Kastamonu’da Âzatlı Terekelerine Dair Gözlemler (1760-1869)

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 1, 32 - 55, 30.06.2024

Kaan Ramazan Açıkgöz

https://doi.org/10.59839/jiees.1371248

Öz

Osmanlı Devleti’nde kölelik sistemi, kuruluştan 19. yüzyılın ikinci yarısında başlayan reform ve yasaklamalarla birlikte azalarak da olsa devletin sonuna kadar varlığını devam ettirmiştir. Genel olarak İslâm hukuku çerçevesinde yürütülen bu sistemin sosyoekonomik bağlamdaki uygulanışı, kadı mahkemelerinde görülen satış, mükâtebe veya âzat etme gibi çeşitli kayıtlar vasıtasıyla izlenebilmektedir. Bu kayıtlardan biri de terekelerdir. Özellikle Osmanlı toplumunun sosyoekonomik ve maddî kültür evreni hakkında çok yönlü araştırmalara kapı aralayan tereke kayıtları, kölelik çalışmaları özelinde de zengin veri setleri sağlamaktadır. Bu noktada köleler, terekelerde mirasın bir unsuru olarak; âzatlı ise miras bırakan “mûris” olarak veya alacak borç ilişkilerinde ticarî rollerle karşımıza çıkmaktadır.
Bu çalışma, 1760 ile 1869 yıllarını kapsayan Kastamonu Şer’iyye Sicilleri’nde bizâtihi miras bırakan âzatlıların ve onların neslinin tereke kayıtlarına odaklanmaktadır. Bununla birlikte içinde bulunulan toplumla kıyas noktaları belirleme açısından farklı tereke kayıtları da kullanılmıştır. Kayıtlar sosyoekonomik, demografik ve maddî kültür açılarından incelenmiştir. Tereke sahiplerinin âzatlı olmalarından dolayı ortaya çıkan velâ bağı da ayrıca değerlendirilmiştir. Buradan hareketle onların toplum nazarında kabul edilme düzeyleri, farklılaşmaları veya uyumları sorgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kölelik, Âzatlı, Velâ, Tereke Kayıtları, Kastamonu.

Observations on Probate Inventories of Freed Slaves in Kastamonu (1760-1869)

Öz

The slavery system in the Ottoman Empire continued its existence until the end of the state, albeit decreasing, despite the reforms and prohibitions that started in the second half of the 19th century. The implementation of this system, which is generally carried out within the framework of Islamic law, in the socio-economic context can be monitored through various records such as sale, agreement or manumission in the qadi courts. One of these records is the probate inventories. These records, in particular, open the door to multi-faceted research on the socio-economic and material culture universe of the Ottoman society. It also provides rich datasets for slavery studies. At this point, slaves, as an element of inheritance in the legacy; the freed slaves as a testator or with commercial roles in credit-debt relations appear before us.
This study focuses on the probate inventories of freed slaves who have per se left a legacy and their generations in Kastamonu court records covering the years 1760 to 1869. In addition, different probate inventories were also used in order to determine the points of comparison with the society in which they lived. The records have been analyzed in terms of socio-economic, demographic, and material cultural aspects. The walā relationship that arises due to the fact that the estate owners are freed slaves were also evaluated separately. From this point of view, their level of acceptance, differentiation or conformity in the eye of the society has been questioned.

