Кыргызча жана түрчө жөндөмө аталыштары боюнча

Yıl 2024, Cilt: 5 Sayı: 2, 420 - 433, 27.12.2024

Yusuf Gündüz

Öz

Ар бир илимдин өзүнө таандык терминдери болот. Терминдер илимдин ар кайсы тармагында узун сүйлөм менен түшүндүрүлгөн түшүнүктөрдү, бир сөз же сөз айкашы менен түшүндүрүп, ушул өзгөчөлүгү аркылуу, илимдин ачкычы болуп эсептелет. Терминдер – курамына кирген илимди даңазалоо касиетине ээ болушат. Ишибизде атоочторго жалганган жөндөмө категориясы терминдеринин аталыштары боюнча иш жүргүзүлдү. Жөндөмө аталыштары – кыргызча жана түркчө салыштырмалуу, түрк тилинде көп терминдүүлүк боюнча көйгөйлүк деңгээлге жеткен көрүнүшкө ээ. Макалада алгач, көп терминдүүлүк маселелери боюнча маалымат берилди. Кыргызча жана түркчөдөгү аталыштар салыштырылды. Кыргызча аталыштардын туруктуулугу жана түркчөдөгү көп термидүүлүктүн себептери боюнча кеп кылынды. Ар бир илимий тармакта жана ар бир тилде көп терминдүүлүк болушу мүмкүн болсо да, көйгөйгө айлануусунун ошол тилге зыян берүү коркунучу бар. Ошол себептен, көп терминдүүлүктүн алдын алуу, туруктуу термин колдонуу, мүмкүн болушунча жаңы термин чыгарбоо тууралуу сунуштар айтылган. Түркология бакытында окуган жана келечектин изилдөөчүлөрү катарында турган студенттер үчүн көп терминдүүлүк боюнча маалымат алууга өбөлгө болсун деген максат коюлган.

Anahtar Kelimeler

Кыргызча, Түркчө, Жөндөмө, Термин, Көп терминдүүлүк

Etik Beyan

“Кыргызча жана турчө жөндөмө аталыштары боюнча” аттуу изилдөөнү жазуу учурунда – илимий эрежелерге, этикалык талаптарга жана цитата эрежелерине карай тескери мамиле кылынган эмес. Чогултулган маалыматтар бурмаланган эмес жана изилдөө башка академиялык жарыялоо чөйрөсүнө жөнөтүлгөн эмес. Документ анализи болгондуктан этикалык уруксат алууга шарт эмес.

Kırgızca ve Türkçe Hal (durum) Ekleri Adlandırmaları Üzerine

Öz

Her bilimin kendine has terimleri vardır. Terimler, bilimde uzun bir cümleyle açıklanan kavramların tek bir kelime veya söz öbeği ile vücut bulmuş anahtarlarıdır. Bu sözler, ait olduğu bilimi hatırlatır ve temsil eder. Çalışmamızda isimlere eklenen hal eki terimleri üzerine araştırma yapılmıştır. Kırgızca ve Türkçede hal ekleri terimleri karşılaştırıldığında Türkçede sorun derecesine ulaşmış olduğu anlaşılmaktadır. Makalede öncelikle çok terimlilik ve çok terimlilik sorunları hakkında bilgi verilmiştir. Kırgızca ve Türkçe hal (durum) ekleri terim adlarının karşılaştırılması yapılmış, Kırgızca terimlerin sabit olması ve Türçede çok terimlilik arz etmesinin sebepleri açıklanmaya çalışılmıştır. Bilimin her alanında ve her dilde çok terimlilik, doğal görülse de bunun bir sorun haline gelmesi, dile zarar verme riskini taşımaktadır. Bu nedenle çok terimliliğin önüne geçme, sabit terim kullanma, gereksiz terim üretmeme hakkında tavsiyeler verilmiştir. Çalışmamızın çok terimlilik üzerine Türkoloji okuyan geleceğin araştırmacısı öğrenciler için bilgi edinmemeye vesile olması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kırgızca, Türkçe, Hal, Terim, Çok terimlilik

