Sinop Balatlar Kilisesi Örnekleri Işığında Erken Bizans Dönemi Mozaiklerindeki Kuş Figürlerinin İkonografisi

Yıl 2023, , 269 - 289, 03.11.2023

Ozan Hetto

https://doi.org/10.26658/jmr.1376816

Öz

Bu çalışmanın konusunu Sinop Balatlar Kilisesi Kazısında açığa çıkarılan adak mozaiklerinde görülen kuş figürleri ve ikonografileri oluşturmaktadır. 2016-2021 yılları arasında yürütülen kazı çalışmaları sonucunda açığa çıkarılan 10 farklı panodan oluşan Balatlar mozaikleri Yunanca yazıtlarından da anlaşıldığı üzere belli kişilerin adakları için yapılmıştır. Bulunduğu mekan ve yapılış gayesi bu mozaiklerin ikonografilerinin şekillenmesinde en önemli kilit noktasını oluşturmaktadır. Paganizm etkilerinden sıyrılarak Hristiyan bir kimlik kazanmayı hedefleyen erken Bizans mozaik sanatının tümünde olduğu gibi Balatlar Kilisesi mozaiklerinde de sadeleşme ve geometrik formlar içerisinde sınırlandırılmış alanlarda figürlerin tasvir edildiği görülmektedir. Kuş figürü dışında herhangi bir figüratif süsleme ile karşılaşılmayan Balatlar mozaik örneklerinde 10 farklı cinsten 42 kuş figürünün tasvir edildiği görülür. Kartal, güvercin, keklik, horoz/tavuk, kumru, papağan, leylek, ördek ve çeşitli ötücü kuşların yer aldığı mozaiklerde bu figürlerin tek başlarına ya da birlikte tasvir edildikleri kompozisyona göre çeşitli ikonografik anlamlara geldikleri görülmektedir.
Bilindiği üzere dünya sanat tarihi içerisinde pek çok farklı anlam ile özdeşleştirilen kuş figürleri her dönemde olduğu gibi Hristiyan sanatında da farklı kimi özellikleri doğrultusunda çeşitli anlamlar kazanmış sembolik figürlerdir. Bu bağlamda çalışmanın amacı Balatlar Kilisesi Mozaiklerinde karşımıza çıkan kuş figürlerinin cinslerini tayin ederek ikonografilerini tarihsel gelişimle birleştirerek Tevrat ve İncil temelli ikonografik yorumlarını tespit etmektir.

Anahtar Kelimeler

Sinop Balatlar Kilisesi, Erken Bizans mozaik sanatı, kuş figürleri, Hristiyan ikonografisi

Iconography of Bird Figures in Early Byzantine Periods Mosaics in the Light of the Sinop Balatlar Church

Öz

The subject of this study is the bird figures and iconographies seen in the votive mosaics unearthed during the Sinop Balatlar Church Excavation. Balatlar mosaics, consisting of 10 different panels, which were unearthed as a result of the excavations carried out between 2016-2021, were made for the vows of certain people, as understood from the Greek inscriptions. The place where it is located and the purpose of its construction constitute the most important key point in shaping the iconography of these mosaics. As in all of the early Byzantine mosaic art, which aims to gain a Christian identity by getting rid of the effects of paganism, it is seen that the figures are depicted in the restricted areas within the simplification and geometric forms in the mosaics of the Balatlar Church. It is seen that 42 birds figures from 10 different species are depicted in Balatlar mosaic samples, which do not encounter any figurative ornaments other than the bird figure. In the mosaics in which eagles, pigeons, partridges, roosters/chickens, doves, parrots, storks, ducks, and various songbirds take place, it is seen that these figures have various iconographic meanings depending on the composition in which they are depicted alone or together.
As it is known, bird figures, which are identified with many different meanings in world art history, are symbolic figures that have gained various meanings in line with some of their different characteristics in Christian art, as in every period. The aim of the study is to determine the types of bird figures in the Balatlar Church Mosaics and to identify the Torah and Bible-based iconographic interpretations by combining their iconography with historical development.

