açıdan Bir İnceleme)”, Uluslararası II. Türk Kültürü Araştırmaları Sempozyumu, Nevşehir Hacıbektaş Üniversitesi-Sarayevo Üniversitesi, Bosna Hersek 2015. s. 110-129.
• Altunan, Sema, “İki Mahalle Örneğinde Varna Kentinin Mesleki Dağılımı”, Balkanlar’da İslam Medeniyeti Uluslararası Üçüncü Sempozvum Tebliğleri, Romanya Kasım 2006, s. 107-147.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Tarihi Demografi araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, C. X, İstanbul 1953.
• Dönmez, Coşkun, 9 Numaralı Varna Kadı Sicilinin Transkripsiyonu Ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Ksü Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş, 2018
• Dönmez, Coşkun, 9 Numaralı Varna Şer’iyye Sicilinin Tanıtımı Ve Fihristi, Kesit Akademi Dergisi, C. 3, S. 10, Aralık 2017, s. 756-809.
• Emecen, Feridun, “Varna Muhaberesi”, DİA, C. 42, İstanbul 2012, s. 527-530.
• Ersoy Hacısalihoğlu, Neriman, “XIX. Yüzyılda Liman Şehri Varna’da Nüfus Yapısı ve Ticaret” Etkin Kitaplar, İstanbul, 2011, 97-115.
• Evliya Çelebi, Seyahatname, (haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin), 5. Kitap, Yapı Kredi yayınlar, İstanbul 2001.
• Göyünç, Nejat, “ Hane Deyimi Hakkında”, İÜEF Tarih Dergisi, Sayı: 32, İstanbul 1979
• İnalcık, Halil, “Türkler Ve Balkanlar”, Balkan Türkoloji Araştırmaları Merkezi, Eylül, 2005, s. 20-44.
• İnalcık, Halil, “Osmanlılarda Cizye” DİA, C. 8, İstanbul 1993, s. 45-48.
• İnalcık, Halil, “Murad I”, DİA, C. 31, Ankara 2020, s. 156-164.
• Karamursal, Ziya, Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, TTK, Ankara 1989.
• Keleş, Erdoğan, “Kırım Savaşı’da (1853-1856) Müttefik Orduların Sevk Ve İdare Merkezi: Varna”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 9, S.13, 2016, s.773-800.
• Koyuncu Kaya, Miyase, “Osmanlı İdaresinde Bir Balkan Şehri: Varna (1774-1878)”, Turkish Studies, C.10, Ankara 2015, s.383-418.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarihi Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü, MEB, C. I-II, İstanbul 1993.
• Söylemez, Faruk, “XVI. Yüzyılda Pağnik Nahiyesi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 171, İstanbul Aralık 2007, s.201-240.
• Söylemez, Faruk, “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslimlere Karşı Tutumu Ve Ermeniler”, Kahramanmarşa’ta Ermeni Sorunu Sempozyumu, Kahramanmaraş 2002, s. 78-90.
• Söylemez, Faruk, Osmanlı Devleti’nde Aşiret Yönetimi (Rişvan Aşireti Örneği), Kitabevi, 2. Baskı, İstanbul, 2011.
• Söylemez, Faruk - Dönmez, Coşkun, “XIX. Yüzyılın Ortalarında Varna’nın Sosyo-Ekonomik Yapısı (9 Numaralı Varna Şer’iye Siciline Göre)” III. Uluslararası Sosyal Bilimler Araştırmaları Kongresi, Üsküp – Makedonya 05 - 08 Eylül 2018, s.108-120.
• Uçar, Fethullah, Temettuat Defterlerine Gore XIX. Yüzyıl Ortalarında Ankara Sancağı Haymanateyn Kazasının Sosyal Ve İktisadi Hayatı, Yüksek Lisans Tezi, KSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş 2010.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, TTK, C. 1, Ankara 2011.