The 'Lease Contract' as a Method Applied for Service Financing in Participation Banking and Its Analysis from the Perspective of Islamic Law

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 222 - 264, 30.06.2025

Mehmet Yuşa Özmen

https://doi.org/10.54863/jief.1657189

Öz

Participation banks are established structures aiming to respond to the financing needs of both individuals and businesses, avoiding negative features prohibited by Islamic law, primarily interest. They have structured their financing methods to meet this sensitivity, and as a result, have adopted different structures and processes in both theory and practice compared to conventional banking. At the core of the financing methods of participation banks lie contracts that are considered legitimate under Islamic law. Depending on the subject of financing, these contracts can sometimes appear in the form of sales, partnerships, agency agreements, and so on. At the forefront of the contracts applied for financing service purchases required by individual and corporate customers of participation banks is the lease/ijara contract. However, both the complex structure of lease specific to Islamic law and the challenges in its design as a financial product have necessitated comprehensive academic studies on this product. In this article, we have focused on the lease contract applied for service financing in participation banks, outlined the classic and modern approaches to the subject, touched upon important considerations in service financing, and provided recommendations for service financing practices in Turkey.

Anahtar Kelimeler

Lease , dhimmah , service financing , travel financing , health financing , education financing , Ijarah

Katılım Bankacılığında Hizmet Finansmanı Amacıyla Başvurulan Bir Yöntem Olarak İcâre Sözleşmesi ve İslam Hukuku Açısından Analizi

Öz

Katılım bankaları gerek bireylerin gerek işletmelerin karşı karşıya kaldığı finansman ihtiyacına başta faiz olmak üzere İslam hukukunun yasakladığı olumsuz özelliklerden sakınarak cevap verme amacıyla tesis edilmiş yapılardır. Finansman yöntemlerini de bu hassasiyete cevap verebilecek şekilde yapılandırmış, bu sayede hem teori hem de uygulamada konvansiyonel bankacılıktan farklı birtakım yapı ve süreçleri benimsemiştir. Katılım bankalarının finansman yöntemlerinin temelinde İslam hukukunca meşru kabul edilen sözleşmeler bulunmaktadır. Finansmanın konusuna göre bu sözleşme bazen satım, bazen ortaklık, bazen de vekalet vb. şeklinde karşımıza çıkabilmektedir. Katılım bankalarının bireysel ve kurumsal müşterileri tarafından ihtiyaç duyulan hizmet alımlarının finansmanı amacıyla başvurulan sözleşmelerin başında ise icâre akdi gelmektedir. Ancak icârenin hem İslam hukukuna özgü kompleks yapısı hem de finansal bir ürün olarak tasarımındaki zorluklar bu ürün hakkında kapsamlı akademik çalışmaların yapılması ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Makalemizde katılım bankalarında hizmet finansmanı amacıyla başvurulan icâre sözleşmesi üzerinde durulmuş, konu hakkındaki klasik ve modern yaklaşımlar ana hatlarıyla belirtilmiş, hizmet finansmanında gözetilmesi gereken önemli hususlara değinilmiş ve Türkiye’deki hizmet finansmanı uygulamalarına yönelik tavsiyelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

icâre , hizmet finansmanı , zimmet , seyahat finansmanı , eğitim finansmanı , sağlık finansmanı