Anahtar Kelimeler

Sinop Balatlar Church, Early Byzantine mosaic art, bird figures, Christian iconography

Kaynakça

• Athen. Athenaios, The Deipnosophists, C. Gulick (trans.), England, 2004.
• Baldock 1990 J. Baldock, The Elements of Christian Symbolism, Great Britain.
• Bonnefoy 2000 Y. Bonnefoy, Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü I, Ankara.
• Bruce 2008 M. Bruce, Signs & Symbols: An Illustrated Guide to Their Origins and Meanings, London.
• Canepa 2009 M. Canepa, The Two Eyes of the Earth: Art and Ritual of Kingship between Rome and Sasanian Iran Transformation of the Classical Heritage, Berkeley.
• Cavarnos 2001 C. Cavarnos, Guide to Byzantine Iconography, Boston.
• Cirlot 2001 J. Cirlot, A Dictionary of Symbols, London.
• Clement 1871 C. Clement, A Handbook of Legendary and Mythological Art, New York.
• Collins 1913 A. Collins, Symbolism of Animals and Birds Represented in English Church Architecture, NewYork.
• Delaney 1960 L. Delaney, Sinop in Ancient Times, Capyright.
• Demir 2018 H. Demir, Bizans Resim Sanatında Meryem Kültü ve Müjde Sahnesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Dickie 1995 M. Dickie, “The Fathers of the Church and the Evil Eye”, H. Maguire (ed.), Byzantine Magic, Washington, 9-34.
• Ergun 2011 P. Ergun, “Bebekleri Dünyaya Leyleklerin Getirdiğine Dair İnancın Türk Mitolojisindeki Kökleri Üzerine”, Millî Folklor Dergisi 12, 89, 133 -146.
• Ferber 2007 M. Ferber, A Dictionary of Literary Symbol, Cambridge.
• Ferguson 1973 G. Ferguson, Signs and Symbols in Christian Art, London.
• Foskolou 2014 V. Foskolou, “The Magic of The Written Word: The Evidence of Inscriptions On Byzantine Magical Amulets”, Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας 35, 329-348.
• Fögen - Thomas 2017 T. Fögen - E. Thomas, Interactions Between Animals and Humans in Graeco-Roman Antiquity, Berlin/Boston.
• Gezgin 2014 D. Gezgin, Hayvan Mitosları, İstanbul.
• Goff 1984 J. Goff, The Birth of Purgatory, Chicago.
• Graves 2010 R. Graves, Yunan Mitleri Tanrılar, Kahramanlar, Söylenceler, İstanbul.
• Greenheld 1995 R. Greenheld, “A Contribution to the Study of Palaeologan Magic”, H. Maguire (ed.), Byzantine Magic, Washington, 117-153.
• Grimal 1997 P. Grimal, Mitoloji Sözlüğü Yunan ve Roma, İstanbul.
• Habas 2014 L. Habas, “Flying Eagles on Church Floors in the Provinces of Palaestina and Arabia”, G. Bottini - L. Chrupcala (eds.), Knowledge and Wisdom, Archaeological and Historical Essays in Honour of Leah Di Segni, Milano, 137-159.
• Hall 1996 J. Hall, Illustrated Dictionary of Symbols in Eastern and Western Art, Britain.
• Hélou 2019 N. Hélou, Les mosaïques Protobyzantines Du Liban Iconographie et Symbolisme, Jounieh.
• Hetto 2020 O. Hetto, “Bizans Resim Sanatında Soyluluk Ve İktidar Sembolü Taç Tasvirleri”, E. Gurbanov- A. Kuşçulu - Y. Karaoğlu (eds.), USBIK 2020, 3.Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi Bildirileri, Kayseri, 206-217.
• Hetto 2021 O. Hetto, Sinop Balatlar Kilisesi Erken Bizans Dönemi Mozaiklerinin İkonografisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Hetto vd. 2022 O. Hetto - G. Köroğlu - N. Çorağan, “Sinop Balatlar Kilisesi’nden Refrigerium Konulu Mozaik Pano ve Bizans İkonografisindeki Yeri”, Art-Sanat 17, 193-217.
• Hodne 2009 L. Hodne, “The Turtledove: a Symbol of Chastity and Sacrifice”, IKON 2, 159-166.
