Döviz Kurunu Belirleyen Değişkenlerin Tahmini: Doğrusal Zaman Serisi Ve Doğrusal Olmayan Yapay Sinir Ağı (YSA) İle Bir Model Önerisi

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 192 - 209, 16.07.2025

Ersin Sünbül , Yasemin Keskin Benli

Öz

The aim of this study is to identify the most significant variables influencing the exchange rate and to propose a high-performing predictive model using both linear and nonlinear time series methods. A dataset comprising 16 variables obtained from the Central Bank of the Republic of Turkey was analyzed. Three different models were applied: a traditional Artificial Neural Network (ANN) model (97.2% accuracy, RMSE 2.7960), a combined VAR-ANN model (99.6% accuracy, RMSE 0.3184), and a Multi-Stage Data Cleaning–Causality–ANN model (99.7% accuracy, RMSE 0.3062). The third model demonstrated the highest predictive accuracy. The key determinants of the exchange rate were identified as the consumer price index, real interest rate, unemployment rate, current account balance, gross domestic product, and exports. The findings offer strategic insights for policymakers and researchers, contributing meaningfully to the existing literature.

Anahtar Kelimeler

Döviz Kuru Teorileri , Toda-Yamamoto Nedensellik Analizi , Yapay Sinir Ağı.

Forecastıng The Determınants Of Exchange Rate: A Model Proposal Usıng Lınear Tıme Serıes And Nonlınear Artıfıcıal Neural Network (Ann) Approaches

Öz

Çalışmanın amacı, döviz kurunu etkileyen en önemli değişkenleri belirlemek ve doğrusal ile doğrusal olmayan zaman serisi modelleri kullanarak tahmin gücü yüksek bir model önermektir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'ndan alınan verilerle 16 değişken analiz edilmiştir. Üç farklı model uygulanmıştır: Geleneksel Yapay Sinir Ağı (YSA) modeli (%97,2 doğruluk, RMSE 2.7960), VAR-YSA birleşik modeli (%99,6 doğruluk, RMSE 0.3184) ve Çok Aşamalı Veri Temizleme-Nedensellik-YSA modeli (%99,7 doğruluk, RMSE 0.3062). Üçüncü model en yüksek tahmin başarısını göstermiştir. Döviz kurunu etkileyen başlıca değişkenler tüketici fiyat endeksi, reel faiz oranı, işsizlik oranı, cari açık, gayri safi yurt içi hasıla ve ihracattır. Sonuçlar, ekonomik karar vericiler ve araştırmacılar için stratejik öngörüler sunmakta ve literatüre önemli katkılar sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Theory of Exchange Rate , Toda-Yamamoto Causality Analysis , Artificial Neural Network

