An Evaluation on the Concept and Etymology of ‘Beard’ in Historical Turkic Languages

Yıl 2023, , 293 - 328, 05.09.2023

Sümeyra Alan

https://doi.org/10.35236/jots.1340556

Öz

Throughout history, various societies, both predating and following the rise of Islam, have ascribed diverse meanings to the beard. While the significance of the beard may hold little weight in certain societies, it occupies a prominent position in others. The beard has functioned as an emblem of status and has been employed as a means of punishment or reward, with its attributes such as shape, color, length, fullness, and sparsity playing a role. To the extent that in specific epochs, edicts concerning beards were issued, underscoring the significance of a young man’s beard growth date and meticulously noting such occurrences. In works like the Bāburnāma, even the date of a young man’s first beard shaving was meticulously recorded. The article is organized into five sections. The first section furnishes insights into the ‘etymology of the term’ and presents three distinct perspectives. Following the requisite etymological elucidations, our viewpoint on the word's origin is presented as the third proposed etymology. Subsequently, the exploration delves into ‘beards’, ‘varieties of beards’, ‘verbal expressions involving beards’, and ultimately ‘idioms and proverbs linked to beards’. The quotations gleaned from these works are translated into contemporary Turkish and provided under their respective categories.

Anahtar Kelimeler

historical Turkic languages, beard concept, saqal, etymology

Tarihî Türk Dillerinde ‘Sakal’ Kavramı ve Etimolojisi Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Throughout history, various societies, both predating and following the rise of Islam, have ascribed diverse meanings to the beard. While the significance of the beard may hold little weight in certain societies, it occupies a prominent position in others. The beard has functioned as an emblem of status and has been employed as a means of punishment or reward, with its attributes such as shape, color, length, fullness, and sparsity playing a role. To the extent that in specific epochs, edicts concerning beards were issued, underscoring the significance of a young man’s beard growth date and meticulously noting such occurrences. In works like the Bāburnāma, even the date of a young man’s first beard shaving was meticulously recorded. The article is organized into five sections. The first section furnishes insights into the ‘etymology of the term’ and presents three distinct perspectives. Following the requisite etymological elucidations, our viewpoint on the word's origin is presented as the third proposed etymology. Subsequently, the exploration delves into ‘beards’, ‘varieties of beards’, ‘verbal expressions involving beards’, and ultimately ‘idioms and proverbs linked to beards’. The quotations gleaned from these works are translated into contemporary Turkish and provided under their respective categories.

