NEHCÜ’L-FERĀDİ̄S’TE İÇ İÇE BİRLEŞİK CÜMLE YAPILARININ KURULUŞU VE TÜRKİYE TÜRKÇESİNE AKTARILMA SORUNLARI

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 2, 163 - 170, 29.12.2022

Elif Özkan

Öz

Harezm Türkçesinin en önemli dil yadigârlarından biri olan Nehcü’l-Ferādīs Müslümanlık bilgilerini içeren dinî-didaktik bir eser olup kırk hadis türünde yazılmıştır. Eser kırk hadis türünde yazıldığı için içerik bu türe göre düzenlenmiş ve metin her biri kendi içinde on fasla ayrılan dört ana bölüm etrafında şekillenmiştir. Eserde her faslın başlangıcında çeşitli kitaplardan alıntılanan Arapça bir hadise yer verilmiş; hadisin Türkçe karşılığı verildikten sonra hadisi açıklayan, destekleyen ve kanıtlayan bilgiler çeşitli referanslar aracılığıyla esere dâhil edilmiştir. Bu nedenle eserde alıntılara sıkça başvurulmuştur.
Nehcü’l-Ferādīs’in cümle yapısı dikkate alındığında müellifin farklı bir kaynaktan yola çıkarak eserini oluşturduğu ancak bununla birlikte kendi özgünlüğünü de eserine yansıttığı düşünülebilir. Müellifin anlatıcı konumunda olduğu yerlerde cümle yapıları sadeleşip kısalırken başkasından alıntı yaptığı yerlerde ise genellikle Türkçenin cümle yapısından uzaklaşmakla birlikte bir kararsızlık yaşadığı da görülür. Bu bakımdan dil bilgisi kitaplarında iç içe birleşik cümle yapısı altında değerlendirilen ve eserde daha çok alıntı ve aktarmaların yapıldığı yerlerde kullanılan cümle yapılarının kuruluşları dikkat çekicidir. Dolayısıyla bu çalışma ile Nehcü’l-Ferādīs’teki (1. bap) iç içe birleşik cümle yapılarının kuruluş biçimleri ile kuruluşuna etki eden yüzey yapı unsurları üzerinde durulacak ve Türkiye Türkçesine aktarma sorunları tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi, söz dizimi, iç içe birleşik cümle, dil bilgisel unsurlar, aktarma

THE ESTABLISHMENT OF COMPLEX SENTENCE STRUCTURES IN NEHCÜ’L-FERĀDİ̄S AND THE PROBLEMS OF TRANSFERRING TO TURKEY TURKISH

Öz

Nehcü’l-Ferādīs, one of the most important language heirlooms of Khorezmian Turkic, is a religious-didactic work containing Islamic information and was written in the type of forty hadith. Since the work was written in forty hadith types, the content was arranged according to this genre and the text was shaped around four main sections, each of which was divided into ten chapters. In the work, an Arabic hadith quoted from various books is included at the beginning of each chapter; after giving the Turkish equivalent of the hadith, the information that explains supports and proves the hadith has been included in the work through various references. For this reason, quotations are frequently used in the work.
Considering the sentence structure of Nehcü’l-Ferādīs, it can be thought that the author created his work based on a different source, but also reflected his own originality to his work. In places where the author is the narrator, the sentence structures are simplified and shortened, while in places where he quotes someone else, it is generally seen that he moves away from the sentence structure of Turkish, but also experiences an indecision. In this respect, the establishment of sentence structures, which are mostly evaluated under the complex sentence structures in grammer books and used in places where quotations and transfers are made, are remarkable. Therefore, this study will focus on the construction forms of complex sentence structures in Nehcü’l-Ferādīs (1st section) and the surface structure elements that affect their construction, and the problems of transferring them to Turkey Turkish will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Khorezmian Turkic, Nehcü’l-Ferādīs, syntax, complex sentence, grammatical elements, transfer

Kaynakça

• Aktan, B. (2006). Nehcü’l-Ferâdîs’in Cümle yapısı ile Takı ve Kim Bağlaçlarının Kullanılışı. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16, 47-61.
• ---------------. (2009). Türkiye Türkçesinin Söz Dizimi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Atabay, N., Özel, S. ve Çam, A. (2003). Türkiye Türkçesinin Sözdizimi. İstanbul: Papatya yayıncılık.
• Delice, İbrahim. (2018). Türkçe Sözdizimi. İstanbul: Asitan Kitap.
• Bin Ali, M. (2014). Nehcü’l-Ferādīs/Uştmaḫlarnın͡g Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu). J. Eckmann (Tıpkıbasım-çeviri yazı). S. Tezcan-H. Zülfikar (Yay. haz.). A. Ata (Dizin-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eker, Ü. (2019). Çağatay Türkçesi Metinlerinde “-DI+şahıs eki+ėrse” Yapısı ve İşlevleri. Kilitbahir, 15, 37-80. Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım.
• Gülsevin, G. (1990). Türkçede -sA Şart Gerundiumu Üzerine. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2/467, 276-279. Hatiboğlu, V. (1972). Türkçenin Sözdizimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hunutlu, Ü. (2021). Orhun Yazıtlarındaki İç Cümlelerin Mukayesesi. Gazi Türkiyat, (29), 31-59. (Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2183062, Erişim tarihi: 08.09.2021).
• Karaağaç, G. (2017). Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karahan, L. (1994). -sa/-se Eki Hakkında. Türk Dili ve Edebiyaı Dergisi, 2/516, 471-474.
• Korkmaz, Z. (2019). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özmen, M. (2004). Divanü Lügati’t-Türk’te ve Kutadgu Bilig’de “aymak” Fiiliyle Kurulan Dolaysız Anlatım Cümleleri Üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları, (14), 67-77.
• Özkan, M. ve Sevinçli, V. (2008). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. İstanbul: 3F Yayınevi.
• Polat, Ü. (2018). Eski Uygur Türkçesinde Cümle (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.