Kaynakça

• Abdıkalıkova, A. A. (2019). K. Tınıstanov сana Kırgız Terminologiyası. I. Arabaev Atındagı Kırgız Mamlekettik Universitetinin Сarçısı, (2), 66-69. https://elibrary.ru/download/elibrary_42799497_85933053.pdf
• Abduvaliev I. (2008). Kırgız tilinin morfologiyası: «Kırgız tili jana adabiyatı» adistigi boyunça jogorku okuu jaylardın studentteri üçün okuu kitep. Bişkek.
• Abduvaliev, İ (2015). Azırkı kırgız tili: (Morfologiya) COCdor üçün. Biyiktik plyus. Bişkek. Abduvaliev, İ.,  Sadıkov, T. (1997). Azırkı Kırgız Tili Morfologiya. Aybek, Bişkek.
• Adalı, O. (1995). Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler, TDK Yayınları, Ankara-1995.
• Akmataliev, A. A., Abduvaliev I., Jamankulova, G., Musaev, S. J., Sadıkov,T., Toktonaliev, K. T., Usubaliev, B. Ş.,  Egemberdiev, R. (2015). Azırkı kırgız tili: fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis. Bişkek.
• Akmatov, K.,  Cumayev, N. (2009). Kırgız tilinin maalımatnaaması: Azırkı Kırgız adabiy tili, fonetika, morfologiya, orfografiya, sintaksis, punktuatsiya, stilistika boyunça. 1. Baskı. Oş.
• Aksan, D. (2003). Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını. Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Akunova, A., Çokoşeva, B.,  Eşimbekova, G. (2009). Azırkı kırgız tili. Morfologiya: Jogorku okuu jaydın stud. üçün. Bişkek.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri.Baha Matbaası, İstanbul.
• Beserek, A. (1991). Türkçede Cümle Yapısı. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• Bilgegil, K. (1984). Türkçe Dil Bilgisi. Dergah Yayınları, İstanbul.
• Bilgin, M. (2006). Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. 2.baskı, Anı Yayıncılık, Ankara.
• Boz, E. (2018). Türk Dil Bilgisi Terminolojisinde Çok Terimlilik (Çok Adlılık) Sorunu. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 7(3), 1592-1603.
• Bozkurt, F. (2002). Türklerin Dili. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Çelik, B. (2021). Türkiye Türkçesindeki Hal Ekleri İle Koçi Bey Risalesi’ndeki Hal Eklerinin Mana Açısından Mukayeseli İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi, T.C İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Entitüsü, Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı. İstanbul.
• Davletov, S. (1980) Azırkı Kırgız tili: Morfologiya. Jogorku okuu jaylarının filologiya fak. studentteri uçunokuukitebi. Frunze – Mektep.
• Ergin, M. (1992). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları, 19.Baskı, İstanbul.
• Karahan, L. (1999). Türkçede Söz Dizimi. 6.baskı, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). TDK Yayınları, Ankara-2003.
• Kudaybergenov, S., Tursunov, A., & Sıdıkov, J. (1980). Kırgız tilinin adabiy grammatikası. İlim Basması. Frunze.
• Odacı, S. (2008). Üniversiteliler İçin Dil ve Anlatım. Tablet Yayınları, Konya.
• Oruzbaeva, B. ve Kudaybergenov, S (1964) Kırgız tilinin grammatıkası: (morfologıya), jogorku okuu jaylarının fılologıya fakultetterının studentterıne arnalgan okuu kitebi. Kırgız Mamlekettik Okuu-Pedagogıka Basması. Frunze.
• Oruzbaeva, B., Tursunov, A., Sıdıkov J., Akmatalıev, A., Musaev S., & Sadıkov, T. (2009) Azırkı kırgız adabiy tili: Fonetika, Leksikologiya, Leksikografiya, Frazeologiya, M orfologiya, Sintaksis, Stilistika, Tekstaanuu, Lingpoetika. Bişkek.
• Özçelik, S., & Erten, M. (2011). Türkiye Türkçesi Dilbisi. Bizim Büro Basımevi, Ankara.
• Pilav, S. (2008). Terim Sorunu Ve Eğitim Öğretimde Terimlerin Yeri Ve Önemi. Kastamonu Education Journal, 16(1), 267-276.
• Sadıkov, T., & Sagınbaeva, B. (2010) Kırgız&Turk Salıştırma Grammatıkasının Negizderi. Kırg. Resp. Bilim cana ilim ministrligi, K.Karasaev atındagı Bişkek Gumanitardık Universiteti–Bişkek.
• Sagınbaeva, B. (2006) Azırkı turk tilderindegi morfologiyalık paradigmatika (turk jana kırgız tilderi).Kırg. Resp. Bilim, ilim jana jaştar sayasatı ministrligi, Kırgız-Turk «Manas» universiteti –Bişkek.
• Şaş, A. K. (2020). Türkçede terim oluşturma yolları ve bilişim terimlerinin oluşum süreçleri. RumeliDE Dil Ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (21), 242-256. https://doi.org/10.29000/rumelide.843314
• Uluttuk İlimder Akademiyası. (2010). Kırgız Tilinin Sözdügü. Avrasya Pres - Bişkek.
• Yavuz, K., Yetiş, K., & Birinci, N. (1997). Üniversite Türk Dili ve Kompozisyon Dersleri. Bayrak Yayınları, İstanbul.