Anahtar Kelimeler

historical Turkic languages, beard concept, saqal, etymology

Kaynakça

• Abik, A. D. (1993). ‘Alī Şīr Nevāyī’nin Risaleleri Tārīḫ-i Enbiyā ve Ḫukemā, Tārīḫ-i Mülūk-ı ‘Acem, Münşeāt. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). (→ TMA, MÜN, TEH)
• Adilov, M. (2017). Kazak Türkçesi Deyimlerinde Yer Alan Arkaik Sözlerin Türkiye Türkçesi Yardımıyla Açıklanması Üzerine. 3. Uluslararası Öğrenciler Sosyal Bilimler Kongresi Bildiriler Kitabı I (02-03 Aralık 2017) (pp. 31-42). İstanbul.
• Agar, M. E. (1989). Kitâbu Fi'l-Fıkh Bi-Lisâni't-Türki (İnceleme-Metin-Sözlük). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). (→ KFT)
• Arat, R. R. (1930). Zur Heilkunde der Uiguren. [I]. Berlin. (Aus: SPAW. Phil.-hist. Kl. 1930, 24. 452–473.) (→ Heilk I)
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I (Metin). Ankara: TDK Yayınları. (→ KB).
• Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig II (Tercüme). Ankara: TTK Basımevi. (→ KB).
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III: İndex. Haz. Eraslan, K. et al. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. (→ KB).
• Argunşah, M. & Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları. (→ CC).
• Ata, A. (1997). Nāṣirü’d-dīn bin Burhānü’d-dīn Rabġūzī, Ḳıṣasü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) I: (Giriş-Metin-Tıpkıbasım). II. (Dizin). Ankara: TDK Yayınları. (→ KE).
• Ata, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları. (→ RKT).
• Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-Zekiyye Fi'l-Lûgati't-Türkiyye. İstanbul: TDK Yayınları. (→ TZ).
• Atalay, B. (1985-1986). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-IV. Ankara: TDK Yayınları. (→ DLT).
• Aydemir, A. (2012). Kutadgu Bilig ve Divanü Lugati’t Türk’e Göre ‘Saç-Sakal’ Kültürü Üzerine. Turkish Studies, 7 (3), 329-350.
• Baysa, H. (2017). Sakal Uzatma ve Bıyık Kısaltmanın Hükmüne İlişkin Görüşlerin Değerlendirilmesi. Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (14), 273-289.
• Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin-Dizin). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). (→ ÇGT).
• Bläsing, U. (2010). Ordu’daki Çal Kiraz ile Kaşgari’nin Çal Qoy’u Türkçenin Söz ve Kültür Tarihine ‘Renkli’ Bir Gezinti. Türk Dilleri Araştırmaları, 20, 35-74.
• Bozok, E. (2023). Türk Kültüründe Bir Ceza Söylemi Olarak Sakal Kesmek İfadesi. In Şavk, Ü. Ç. et al. (Eds.), Cumhuriyetin Yüzüncü Yılında Süer Eker Çağdaş Türkolojinin İzinde (pp. 277-290). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Brockelmann, C. (1928). Mitteltürkischer Wortschatz nach Maḥmūd al Kāšġarīs Dīvān lugāt at-Turk. Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Budagov, L. (1869-1971). Sravnitelnıy Slovar Turetsko-Tatarskih Nareçiy I-II. Sanktpeterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Caferoğlu, A. (1931). Abu Hayyan Kitâb al-İdrâk li-Lisân al-Etrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası. (→ Kİ)
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Prethirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Demirci, S. (2014). Osmanlı Nüfus Defterlerinin Tarih Yazımındaki Yeri: 1835 Tarihli Trabzon Vilayeti Maçuka/Maçka Kazâsı Müslim Nüfus Defteri Örneği. JHS History Studies, 6 (3), 119-145.
• Derleme Türkçesi Sözlüğü (1993). I-XI. Ankara: TDK Yayınları. (→ DS).
• Doerfer, Gerhard (1967). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. Unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit III, Türkische Elemente im Neupersischen: ǧīm bis kāf. Wiesbaden. (→TMEN)
• Düzlü, Ö. (2020). Ferman Padişahındır: III. Ahmed’in Sakal Fermanına Dair Bir Tarih Manzumesi. HİKMET-Akademik Edebiyat Dergisi, 6 (13), 345-358.
• Eckmann, J. (2014). Maḥmūd bin ‘Alī, Nehcü’l-Ferādīs, Uştmaḥlarnıŋ Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu). Haz. Zülfikar, H. & Tezcan, S. A. Ata (Dizin-Sözlük), Ankara: TDK Yayınları. (→ NF)
• Efendioğlu, S. (2021). Mevlânâ Lutfî Gül u Nevrûz (Dil İncelemesi-Metin ve Aktarma-Gramatikal Dizin-Tıpkıbasım). Erzurum: Fenomen Yayınları. (→ GN)
• Emren, H. & Güneş, M. (2023). Karahisar-i Sahib Sancağı, Han- Barçın, Sandıklı Kazalarındaki Aşiretlere Ait 1721 Numaralı Nüfus Defterinin Değerlendirilmesi (H.1256/M.1840-1841). Namık Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu Dergisi, 5 (1), 1-24.