Kaynakça

• Ajayi, R. A., & Mougouė, M. (1996). On the dynamic relation between stock prices and exchange rates. Journal of Financial Research, 19(2), 193-207. https://doi.org/10.1111/j.1475-6803.1996.tb00593.x
• Aliber, R. Z. (1973). The interest rate parity theorem: A reinterpretation. Journal of Political Economy, 81(6), 1451-1459.
• Asterious, D., Masatci, K., & Pilbeam, K. (2016). Exchange rate volatility and international trade: International evidence from the MINT countries. Economic Modelling, 58, 133-140. https://doi.org/10.1016/j.econmod.2016.05.006
• Ayhan, F. (2019). Türkiye ekonomisinde işsizliğin belirleyicisi olan temel makroekonomik değişkenlerin tespitine ilişkin bir uygulama. Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi, 25, 235-252. https://doi.org/10.18092/ulikidince.567458
• Baek, J., & Kim, H. Y. (2020). Sahra altı Afrika ülkelerinde ham petrol fiyatları ile döviz kurları arasındaki ilişki üzerine: Doğrusal olmayan bir ARDL yaklaşımı. Uluslararası Ticaret ve Ekonomik Kalkınma Dergisi, 29(1), 119-130. https://doi.org/10.1080/09638199.2019.1638436
• Bahmani-Oskooee, M., & Hajilee, M. (2013). Exchange rate volatility and its impact on domestic investment. Research in Economics, 67(1), 1-12. https://doi.org/10.1016/j.rie.2012.08.002
• Barrell, R., Gottschalk, S. D., & Hall, S. G. (2007). Foreign direct investment (FDI) and exchange rate uncertainty in imperfectly competitive industries. In Exchange rates, prices, and world trade (ss. 77-99). Physica-Verlag HD. https://doi.org/10.1007/978-3-7908-1925-0_5
• Benita, G., & Lauterbach, B. (2007). Politika faktörleri ve döviz kuru oynaklığı: Panel veri ve belirli bir ülke analizi. Uluslararası Finans ve Ekonomi Araştırma Dergisi, 7(7), 7-23.
• Benli, Y. K., ve Tosunoğlu, N. G. (2014). Avrupa Birliği üyesi ülkelerin Morgan Stanley Capital International endekslerinin değerlendirilmesi ve yapay sinir ağları ile öngörüsü. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 16(2), 72-87.
• Berke, B. (2014). Döviz kurlarına mikro yapı yaklaşımı: Bir yazın incelemesi. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 32(2), 27-56. https://doi.org/10.17065/huiibf.06200
• Bilson, J. F. (1978). The monetary approach to the exchange rate: Some empirical evidence. IMF Staff Papers, 25(1), 48-75. https://doi.org/10.2307/3866655
• Bozdan, D., Özenci, İ., ve Benli, Y. K. (2018). Döviz kuru ile ihracat ve ithalat arasındaki ilişkinin analizi: Ampirik bir çalışma. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(25), 638-649. https://doi.org/10.20875/makusobed.457585
• Branson, W. H. (1983). A model of exchange-rate determination with policy reaction: Evidence from monthly data (NBER Working Paper No. 1135). National Bureau of Economic Research. https://doi.org/10.3386/w1135
• Bulut, E. (2005). Döviz ekonomisi (Piyasanın mikro yapısı). Platin Yayınları.
• Büberkökü, Ö. (2013). The relationship between stock prices and exchange rates: Evidence from developed and developing countries. The ISE Review, 13(52), 1-16.
• Byrne, J. P., & Davis, E. P. (2003). Panel estimation of the impact of exchange rate uncertainty on investment in the major industrial countries. Brunel University Research Archive. http://bura.brunel.ac.uk/handle/2438/947
• Caballero, R. J. (1991). On the sign of the investment-uncertainty relationship. American Economic Review, 81(1), 279-288. https://www.jstor.org/stable/2006800
• Cengiz, Ç. (2018). Döviz kurunun belirlenmesine yönelik teorik yaklaşımlar. Sakarya İktisat Dergisi, 7(4), 1-17. Claassen, E. M. (1998). Global monetary economics. Oxford University Press.