Kaynakça

• AAOIFI. (2024). Faizsiz Finans Standartları. (Türkiye Katılım Bankaları Birliği, Çev.). İstanbul: Türkiye Katılım Bankaları Birliği.
• Ahmed, C. ve Süleyman, Ş. (2014). Temvîlü’l-menâfi ve’l-hidmât fi’l-müessesâti’l-masrifiyeti’l-Ürdüniyye. Mecelletü’l-müsennâ li’l-ulûmi’l-idâriyye ve’l-iktisâdiyye, 4(8), 66-67.
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. Matbaa-ı Osmânî.
• Aktan, H. (2001). “İstisnâ”. TDV İslam Ansiklopedisi, XXIII, 393-396.
• Albaraka Türk Katılım Bankası. (t.y.-a). Eğitim Finansmanı Uygulaması. https://www.albaraka.com.tr/tr/bireysel/finansmanlar/ihtiyac/egitim-finansmani adresinden erişildi.
• Albaraka Türk Katılım Bankası. (t.y.-b). İcare (Kiralama) Akdi Müşteri Bilgilendirme Formu (İşgücü/Hizmet Kiralaması). https://www.albaraka.com.tr/documents/hakkimizda/katilim-bankaciligi-bilgilendirme-formu/icara_-finansal_kiralama.pdf adresinden erişildi.
• Ali Haydar. (1991). Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Mecelleti’l-ahkâm (C. 1-4). Beyrut: Dârü’l-cîl.
• Avrupa Fetva ve Araştırma Konseyi. (t.y.). El-Karârât ve’l-fetâvâ es-sâdıra ani’l-Meclisi’l-Ûrûbbî li’l-İftâ ve’l-Buhûs.
• Bardakoğlu, A. (2000). İcare. TDV İslam Ansiklopedisi, XXI, 379-388.
• Baytemir, S. (2017). Roma Hukukunda Hizmet Sözleşmesi (Locatio Conductio Operarum) ve Bağımlılık İlişkisi. (Yayımlanmamış yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BDDK. (2023). Bankaların Kredi İşlemlerine İlişkin Yönetmelik, md. 16. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=40520&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5 adresinden erişildi.
• Buhârî, A. (1997). Keşfü’l-esrâr an usûli Fahri’l-İslâm el-Bezdevî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Buhûtî, M. b Y. (t.y.). Keşşâfü’l-kınâ an metni’l-İknâ (C. 1-1-4). Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Burhânüddin el-Buhârî, M. b. A. (2019). Ez-Zehîra. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Burhânüddin, M. b. A. (2004). El-Muhîtü’l-burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu’mânî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Bûtî, R. (t.y.). Nesîmüşşam. https://naseemalsham.com/persons/muhammad_said_ramadan_al_bouti/subjects/view/46802 adresinden erişildi.
• Cüveynî, A. b A. (2007). Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. Dârü’l-minhâc.
• Çakır, M. (2019). Hizmet Finansmanında Zimmette Kiralama Modeli ve Fıkhî Temelleri. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 34, 289-320.
• Çalışkan, H. U. (2017). Bir Öteki Roma Müessesesi: Hizmet Akdi. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 23(3), 395-415.
• Dümeycî, A. b. S. (2019). Temvîlü’l-hademât dirâse fıkhiyye te’sîliyye tatbîkiyye (1. bs.). Riyad.
• Ebû Gudde, A. E. (t.y.). Temvîlü’l-menâfi bi-Ûrubbâ.
• el-Buhârî, M. b A. (2001). El-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. (M. Z. b Nasr, Ed.). b.y.: Dâru Tavki’n-Necât.
• el-Mevsûatü’l-fıkhiyyetü’l-Kuveytiyye. (1427). İcâre. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye.
• Ganbari, M. K. (t.y.). Atipik Sözleşmeler Ve Uygulanacak Hukuk. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hacak, H. (2000). İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. (Yayımlanmamış phd thesis). Marmara Üniversitesi SBE.