• Erbay, F. (2003). Muhammed bin Ahmedü’z-Zahid’e Ait Çağatayca Bir Fıkıh Kitabı (İnceleme-Metin-Sözlük). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Konya. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). (→ ÇFK).
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. (2. Baskı). Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Erol, Ç. (2007). Türkiye Türkçesinde Kalıp Sözler Üzerine Bir İnceleme. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Giles, H. A. (1912). A Chinese-English Dictionary I-II. (2. baskı). China: Shanghai.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. (→ TDES).
• Günaydın, A. (2017). Ali Şîr Nevâyî’nin Dîvânlarında İnsan Görünümleri. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Güner, G. (2016). Karahanlı Türkçesinde Deyimleşmiş Birleşik Fiiller. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 2 (2), 81-130.
• Gülsevin, G. (2004). Ağız Tartışmalarında Ses Özelliklerinin Sınıflandırılması Üzerine Düşünceler ve Uşak İli Ağzı Örneği. İlmi Araştırmalar, 18, 31-44.
• İsi, H. (2022). Tantrik Türk Budizmi Metinlerinde Budist Şahsiyet ve Varlıklar (Tematik ve Dilsel İnceleme). Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyāzi, Nevayi’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, El Lüġātu’n-Nevā’iyye ve’l İştihādātu’l-Çaġatā’iyye. Ankara: TDK Yayınları. (→ALK).
• Kanar, M. (2001). Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Deniz Kitapevi. Kaplan, M. (2021). Klasik Türk Şiirinde Yaşlılık Algısı. Katre Uluslararası İnsan Araştırmaları Dergisi, 11, 217-252.
• Karagözlü, S. (2018). İbnü Mühenna Lügati’nin Türkçe ve Moğolca Kısmındaki Ortak Kelimeler Üzerine. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6 (70), 309-328.
• Karaörs, M. (2006). ‘Alī Şīr Nevāyī Nevādirü’ş-Şebāb. Ankara: TDK Yayınları. (→NŞ)
• Karamanlıoğlu, A. F. (1978). Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’tTürkî). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi. (→ KGT)
• Karamanlıoğlu, A. F. (2006). Şeyḫ Şereh Ḫˇāce Mu‘înü’l-Mürîd (Transkripsiyonlu Metin-Dizin-Tıpkıbasım). İstanbul: Beşir Kitabevi. (→ MM)
• Karasoy, Y. (1989). Şiban Han Divânı (İnceleme-Metin). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara. (Yayımlanmamış Doktora Tezi) (→ ŞHD)
• Kargı Ölmez, Z. (1993). Mahbūbü’l Kulūb (Metin-Gramer-Dizin). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). (→ MK)
• Kargı Ölmez, Z. (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları.
• Kaya, Ö. (1996). ‘Alī Şīr Nevāyī: Fevāyidü’l Kiber. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). (→ FK)
• Koçak, A. N. & Usta Demirlikan, Y. (2015). Mit-Rituel Dünyasında ‘Teke’. In I. Teke Yöresi Sempozyumu (04-06 Mart 2015) Bildiriler Kitabı I (pp. 345-352). Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Rektörlüğü Teke Yöresi Halk Kültürü Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• Koçkar, T. (2008). Karaçay - Malkarlılarda Oynanan İmece Oyunu "Teke - Aksakal". In Halk Kültürü’nde Tiyatro Uluslararası Sempozyumu (25 – 27 Aralık 2008) Bildiriler Kitabı (pp. 1-9). İstanbul: MOTİF Vakfı, Yeditepe Üniversitesi.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM73 1v-235v/2) (Giriş-Metin-İnceleme-Metin-Dizin). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). (→ TİEM73)
• Monier–Williams, S. M. (1899). A Sanskrit–English Dictionary, Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo–European Languages. Oxford. (→ MW)
• Muhammed Mehdi Hân (1960). Sanglax A Persian Guide to the Turkish Language. Clauson, Sir G. (Ed.). London. (→ Sang).
• Mustafa b. Mustafa (2010). Bir Osmanlı Bürokratının Uzakdoğu Seyahati. Haz. Uçar, A. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Müller, F. W. K. (1922). Uigurica III: Uigurische Avadāna-Bruchstücke (I-VIII). Berlin. (→ Uigurica III)
• Özdemir, S. D. (2019). Türk Halk Anlatılarında Dev Motifi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Elazığ. (Yayımlanmamış Doktora Tezi)
• Paşaoğlu, D. D. (2016). 19. Yüzyıl Nogay Muhacirlerine Ait Nüfus Defterleri. JHS History Studies, 8 (1), 111-135.
• Pavet de Courteille, A. (1870). El-Lügatü’l Nevāiyye ve’l-İstişhādātü’l-Çagatāiyye, Dictionnaire Turc Oriental. Paris. MDCCCLXX (→ DTO)