• Demirgil, B. (2021). Makroekonomik değişkenler ile işsizlik ilişkisi: Türkiye üzerine ekonometrik bir analiz. Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 3(1), 13-21. https://doi.org/10.46482/ebyuiibfdergi.863713
• Dinler, Z. (2007). İktisat. Ekin Kitabevi.
• Dooley, M. P., & Isard, P. (1980). Capital controls, political risk, and deviations from interest-rate parity. Journal of Political Economy, 88(2), 370-384.
• Dornbusch, R. (1976). Expectations and exchange rate dynamics. Journal of Political Economy, 84(6), 1161-1176. https://doi.org/10.1086/260506
• Dornbusch, R., & Fischer, S. (1980). Exchange rates and the current account. American Economic Review, 70(5), 960-971. https://www.jstor.org/stable/1805775
• Dritsakis, N. (2011). Demand for money in Hungary: An ARDL approach. Economics and Finance Review, 1(5), 1-12.
• Elmas, Ç. (2018). Yapay zekâ uygulamaları. Seçkin Yayınları.
• Erdoğmuş, M., ve Barışık, S. (2020). Net döviz gelirinin ulusal para arzı üzerindeki etkisi: Türkiye örneği. Journal of International Management, Educational and Economics Perspectives, 8(1), 1-17.
• Erener, C., ve Aypek, N. (2018). Döviz kuru hareketlerinin Türkiye’nin dış borç stoku üzerindeki etkisinin analizi. Journal of Banking and Financial Research, 5(2), 15-30.
• Ergün, T. H. (2021). Testing the gold reserve and exchange rate relations in Turkey with Fourier approach. Journal of the Human and Social Science Researches, 10(2), 1728-1742. http://www.itobiad.com/tr/pub/issue/62559/826859
• Esenyel, N. M. (2016). Döviz kurunun tahmin edilmesinde istatistiksel yöntemlerin karşılaştırmalı analizi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Fabozzi, F. J., Gupta, F., & Markowitz, H. M. (2002). The legacy of modern portfolio theory. The Journal of Investing, 11(3), 7-22. https://doi.org/10.3905/joi.2002.319510
• Fama, E. F. (1991). Efficient capital markets: II. The Journal of Finance, 46(5), 1575-1617. https://doi.org/10.1111/j.1540-6261.1991.tb04636.x
• Fausett, L. (1994). Fundamentals of neural networks: Architectures, algorithms and applications. Prentice Hall.
• Flood, R. P., & Rose, A. K. (1995). A survey of empirical research on nominal exchange rates. CIDER Working Papers, 95-051.
• Frenkel, J. A. (1976). A monetary approach to the exchange rate: Doctrinal aspects and empirical evidence. Scandinavian Journal of Economics, 78(2), 200-224. https://doi.org/10.2307/3439924
• Friedman, M. (1956). The quantity theory of money: A restatement. In M. Friedman (Ed.), Studies in the quantity theory of money (ss. 3-21). University of Chicago Press.
• Girton, L., & Roper, D. (1978). A monetary model of exchange market pressure applied to the postwar Canadian experience. American Economic Review, 67(4), 537-548. https://www.jstor.org/stable/1813387
• Granger, C. W. J., Huang, B. N., & Yang, C. W. (2000). A bivariate causality between stock prices and exchange rates: Evidence from recent Asian flu. The Quarterly Review of Economics and Finance, 40(3), 337-354.
• Günay, S., Eğrioğlu, E., ve Aladağ, H. (2007). Tek değişkenli zaman serileri analizine giriş. Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Güneri, N., ve Apaydın, A. (2004). Öğrenci başarılarının sınıflandırılmasında lojistik regresyon analizi ve sinir ağları yaklaşımı. Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, 1, 170-188.
• Hacıevliyagil, N., Şit, A., ve Doğan, B. (2019). Türkiye ile BRICS ülkelerinde enflasyon, faiz oranları ve para arzı ile döviz kuru ilişkisinin karşılaştırması. Gaziantep Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 1(1), 1-15.
