Zaporog Kozakları ve Kırım ile Anadolu Kıyılarına Düzenledikleri Saldırılar (1556-1618)

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 1, 194 - 226, 30.06.2024

Hande Gündüz

https://doi.org/10.59839/jiees.1480434

Öz

İlk başlarda Lehistan’ın sınır güvenliğini sağlayan Zaporog Kozakları, XVI. asrın ikinci yarısında hem boyarların (asillerin) hem de Katoliklerin baskıları sonucunda “Vahşi Bozkır” olarak adlandırılan topraklara göç ederek burada Dmitro Vışnevetskıy öncülüğünde bağımsız bir devlet kurmuşlardır. Tarihsel süreçte daha çok Ukrayna Kozak Hetmanlığı ismiyle tanınan bu devlet iki yüz on iki yıl boyunca varlığını korumuştur. Seçimle yönetime gelen hetmanların idaresi altındaki Zaporog Kozaklarının, kendilerine has şaykalarıyla belirli aralıklar dâhilinde Kırım ile Anadolu kıyılarına düzenledikleri saldırılar (akınlar) ise uzun bir müddet Kırım hanlarıyla Osmanlı sultanlarını uğraştırmıştır. Öyle ki bu sınır tecavüzlerinde en fazla zararı Azak, Kerç, Kefe, Akkirman, Trabzon, Sinop ile İstanbul görmüştür. Bu çalışmada öncelikle Kozak-Kazak adının tahlili yapılarak, Kozak grupları hakkında kısa bir bilgi verilmiş ve en sonunda Zaporog Kozakları ile onların Kırım ile Anadolu’ya tertip ettikleri saldırılar ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Zaporog Kozakları, Kırım, Anadolu, Saldırı-Akın

The Zaporog Cossacks and Their Attacks on the Crimea and the Anatolian Coast (1556-1618)

Öz

In the second half of the 16th century, the Zaporog Cossacks, who initially provided border security for Poland, migrated to the lands called “Wild Steppe” as a result of the pressure of both the boyars (nobles) and Catholics, and established an independent state under the leadership of Dmitro Vyshnevetsky. In the historical process, this state, better known as the Ukrainian Cossack Khetmanate, existed for two hundred and twelve years. The Zaporog Cossacks, who were ruled by elected hetmans, periodically organised attacks (raids) on the Crimean and Anatolian coasts with their unique schooners, which caused problems for the Crimean khans and Ottoman sultans for a long time. In fact, Azov, Kerch, Kefe, Akkirman, Trabzon, Sinop and Istanbul suffered the most from these border encroachments. In this study, firstly, the name Cossack-Kazakh is analysed, a brief information about Cossack groups is given and finally Zaporog Cossack and their attacks on Crimea and Anatolia are discussed.