• Halitoğlu, İ. ve others. (2019). Katılım Bankacılığında Mevzuat, Denetleme Ve Hukukî Altyapı. Ş. Görmüş ve others (Ed.), Yaşayan ve Gelişen Katılım Bankacılığı içinde . İstanbul: TKBB Yayınları.
• Hammâd, N. K. (1990). Dirâsât fî usûli’l-müdâyenât. Suud: Dârü’l-fâruk.
• Hammâd, N. K. (2007). Fî fıkhi’l-muâmelâti’l-mâliyye kırâa cedide. Dımaşk: Dârü’l-Kalem.
• Haraşî, M. b A. (t.y.). Şerhu Muhtasari Halîl. Beyrut: Dârü’l-fikr.
• Hûlî, A. M. (2003). Nazariyyetü’l-hak. Kahire: Dârü’s-selâm.
• İbn Hazm, A. b A. İ. (t.y.). El-Muhallâ bi’l-âsâr. Beyrut: Dârü’l-fikr.
• İbn Neccâr, M. b A. (2008). Maûnetü uli’n-nühâ (5. Basım.). Mekke: Mektebetü’l-Esedî.
• İbnü’l-Hümâm, K. M. b A. (t.y.). Fethü’l-Kadîr. b.y.: Dârü’l-Fikr.
• Karadâğî, A. M. (2010). Buhûs fî fıkhi’l-bünûki’l-İslâmiyye. Beyrut: Şebeketü Dâri’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
• Karâfî, Ş. A. b İ. (t.y.-a). Envârü’l-burûḳ fî envâʾi’l-furûk. Âlemü’l-kütüb.
• Karâfî, Ş. A. b İ. (t.y.-b). Envârü’l-burûḳ fî envâʾi’l-furûk. b.y.: Âlemü’l-kütüb.
• Karârâtü Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî. (t.y.). https://iifa-aifi.org/ar/2385.html adresinden erişildi.
• Kâsânî, A. E. B. b M. (1986). Bedâiü’s-sanâi fî tertîbi’ş-şerâi (2. Basım.). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Kudâme, M. A. b A. İ. (1968). El-Muğnî. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire.
• Kudûrî, A. b M. (2006). Et-Tecrîd. Kahire: Dârü’s-Selâm.
• Kuveyt Türk Katılım Bankası. (t.y.-a). Müşteri Bilgilendirme Formu. https://www.kuveytturk.com.tr/medium/murabaha-akdi-1401.pdf adresinden erişildi.
• Kuveyt Türk Katılım Bankası. (t.y.-b). Eğitim Finansmanı Uygulaması. https://www.kuveytturk.com.tr/kendim-icin/finansmanlar/ihtiyac-finansmani/egitim-finansmani adresinden erişildi.
• Liv, C. (2024). Katılım Bankacılığı Hizmet İhtiyaç Finansmanının Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi. Kocatepe İslami İlimler Dergisi, 7(3), 87-105.
• Merdâvî, A. b S. (1419). El-İnsâf fî ma’rfeti’râcih mine’l-hilâf. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Merdavî, E.-H. A. b. S. (2003). Tashîhü’l-fürû. Beyrut – Riyad: Müessesetü’r-risâle.
• Mevsılî, A. b M. (1937). El-İhtiyâr li-ta’lîli’l-Muhtâr. Kahire: Matbaatü’l-Halebî.
• Mohamed, I., Junyuan, A. ve Fasaaha, M. (2024). The Application of Service Ijarah in Islamic Finance. International Journal of Management and Applied Research, 11(1), 80-106.
• Mutîî, M. N. (t.y.). Tekmiletü’l-Mecmû. b.y.: Dârü’l-Fikr.
• Nassâr, A. M. (2009). Fıkhü’l-icâreti’l-mevsûfe fi’z-zimme. Mü’temerü’l-masârifi’l-İslâmiyye beyne’l-vâkıi ve’l-me’mûl içinde . Dubai: Dârü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye.
• Nevevî, E. Z. Y. b Ş. (1991). Ravdatü’t-tâlibîn ve umdetü’l-müftîn. (Z. eş-Şâvîş, Ed.). Dımaşk - Amman: el-Mektebu’l-İslâmî.
• Özmen, M. Y. (2022). İslam Hukukunda Alacak Hakkı Kavramı. (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özmen, M. Y. (2023, 29 Aralık). Katılım Bankacılığı Ürünlerinin Faizsiz Finans İlkeleriyle Uyumu. https://islamiktisadi.net/2023/12/29/katilim-bankaciligi-urunlerinin-faizsiz-finans-ilkeleriyle-uyumu/ adresinden erişildi.
• Râfiî, E.-Ḳâsım A. b M. b A. (1997). El-Azîz Şerhü’l-Vecîz. (A. M. A.-Â. A. Abdülmevcûd, Ed.). Beyrut.
• Sa’dî, A. b A. (2018). İcâretü’l-mevsûf fi’z-zimme ve tatbîkâtüha’l-muâsıra. Riyad: Dârü’l-Meymân.