• Kaplan 2017a N. Kaplan, Bizans Dönemi Resimli Oktateukh El Yazması: Seraglio (Topkapı Sarayı G.İ.8), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Kaplan 2017b N. Kaplan, “Resimli Kutsal Kitap (Hristiyan) El Yazmalarındaki Kurban Sahnelerine Genel Bir Bakış”, Kadim Akademi SBD 1, 1, 125-137.
• Key 2020 F. Key, Hristiyan Tasvir Sanatında İsa’nın Mabede Takdim Sahnesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Koçak 2003 Ö. Koçak, “Erken Sinop Yerleşmeleri”, Belleten LXVII/250, 697-723.
• Korucu Yağız 2019 F. Korucu Yağız, Bizans Tasvir Sanatında Kurban Sahneleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, İstanbul.
• Köroğlu 2019 G. Köroğlu, “Rezan Has Müzesindeki Örnekleri Işığında Geç Roma-Bizans Döneminde Tılsımlar”, Akdeniz Sanat /21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 13, 399-424.
• Köroğlu - Güngör 2015 G. Köroğlu - A. Güngör, “Sinop Balatlar Kilisesi Kazıları”, A. Tırıl - E. Sönmez - S. Özde (eds.), Sinop İli Değerleri Sempozyumu, Sinop, 47-55.
• Köroğlu - Tok 2018 G. Köroğlu - E. Tok, “Sinop Balatlar Kazısında Ortaya Çıkarılmaya Başlanan Erken Bizans Dönemi Döşeme Mozaikleriyle İlgili İlk Veriler”, JMR 11, 121-135.
• Köroğlu vd. 2021 G. Köroğlu - Y. Yıldırım - G. Kan Şahin - O. Hetto, “Dünü ve Bugünüyle Balatlar Kilisesi Kazıları”, E. Karaçar - D. Fırıncı (eds.), Sinop Kültür ve Turizm Sempozyumu 1, 75-86.
• Köroğlu 2023 G. Köroğlu, “Erken Bizans Döneminin Hilal Biçimli Küpeleri Üzerindeki Refrigerium Sahneleri ve Diğer Tasvirler”, O. Hetto (ed.), Ülker Ardıçoğlu’na Armağan Müzeciliğe ve Kültüre Adanmış Bir Ömür Arkeoloji, Sanat Tarihi ve Tarih Yazıları, İstanbul, 163-184.
• Lewis - Llewellyn-Jones 2018 S. Lewis - L. Llewellyn-Jones, The Culture of Animals in Antiquity A Sourcebook With Commentaries, New York.
• Maguire 2002 H. Maguire, “Paradise Withdrawn”, H. Maguire (ed.), Byzantine Garden Culture, Washington D.C., 23-35.
• Maguire 2012 H. Maguire, Nectar And Illusion Nature In Byzantine Art And Literature, Oxford.
• Mango 1972 C. Mango, The Art of the Byzantine Empire 312–1453, Englewood Cliffs, NJ.
• Martialis 2005 M. V. Martialis, Epigramlar, İstanbul.
• Oberhelman 2019 S. Oberhelman, Bizans’ta Rüya Tabirnameleri, İstanbul.
• Olgunlu 2010 A. Olgunlu, Ana Tanrıçadan Mevlana’ya, İstanbul.
• Piccirillo 1993 M. Piccirillo, The Mosaics of Jordan, Amman-Jordan.
• Shorr 1946 D. Shorr, “Iconographic Development of the Presentation in the Temple”, ArtB 28, 1, 17-32.
• Spier 2014 J. Spier, “An Antıque Magical Book Used For Makıng Sixth-Century Byzantine Amulets?”, V. Dasen - J.-M. Spieser (eds.), Les saviors magiques et leur communication de l‘Antiquité à la Renaissance, Florenz, 43-66.
• Stone 2000 M. Stone, Tanrılar Kadınken, İstanbul.
• Vries 1974 A. Vries, Dictionary of Symbols and Imagery, London.
• Walker 2002 A. Walker, “Myth and Magic in Early Byzantine Marriage Jewelry The Persistence of Pre-Christian Traditions”, A. McClanan - K. Ros (eds.), The Material Culture of Sex, Procreation and Marriage in Premodern Europe, Houndmills and New York, 59-78.
• Werness 2006 H. Werness, The Continuum Encyclopedia of Animal Symbolism in Art, London-New York.
• Woods 2015 D. Woods, “The Byzantine Eagle Countermark: Creating a Pseudo-Consular Coinage under the Heraclii?”, GrRomByzSt 55, 927-945.