• Poppe, N. N. (2017). Mukaddimetü’l Edeb -Moğolca-Çağatayca Çevirinin Sözlüğü- Zemahşerî. Çev. Kaçalin, M. S. (Gözden Geçirilmiş 2. Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
• Radloff, W. (1893-1899). Versuch eines Wörterbuchs der Türk Dialecte (Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy). T. I 1893, T. II 1899. St. Petersburg (→ OSTN)
• Rahimi, F. (2016). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). (→ FKaç)
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuches der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae. (→ VEWT)
• Róna-Tas, A. & Berta Á. (2011). West Old Turkic: Turkic Loanwords in Hungarian I-II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. (→ WOT)
• Sağol, G. (1993). Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi (Giriş-Metin-Sözlük). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. İstanbul. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). (→ HKT)
• Sevortyan E. V. (1974-1997). Etimologiçesky Slovar’ Tyurskih Yazıkov (l. 1974, II. 1978, III. 1980, IV. 1989, V. 1997). Obşçetyurkskie i meztyurkskie osnovy na glasnye. Moskva: Izdatelstvo Nauka. (→ ЭCTЯ)
• Shōgaito, M. (1988). Drei zum Avalokiteśvara-sūtra passende Avadānas. In Laut, J. P. & Röhrborn, K. (Eds.), Der türkische Buddhismus in der japanischen Forschung (pp. 56-99, 107-119). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. (→ ShōAv)
• Soothill, W. E. & Lewis, H. (1937). A Dictionary of Chinese Buddhist Terms. London: Kegan Paul, Trench, Trubner ve Co. Ltd. (→ SH).
• Starostin, S. et al. (2003). An Etymological Dictionary of Altaic Languages I-III. Leiden; Boston: Brill.
• Şen, M. (1993). Zahîrüddîn Muhammed Bâbur. Bâburname: Giriş, Metin (Kâbil ve Hindistan Bölümleri), Açıklamalı Dizin. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. İstanbul. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). (→ BN)
• Şen, M. (2004). Tarihî Metinlerde Saç ve Sakal Kültürü. In Naskali, E. G. (Ed.), Saç Kitabı (pp. 12-44). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Şeyh Süleymân Efendi Buhârî (1298). Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî. İstanbul: Mihrân Matbaası. (→ ŞSL)
• Taymas, A. B. (1988). İbni-Mühenâ Lûgati. Ankara: TDK Yayınları. (→ İML)
• Tekin, T. (1967). “Determination of Middle-Turkic Long Vowels Through ʿarūḍ”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 20 (2), 151-170.
• Toker, İ. (2009). Renk Simgeciliği ve Din: Türk Kültür Yapısı İçinde Ak-Kara Renk Karşıtlığı ve Bu Karşıtlığın Modern Türk Söylemindeki Tezahürleri Üzerine. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 50 (2), 93-112.
• Toparlı, R. et al. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: TDK Yayınları. (→ TAM)
• Toparlı, R. (1992). İrşâdü’l- Mülûk ve’s-Selâtîn. Ankara: TDK Yayınları. (→ İM)
• Toparlı, R. (2003). Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t Türkiyye. Ankara: TDK Yayınları. (→ DM)
• Topgül, M. E. (2018). Hicri 3. Asrın Başlarında Sünnete Sarılmak: “Saç-Sakalını da Boyardı!”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 59 (1), 87-116.
• Türkay, K. (1988). Bedāyi‘u’l-Vasaṭ (İnceleme-Metin-Dizin). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). (→ BV)
• Türkçe Sözlük (1998). Haz. Parlatır, İ. et al. (9. Baskı). Ankara: TTK Basımevi.
• Uçar, E. (2017). Sir Gerard Clauson’un Sözlüğündeki ‘Muhtemel Etimolojiler’ Üzerine. JOTS, 1 (2), 74-90.
• Ünlü, S. (2012a). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2012b). Harezm Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Yorulmaz Kahve, M. (2022). Dîvân-ı Hikmet’te Organ Adlarının Kullanımı Üzerine Bir Değerlendirme. Túrkologia, 111, 66-92.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch–Deutsch–Türkisch). Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen (Hrsg.).
• Yıldız, A. (2020). Kültürel Bir Gösterge Olarak Renk Sembolizmi ve Beyaz’ın Kültürel İşlevleri. Türk Ekini Dergisi, 6, 37-49.
• Yüce, N. (1993). Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud bin ʿOmar bin Muhmmed bin Ahmed ez-Zamaḫşari, el-Ḫvârizmi Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: TDK Yayınları (→ ME)
• Yüksel, H. (2018). Tarihî Kayıtlarla Doğuda Toplumsal ve Dinsel Bir Ritüel Olarak Tıraş. Millî Folklor, 119, 86-99.