• Hicks, J. R. (1958). The future of the rate of interest. Transactions of the Manchester Statistical Society, 1-14.
• Hodge, D. (2005). The effect of exchange rate volatility on trade and employment: A brief review of literature.
• Human Sciences Research Council. http://www.hsrc.ac.za/en/research-data/ktree-doc/1308
• Husted, S., & Melvin, M. (2009). International economics (8. baskı). Pearson.
• Kara, H., ve Öğünç, F. (2005). Exchange rate pass-through in Turkey: It is slow, but is it really low? The Central Bank of The Republic of Turkey Research Department Working Paper, 5(10), 1-17.
• Karpuz, F., ve Kızıltan, A. (2014). Türkiye’de kısa vadeli yabancı yatırımlar ile reel döviz kuru arasındaki ilişki. Ekev Akademi Dergisi, 18(60), 1-20.
• Khan, M. K., Teng, J. Z., & Khan, M. I. (2019). Co-integration between macro-economic factors and the exchange rate USD/CNY. Financial Innovation, 5(1). https://doi.org/10.1186/s40854-019-0133-3
• Kızılkaya, F. (2021). Relationship between oil prices and real-exchange rate in Turkey: An investigation using asymmetric Fourier causality analysis. Istanbul Journal of Economics, 71(2), 549-568. https://doi.org/10.26650/ISTJECON2021-1019608
• Krueger, A. O. (1983). Exchange rate determination. Cambridge University Press.
• Laffer, A. B., & Miles, M. A. (1982). International economics in an integrated world. Scott, Foresman and Company.
• Lucas, R. E. (1973). Some international evidence on output-inflation tradeoffs. American Economic Review, 63(3), 326-334.
• Lyons, R. K. (2001). The microstructure approach to exchange rates. The MIT Press.
• Mandelbrot, B. (1966). Forecasts of future prices, unbiased markets, and "Martingale" models. The Journal of Business, 39(1), 242-255. https://www.jstor.org/stable/2351745
• Markowitz, H. (1952). Portfolio selection. Journal of Finance, 7(1), 77-91.
• McPherson, M. F., & Rakovski, T. (2000). Exchange rates and economic growth in Kenya: An econometric analysis (African Economic Policy Discussion Paper No. 18).
• Meese, R. A., & Rogoff, K. (1983). Empirical exchange rate models of the seventies: Do they fit out of sample? Journal of International Economics, 14(1-2), 3-24. https://doi.org/10.1016/0022-1996(83)90017-X
• Mishkin, S. F. (1996). Understanding financial crises: A developing country perspective (NBER Working Paper No. 5600).
• Mundell, R. A. (1968). International economics. The Macmillan Company.
• Muth, J. F. (1961). Rational expectations and the theory of price movements. Econometrica, 29(3), 15-335.
• Ollech, D., & Webel, K. (2020). A random forest-based approach to identifying the most informative seasonality test (Deutsche Bundesbank Discussion Paper No. 55/2020).
• Omisore, I., Yusuf, M., & Christopher, N. (2012). The modern portfolio theory as an investment decision tool. Journal of Accounting and Taxation, 4(2),19-28. https://doi.org/10.5897/JAT11.036
• Organ, İ., ve Berk, E. (2016). Kısa vadeli sermaye hareketlerinin döviz kuru ilişkisi ve Türkiye için Tobin vergisi tartışması. EconWorld Working Paper. https://doi.org/10.22440/EconWorld.WP.2016.005
• Otani, I., & Tiwari, S. (1981). Capital controls and interest rate parity: The Japanese experience, 1978-81. IMF Staff Papers, 28(4), 793-815. https://doi.org/10.2307/3866820
• Özdemir, A., ve Bilgen, A. (2021). Döviz kuru oynaklığının ekonomik büyüme üzerine etkileri: Türkiye örneği. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(2), 543-559.
• Öztemel, E. (2003). Yapay sinir ağları. Papatya Yayınları.
• Öztürk, N. (2012). Dış ticaret, kuram politika uygulama. Ekin Yayınları.