Anahtar Kelimeler

Slavery, Freed Slave, Walā, Probate Inventories, Kastamonu

Kaynakça

• Kastamonu Şer’iyye Sicilleri (1760-1870), Defter No: 5685, 5687, 5688, 5690, 5692, 5693, 5698, 5699, 5700, 5701, 5702, 5703, 5704, 5706,5709, 5811, 5717, 5720, 5721, 5729, 5731, 5735, 5749, 5750, 5756, 5763, 5767.
• Akbel, Mustafa, “Osmanlı Başkentinde Kölelerin Durumu ve Azatları: Galata Örneği (1718-1730)”, Tarih ve Gelecek Dergisi, 3 (2017), s. 212-238.
• Akgündüz, Ahmet, İslâm Hukukunda Kölelik-Cariyelik Müessesesi ve Osmanlı’da Harem, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 1995.
• Akgündüz, Ahmet, Mukayeseli İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, 1. Baskı, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay., Diyarbakır 1986.
• Altındeğer, Sabiha, Uzak Ülkelerin İnsanları: XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon’un Sosyal ve Ekonomik Hayatında Köleler, Basılmamış Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Ünv. S.B.E., Trabzon 2022.
• Aydın- M. Akif- Hamîdullah, Muhammed, “Köle”, DİA, XXVI, Ankara 2002, s. 237-246.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Edirne Askerî Kassamı’na Âit Tereke Defterleri (1545- 1659)”, Belgeler, 3/5-6 (1966), s. 1-479.
• Bayarslan, Hüseyin, “Osmanlı Devleti’nde Köleleştirme Ve Âzat Etme Yöntemleri”, Ulakbilge, 5/10 (2017), s. 439-452.
• Berki, Ali Himmet, İslam Hukukunda Ferâiz ve İntikal, Sad. İrfan Yücel, Dib Yay., Ankara 1986.
• Bolat, Gülay, “Tereke Kayıtlarına Göre 19. yüzyıl Başlarında Aile: Rusçuk Örneği”, Akademik İncelemeler Dergisi, 15/1 (2020), s. 367-392.
• Bozkurt, Fatih, “Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları”, TALİD, 11/22, (2013), s. 193-229.
• Bozkurt, Fatih, “Tereke Defterleri ve Osmanlı Demografi Araştırmaları”, Tarih Dergisi 0 / 54 (2013), s. 91-120.
• Canbakal, Hülya-Filiztekin, Alpay, “Slavery and Decline of Slave-Ownership in Ottoman Bursa 1460-1880”, International Labor and Working Class History, 97 (2020), s. 57-80.
• Demirel, Ömer, "1700-1730 Tarihlerinde Ankara'da Ailenin Niceliksel Yapısı". Belleten, 54 / 211 (Aralık 1990), s. 945-962.
• Döşemetaş, Ömer, “Kastamonu Kazâsı’nda Ailelerin Çocuk Sayısı ve Çok Eşlilik (1725-1750)”, Bayburt Ünv. İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi, 2 (2018), s. 97-122.
• Ekin, Ümit, “17. Yüzyılın Sonlarında Rodosçuk Kazasında Kölelerin Toplumsal Statüsü”, Ankara Ünv. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 47 (2005), s. 23-37.
• Ekin, Ümit, “17. Yüzyılın Sonlarında Rodosçuklu Ailelerin Sahip Oldukları Çocuk Sayıları”, Türk Tarihinde Balkanlar, ed: Zeynep İskefiyeli vd., Sakarya 2013, s. 567-580.
• Ekin, Ümit, “19. Yüzyıl Ortalarında Kocaeli Sancağı’nda Yaşayan Ailelerin Sahip Oldukları Çocuk Sayıları”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, Ed. Haluk Selvi vd., Kocaeli B. B. Yay., 2016, s. 1165-1176.
• Erdem, Y. Hakan, Osmanlıda Köleliğin Sonu 1800-1909, Çev. Bahar Tırnakçı, Kitap Yayınevi, İstanbul 2004.
• Erdönmez, Celâl, “Tanzimat Devri’nde Kıbrıs’ta Âzat Edilmiş Kölelerin Hukukî Ve Sosyo-Ekonomik Durumları (1839- 1876)”, Belleten, 78 (2014), s. 699-756.
• Güler, İbrahim, “XVIII. Yüzyılda Aile: Sinop Örneği”, Türkler, c. 14, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 28-40.
• Güler, Ümit, “Osmanlı Diyarbekiri’nde Köle ve Cariyeler (18. ve 19. yy.)”, Marmara Ünv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 60 (2021), s. 29-56.
• İbn Haldun, Mukaddime, 5. Baskı, c. 1, Hazırlayan: Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul, 2007.
• İpşirli, Argıt, Betül, Hayatlarının Çeşitli Safhalarında Harem-i Hümayun Cariyeleri 18. Yüzyıl, Kitap Yay., İstanbul 2017.
• Kankal, Ahmed, “17. ve 18. Yüzyıllarda Kuzey-Batı Anadolu’da Sosyal Hayat (Şer’iyye Sicillerine Göre)”, Ege Ünv. Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, 1/15 (2000), s. 31-74.
• Karataş, Ali İhsan, “Bursa Şer’iyye Sicilleri Işığında Osmanlı Devleti’nde Köleliğe Bir Bakış”, İSTEM, 9 (2007), s. 135-162.
• Özdemir, M. Nadir, İslâm’ın İlk Döneminde Kölelik Abbasilerin İlk Yüzyılı, Gökkubbe Yay., İstanbul 2006.
• Özen, Şükrü, “Bir Mirasın Gölgesinde Vela Tartışması: Müzellef Ahmed Efendi'nin Terekesi ve Ganizade Mehmed Nadiri'nin Şeyhülislama Mektubu”, Osmanlı Araştırmaları, 41 / 41 (2013), s. 71-124.
• Özen, Şükrü, “Velâ”, DİA, XLIII, İstanbul 2013, s. 11-15.
• Öztürk, Yücel, “Osmanlı’da Köleliğin Askeri, İktisadi, Sosyal Ve Hukuki Çerçeveleri”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 8/2 (2023), s. 1812-1860.
• Sak, İzzet, Şer’iye Sicillerine Göre Sosyal ve Ekonomik Hayatta Köleler (17. Ve 18. Yüzyıllar), Basılmamış Doktora Tezi, Selçuk Ünv. S. B.E, Konya 1992.
• Şahin, Burhan, Cumhuriyet Öncesinde Kastamonu'nun İdari-Nüfus ve Etnik Yapısı (1839-1903), Doktora Tezi, Ankara Ünv. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara 1992.
• Wafi, A. Abdulvahit, “İslâmiyet’e Göre Kölelik”, çev. Kemal Işık, Ankara Ünvi., İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9 (1961), s. 207-212.
• Yıldırım, Celal, Kaynaklarıyla İslam Fıkhı, c. 3, Uysal Yay., Konya 1980.
• Zilfi, Madeline C., “Osmanlı’da Kölelik Ve Erken Modern Zamanda Kadın Köleler”, Ed. Güler Eren, Osmanlılar, c. 5, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 474-479.