Anahtar Kelimeler

Zaporog Cossacks, Crimea, Anatolia, Attack-Flocking

Kaynakça

• 3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968 / 1558-1560), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No: 12, Ankara 1993.
• Acar, Serkan, “Kazak Kimliğinin Teşekkülü ve XVI. Asırda Kazakların Coğrafi Tasnifi”, Türkiye-Ukrayna İlişkileri Kazak Dönemi (1500-1800), Ed.: Volodımir Melnik vd., Çamlıca Yayınları, İstanbul 2015, ss. 39-53.
• Acar, Serkan, “Ukrayna’nın Tarihî Kökenleri: Kiev Knezliği’nden Kırım Hanlığı’na”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C: 8, S: 1, 2023, ss. 14-30.
• Alpargu, Mehmet, “Kozakların Kırım Hanlığı’na Karşı Faaliyetlerinin Başlaması”, Emel, S: 181, 1990, ss. 23-25.
• Aydın, Mahir, “Tarih Boyunca Türkiye-Ukrayna İlişkileri”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Yıl: 2015-2, S: 28, ss. 31-44.
• Çetin, Mehmet, “Osmanlı Devleti’nde Savaşçı Toplulukların Sosyo-Ekonomik Analizi: Ağnad Kazakları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C: X, S: 51, 2017, ss. 891-907.
• Daşkeviç, Yaroslav, “Ukrayna’nın 16. - 17. Yüzyıllardaki Türkiye Tercihi ve Uluslararası İlişkiler”, Ukrayna - Türkiye Geçmiş, Günümüz ve Gelecek, Kyiv 2004, ss. 60-69.
• Fedakâr, Cengiz, “1787-1792 Osmanlı-Rus Harplerinde Kılburun Muharebeleri”, Türkiye-Ukrayna İlişkileri Kazak Dönemi (1500-1800), Ed.: Volodımir Melnik vd., Çamlıca Yayınları, İstanbul 2015, ss. 765-777.
• Frants, М., “Zaporojskiye Kozaki vı Borbe za Pribaltiku”, Peterburgskiye Slavyanskiye i Balkanskiye İsledovaniya, No: 1, 2014, ss. 88-97.
• Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Haz.: Seyit Ali Kahraman, 7. Kitap, 2. Cilt, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2011.
• Hruşevskiy, M., İstoriya Ukrayinı, S. Peterburg 1907.
• İnalcık, Halil, “Karadeniz’de Kazaklar ve Rusya: İstanbul Boğazı Tehlikede”, Çanakkale Savaşları Tarihi, C: I, İstanbul 2008, ss. 59-64.
• İnalcık, Halil, Kırım Hanlığı Tarihi Üzerine Araştırmalar (1441-1700), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• İnbaşı, Mehmet, “Osmanlı-Lehistan Harplerinde Sefer Yolu ve Menziller (XVII. Asır)”, Türkiye-Ukrayna İlişkileri Kazak Dönemi (1500-1800), Ed.: Volodımir Melnik vd., Çamlıca Yayınları, İstanbul 2015, ss. 267-301.
• İvanoviç Dal, Vladimir, Tolkovıy Slovar Jivogo Velikorusskogo Yazıka, Tom: II, Moskova 2007.
• Kanat, Vedat, - ÖZÇELİK, Şeyda, “XVIII. Yüzyıl Osmanlı-Doğu Avrupa Diplomasisi ve Bu Diplomasi Kavşağında Yeni Bir Unsur: Sığınmacı Ukrayna Kazakları”, Tarih Okulu Dergisi, Yıl: 11, S: 36, 2018, ss. 580-605.
• Kanat, Vedat, “Osmanlı‐Rus Diplomasisinde Bir Kriz: Ukrayna Kazakları (1768‐1792)”, Tarihin Peşinde, Yıl: 2018, S: 19, ss. 493-513.
• Kanat, Vedat, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Topraklarında Kazaklar”, Doktora Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin 2017.
• Kâtip Çelebi, Fezleke-i Kâtip Çelebi, C: I, 1869.
• Kavak, Nuri, “Kazak Akıncıların Karadeniz’deki Yağma Faaliyetleri (XVII. Yüzyıl)”, Al Farabi Internatıonal Journal On Socıal Scıences, Ed.: Salih Öztürk, Year: 2, Volume: 4, 2017, ss. 84-92.
• Köse, Osman, “Karadeniz’in Kuzeyinde Kazaklar”, Türkiye-Ukrayna İlişkileri Kazak Dönemi (1500-1800), Ed.: Volodımir Melnik vd., Çamlıca Yayınları, İstanbul 2015, ss. 751-765.
• Kulchynskyy, Oles, “Kıyiv Metropolitliği’nin Moskova Patrikhanesi’ne Bağlanması Süreci (XVII. yy)”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2019.
• Mıechowıta, Macıej, Doğu Avrupa’nın Tarihî Coğrafyası, Çev.: Berrin Kalyon, Kronik Kitap, İstanbul 2022.
• Nagıyev, Ferhad, “Hatman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: XVI, Ankara 1997, ss. 484-485.
• Öntuğ, Mustafa Murat, “Karadeniz’de Kazak Tehlikesi ve Özü Kalesi (1580-1630)”, 38. ICANAS, C: V, Ankara 2012, ss. 2313-2331.
• Öztürk, Yücel, “Dimitriy İvanoviç Vişnevetskiy ve Faaliyetleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S: 9, 2003, ss. 95-141.
• Öztürk, Yücel, “Kazak Teriminin Kölelik Mefhumu ile İlişkisi Üzerine”, Uluslararası Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Yıl: 2, S: 2, 2020, ss. 550-573.