• Salih, A. S. (2023). Et-Tekyîfü’l-fıkhî li-temvîli’l-menâfi fi’l-mesârifi’l-İslâmiyye. Mecelletü Câmiati’ş-Şârika, 20(3), 89-116.
• Sâvî, A. b M. (t.y.). Hâşiyetü’s-Sâvî, (Bulgatü’s-Sâlik li-ekrâbi’l-mesâlik ilâ mezhebi’l-İmâm Mâlik). Dârü’l-meârif. Semerkandî, M. b A. (1994). Tuhfetü’l-fukahâ (2. Basım.). Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Senhûrî, A. (1998). Masâdirü’l-hak fi’l-fıkhi’l-İslâmî (2. Basım.). Beyrut: Menşûrâtü’l-Halebî el-hukûkiyye. Serahsî, Ş. M. b E. S. A. (1993). El-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-ma’rife.
• Şafak, E. E. (2019). Teorik Boyutuyla İfa İmkansızlığı. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şâviş, V. M. A. (2014). Eserü’l-icâre fî temvîli’l-menâfi’t-ta’lîm fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Mecelletü’ş-şerîa ve’l-kânûn, 28(58), 163-204.
• Şeyhizâde, A. b M. (t.y.). Mecmaü’l-enhür fî şerhi Mülteka’l-ebhur. b.y.: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî.
• Şirbînî, Ş. M. b. A. Ş. (1994). Muğni’l-muhtâc ilâ marifeti meâni elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Tahâvî, E. C. A. b. M. (1994). Şerhü meâni’l-âsâr. Âlemü’l-kütüb.
• TKBB. (2021). Murabaha Standardı. https://tkbb.org.tr/upload/Murabaha%20Standard%C4%B1%20TR.pdf adresinden erişildi.
• TKBB. (2024). Veri Peteği. Türkiye Katılım Bankaları Birliği. https://veripetegi.tkbb.org.tr/ adresinden erişildi.
• TKBB. (t.y.-a). Katılım Finans İlkelerine Uygun Olmayan Gelirler Ve Bunların Tasfiyesi Standardı. https://tkbb.org.tr/upload/Kat%C4%B1l%20Finans%C4%B1%20I%CC%87lkelerine%20Uygun%20Olmayan%20Gelirler%20ve%20Bunlar%C4%B1n%20Tasfiyesi%20Standard%C4%B1.pdf adresinden erişildi.
• TKBB. (t.y.-b). 2021-2022 Faaliyet Raporu. https://tkbb.org.tr/upload/1653046508_38a33cca1b44aa64e469.pdf adresinden erişildi.
• Tuncer, S. Ç. (2019). Kredi ve Kredi İşlemlerinin Hukukî Açıdan Değerlendirilmesi. Pamukkale Journal of Eurasian Socioeconomic Studies, 6(2), 43-69.
• Türkiye Finans Katılım Bankası. (t.y.). Türkiye Finans Katılım Bankası İcare (Kiralama) Akdi Müşteri Bilgilendirme Formu. https://www.turkiyefinans.com.tr/tr-tr/hakkimizda/katilim-bankaciligi-sistemi/Documents/icare-isgucu-hizmet-kiralama.pdf adresinden erişildi.
• Vakıf Katılım Bankası. (t.y.). Müşteri Bilgilendirme Formu. https://www.vakifkatilim.com.tr/documents/SozlesmelerVeFormlar/pdf/icarehizmet-kiralama%20akdinedayananurunlergenelbilgilendirmeform.pdf adresinden erişildi.
• Zerkâ, M. A. (2013). El-Medhal ilâ nazariyyeti’l-iltizâm el-âmme fi’l-fıkhi’l-İslâmî (2. Basım.). Dımeşk: Dârü’l-kalem.
• Zerkeşî, Ş. M. b A. (1993). Şerhü’z-Zerkeşî alâ Muhtasari’l-Hırakî. Dârü’l-abîkân.
• Zeydân, A. (2001). El-Vecîz fî şerhi’l-kavâidi’l-fıkhiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Ziraat Katılım Bankası. (t.y.-a). Ziraat Katılım Bankası İcare (Kiralama) Akdi Müşteri Bilgilendirme Formu. https://www.ziraatkatilim.com.tr/sites/default/files/2024-08/7-fon-kullandirim-isgucu-hizmet-kiralamasi.pdf adresinden erişildi.
• Ziraat Katılım Bankası. (t.y.-b). Eğitim Finansmanı Uygulaması. https://www.ziraatkatilim.com.tr/bireysel/finansman-urunleri/ihtiyac-finansmani/egitim-finansmani adresinden erişildi.
• Zuhaylî, V. (1997). Bey’u’d-deyn fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Dımeşk: Dârü’l-mektebî.