• Öztürk, N., ve Bayraktar, Y. (2010). Döviz kurlarını açıklamaya yönelik yeni yaklaşımlar. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 11(1), 1-20.
• Phillips, P. C. B., & Perron, P. (1988). Testing for a unit root in time series regression. Biometrika, 75(2), 335-346.
• Rumelhart, D. E., Hinton, G. E., & Williams, R. J. (1986). Learning internal representations by error propagation (Tech. Rep. No. 8506). University of California, San Diego.
• Saatçioğlu, C., ve Karaca, O. (2004). Döviz kuru belirsizliğinin ihracata etkisi: Türkiye örneği. Doğuş Üniversitesi Dergisi, 5(2), 183-195.
• Sabak, S., ve Başar, D. B. (2020). Enflasyonu etkileyen faktörlerin ülkeler bazında yapay sinir ağları analizi ile incelenmesi. Working Paper Series, 1(1), 27-38. https://doi.org/10.5281/zenodo.4387930
• Saidu, M. T., Naseem, N. A. M., Law, S. H., & Yasmin, B. (2021). Exploring the asymmetric effect of oil price on exchange rate: Evidence from the top six African net oil importers. Energy Reports, 7, 3478-3488.
• Sargent, T. J., & Wallace, N. (1975). "Rational" expectations, the optimal monetary instrument, and the optimal money supply rule. Journal of Political Economy, 83(2), 241-254.
• Serven, L. (2002). Real exchange rate uncertainty and private investment in developing countries (World Bank Policy Research Working Paper No. 2823).
• Seyidoğlu, H. (2017). Uluslararası iktisat, teori politika ve uygulama (21. Baskı). Yılmaz Basın Yayın.
• Sharifi-Renani, H. (2007). Demand for money in Iran: An ARDL approach. MPRA Paper No. 8224.
• SNNS. (2020). Stuttgart Neural Network Simulator. User Manual Version 4.2. http://www.ra.cs.uni-tuebingen.de/SNNS/welcome.html
• Solow, R. M. (1956). A contribution to the theory of economic growth. Quarterly Journal of Economics, 70(1), 65-94.
• Sönmezler, G., Akduğan, U., ve Gündüz, O. (2017). Türkiye’de cari açık sorununun reel döviz kuru ve ihracatın ithalata bağımlılığı açısından değerlendirilmesi. Maliye Finans Yazıları, 108(1), 105-122.
• Sünbül, E. (2020). The volume of foreign trade and relations of currency ARDL bound testing analysis (Turkey example). Economics Business and Organization Research, 1(1), 466-477. https://dergipark.org.tr/en/pub/ebor/issue/58610/850941
• Sünbül, E. (2022). VAR analysis on the relationship between consumer price index, real interest, and exchange rate: The case of Turkey. International Journal of Empirical Economics, 1(2), 2250008. https://doi.org/10.1142/S2810943022500081
• Terzi, H., ve Kurt, S. (2008). Türkiye’de dolarizasyon sürecinde döviz kuru ve enflasyon ilişkisi. Ekonomik Yaklaşım Dergisi, 18(64), 1-22.
• Tobin, J. (1955). A dynamic aggregative model. Journal of Political Economy, 63(2), 103-115.
• Tobin, J. (1958). Liquidity preference as behavior toward risk. The Review of Economic Studies, 25(2), 65-86. https://doi.org/10.2307/2296205
• Toda, H. Y., & Yamamoto, T. (1995). Statistical inference in vector autoregressions with possibly integrated processes. Journal of Econometrics, 66(1-2), 225-250.
• Tosunoğlu, N., ve Benli, Y. K. (2012). Morgan Stanley Capital International Türkiye endeksinin yapay sinir ağları ile öngörüsü. Ege Akademik Bakış, 12(4), 541-547.
• Tunalı, Ç. B. (2009). İktisatta beklentiler ve beklentilerin modellenmesi. İktisat Fakültesi Mecmuası, 59(1), 135-168.
• Yalçınkaya, Y., ve Tunalı, H. (2019). 2017-2018 döviz kuru türbülansı ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın yeni para politikası araçları. Ekonomi, Politika & Finans Araştırmaları Dergisi, 4(1), 17-36. https://doi.org/10.30784/epfad.511381
• Yurdakul, F., Er, H., ve Cevher, E. (2016). Döviz kuru modellemesi ve Türkiye üzerine bir uygulama. Gazi Kitabevi, Ankara.