• Öztürk, Yücel, “Logistics and Diplomatic Pillars of Eastern European Turkish Geopolytical System: Case of Kamaniçe Expeditions (1680-1681), Zbirnık Naukovıh Prats, Vıpusk 6, Kamyanets-Podilskiy 2017, ss. 191-207.
• Öztürk, Yücel, “Osmanlı-Lehistan İlişkilerinde Savaş, Diplomasi ve Ticaret”, Karadeniz Araştırmaları, XIV-55, 2017, ss. 225-252.
• Öztürk, Yücel, “Relations Between the Turkish Empire, Zaporozhian Cossacks and Crimean Khanate in the First Half of the 17th Century”, Visnık Kıyivskovo Natsionalnovo Universıtetu İmeni Tarasa Şevçenka, Issue: 137, 2018, ss. 26-34.
• Öztürk, Yücel, “Ukrayna Krizinin Kökleri: Sloboda Ukrayna”, CIEES, Ed.: Sema Ataş Sarı vd., İzmir 2022, ss. 30-64.
• Öztürk, Yücel, Özü’den Tuna’ya Kazaklar-1, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2004.
• Pılıpenko, V., “Kozatska Problema u Vızayemovidnosınah Reçi Pospolıtoyii ta Osmanskoyii İmperiyii u Perşiy Polovıni XVII Stolittya”, Kozatska Spadşina, 2005, ss. 54-59.
• Pritsak, Omeljan, “Kiev Rusyası ve On Altıncı - On Yedinci Yüzyıl Ukraynası”, Omeljan Pritsak Armağanı, Ed.: Mehmet Alpargu - Yücel Öztürk, Sakarya Üniversitesi Yayınları, No: 51, Sakarya 2007, ss. 67-99.
• Sereda, Oleksandr, “Silistrensko-Oçakovskiyat Eyalet (Prez XVIII - Naç. na XIX v.)”, Doktora Tezi, Sofya 2009.
• Sereda, Oleksandr, XVIII. Yüzyıl Osmanlı Belgeleri Işığında Osmanlı-Ukrayna Bozkır Serhatti, TİKA, 2015.
• Serhıyçuk, Bohdan, - SERHIYÇUK, Volodımır, “Ukrayna ve Türk Halkları Arasındaki Tarihsel Anlayış Geleneği”, Ukrayna - Türkiye Geçmiş, Günümüz ve Gelecek, Kyiv 2004, ss. 80-90.
• Skirda, Alexandre, Nestor Makhno Anarchy’s Cossack, Paris 2004.
• Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Haz.: Paşa Yavuzarslan, Ankara 2010.
• Şen, Muhammet, “Kırım Hanlığı’nda I. Selim Giray Han Dönemi (1671-1704)”, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2013.
• Şen, Muhammet, “Osmanlı Devleti Himayesinde Bir Kazak Atamanı ve İki Savaş (1669-1681)”, Türkiye-Ukrayna İlişkileri Kazak Dönemi (1500-1800), Ed.: Volodımir Melnik vd., Çamlıca Yayınları, İstanbul 2015, ss. 479-501.
• Temizkan, Abdullah, “XVIII. ve XIX. Yüzyılda Rusya’nın Kuzey Kafkasya’yı Kolonileştirmesinde Kozakların İşlevi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIII-2, ss. 313-336.
• Turanlı, Ferhad, “Development of the Ukrainian Cossacks and Activities of Dmytro Vyshnevetsky According to the Data from Turkish Written Sources and Historiography”, Journal of Academic Inquiries, Volume: 12, Issue: 1, Year: 2017, ss. 59-81.
• Turanlı, Ferhad, “Viyskovi Pohodı ta “Kozatske Pıtannya” vı Turetsko-Polskıh Mırnıh Dogovorah (XVII-XVIII st.)”, Zapıskı Viddilu İstoriyii Kozatsva na Pivdni Ukrayiinı, Vıpusk: 10, Odesa 2015, ss. 48-56.
• Turanlı, Ferhad, Kozatska Doba İstorii Ukrayinı v Osmansko-Turetskıh Pısemnıh Djerelah (Druha Polovına XVI - Perşa Çıvert XVIII Stolittya), Kyiv 2020.
• Turanlı, Ferhat, “Pohodı Zaporozkıh Kozakiv na Pivdennı Beregı Çornoho Morya”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, 2020, ss. 703-722.
• Turanly, Ferhad, “Naval Campaigns of the Ukrainian Cossack Flee Fortress of Sinop”, Doğu Avrupa Tarihi: Yeni Bulgular ve Yaklaşımlar, Ed.: Mualla Uydu Yücel vd., İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2023, ss. 123-141.
• Turanly, Ferhad, “Problems of Studying the Crimean-Tatar Manuscript of the Cossack Period on the Ukrainian-Turkish Relations”, VAKANÜVİS-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Volume: 2, No: 1, 2017, ss. 218-244.
• Türkmen, Mustafa Nuri, “XVII. Asrın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti ile Lehistan İlişkilerinin Bozulma Sebepleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Türkiye- Ukrayna İlişkileri Kazak Dönemi (1500-1800), Ed.: Volodımir Melnik vd., Çamlıca Yayınları, İstanbul 2015, ss. 153-169.
• Yavornıtskıy, D. İ., İstoriya Zaporizkıh Kozakiv, Tom: I-II, Lviv 1990-1991.
• “Zaporojskaya Siç”, Voennaya Ensiklopediya, Tom: X, Maskva 1912, ss. 470-473.