Susurluk-Orhaneli Alt Havzası’nda Doğal Koşullara Bağlı Afet Riskleri ve Havza Yönetimine Etkisi

Yıl 2025, Sayı: 7, 29 - 44, 25.06.2025

Yunus Emre Tan , Nuriye Garipağaoğlu

https://doi.org/10.58606/jwgdp.1697355

Öz

Doğal sistemlerin işleyişi, yalnızca çevresel süreçler değil, aynı zamanda insan faaliyetleri nedeniyle giderek daha fazla baskı altına girmektedir. Nüfus artışı ve teknolojik ilerlemeler, su, toprak ve enerji gibi doğal kaynakların sürdürülebilirliğini tehdit etmekte; aynı zamanda ekosistemlerin işlevselliğini zayıflatmaktadır. Bu durum, yerel ölçekte gelişen çevresel sorunların küresel düzeyde etkiler doğurmasına neden olmakta; iklim değişikliği, habitat kaybı ve doğal afetlerin sıklık ve şiddetini artırmaktadır. Bu çerçevede, havzalar su kaynaklarının korunması ve doğal kaynakların sürdürülebilir yönetimi açısından stratejik coğrafi birimlerdir. Havza yönetimi, yalnızca doğal afet risklerini değil; sosyal, ekonomik ve kültürel dinamikleri de gözeterek bütüncül bir yaklaşımı zorunlu kılmaktadır. Orhaneli Çayı Havzası, ekolojik çeşitlilik ve doğal kaynak potansiyeli bakımından önemli bir alan olmakla birlikte, aktif fay zonlarına yakınlığı, eğimli topoğrafyası, sanayi ve madencilik faaliyetleri ve yerleşmeler nedeniyle doğal afet risklerine açıktır. Bu çalışmada, Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) yöntemiyle havzanın tehlike duyarlılık analizleri kapsamında havza yönetimi incelenmiştir. Çalışmada AHS analizi ile deprem, erozyon, heyelan, sel, taşkın, kuraklık, orman yangını ve antropojenik kaynaklı tehlike duyarlılık haritaları oluşturulmuştur. Özellikle Tavşanlı ilçe merkezi ve Orhaneli ilçe merkezindeki yerleşmelerin alüvyal sahalarda olması ve taşkın sahası içerisinde kalması sonucunda; deprem, sel ve taşkın riskinin buralarda yoğunlaşmasına neden olduğu görülmektedir. Ayrıca orman sahasının yanlış arazi kullanımı ile tarım sahası olarak kullanılması antropojenik kaynaklı riski de beraberinde getirmektedir. Bu kapsamda üretilen 8 farklı tehlike duyarlılık analizi sonucu havzanın, çevresel yönetim stratejilerinin geliştirilmesi, yenilenebilir enerji potansiyelinin değerlendirilmesi ve doğal afetlere karşı dirençli bir havza planlamasının uygulanması önerilmektedir. Çalışma, Orhaneli Havzası’nda sürdürülebilir bir yönetim modeline katkı sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Analitik hiyerarşi süreci , Coğrafi bilgi sistemleri , Doğal afetler , Havza yönetimi , Orhaneli çayı havzası , Tehlike duyarlılık analizi

Disaster Risks Due to Natural Conditions in Susurluk-Orhaneli Sub-Basin and Their Effects on Basin Management

Öz

The functioning of natural systems is increasingly pressured not only by environmental processes but also by human activities. Population growth and technological advancements threaten the sustainability of natural resources such as water, soil, and energy, while weakening ecosystem functionality. Consequently, environmental problems emerging on a local scale are producing global effects, including climate change, habitat loss, and increased frequency and intensity of natural disasters. In this context, watersheds are strategic geographical units for the protection of water resources and the sustainable management of natural assets. Effective watershed management requires a holistic approach that considers not only natural disaster risks but also social, economic, and cultural dynamics. The Orhaneli Stream Watershed, with its rich ecological diversity and natural resources, is also vulnerable to natural hazards due to its proximity to active fault zones, steep topography, industrial and mining activities, and settlements. This study employs the Analytic Hierarchy Process (AHP) to assess hazard susceptibility within the watershed. AHP-based analyses produced susceptibility maps for various hazards, including earthquakes, erosion, landslides, floods, droughts, forest fires, and anthropogenic threats. The concentration of settlements in alluvial areas, particularly in Tavşanlı and Orhaneli town centers, has increased their exposure to earthquake and flood risks. Moreover, the conversion of forest land to agricultural use has elevated anthropogenic risk. Based on the eight hazard susceptibility analyses, the study recommends strategies for environmental management, evaluation of renewable energy potential, and disaster-resilient watershed planning. Ultimately, the study aims to contribute to a sustainable watershed management model for the Orhaneli River Basin.

Anahtar Kelimeler

Analytical hierarchy process , Basin management , Geographic information systems , Hazard susceptibility analysis , Natural disasters , Orhaneli stream basin

Kaynakça

• Bailey, R. G. (1995a). Ecosystem Geography. Springer Verlag. New York, USA.
• Bakker, K. (2012). Water security: Research challenges and opportunities. Science Journal, 337, 914–915.
• Birkman, J., & Wisner, B. (2006). Measuring The Unmeasurable: The Challenge of Vulnerability. United Nations University, Institute for Environment and Human Security. Bonn, Germany.
• Blomquist, W., & Schlager, E. (2005). Political pitfalls of integrated watershed management. Society & Natural Resources, 18, 101–117.
• Chandra, S. (1990). Hydrology in Ancient India. National Institute of Hydrology. Rookee, p 106.
• Chen, S. J. (2007). History of China Water Resource Management. China Water Resources Management Publishing House. Beijing, p 134.
• Coşkun, M.; Gözalan, S.; Öztekinci, M. ve Coşkun, S. (2022). Susurluk Çayı Havzasında Tropikal Gün ve Yaz Günü Sayısındaki Eğilimler ve RCP 8.5 Senaryosuna Göre Modellenmesi. Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, 15(89), 343-358. http://dx.doi.org/10.29228/JASSS.55617
• Davenport, M. A., & Seekamp, E. (2013). A multilevel community capacity model for sustainable watershed management. Society & Natural Resources, 26(9), 1101–1111.
• Dickson, E., Baker, J. L., Hoornweg, D., & Tiwari, A. (2012). Urban Risk Assessments. The World Bank. Washington, USA.
• Doğru, B. & Güngöroğlu C. (2021). Farklı Meteorolojik İstasyonlara Ait Yağış Değerlerinin Haritalanmasında Etkenliğin Arttırılmasına Dair Bir Uygulama. Türkiye Coğrafi Bilgi Sistemleri Dergisi, 4(1), 15-22.
• Garipağaoğlu, N. (2012). Havza planlamalarında coğrafyanın rolü ve Türkiye’de havza planlamacılığı. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(2), 303-337.
• Garipağaoğlu, N., & Uzun, M. (2019). İznik Gölü Havzası’nda doğal ortam koşulları, değişimler ve muhtemel risklerin havza yönetimi ve planlamasına etkisi. Doğu Coğrafya Dergisi, 24(42), 1-15. https://doi.org/10.17295/ataunidcd.621776
• Garipağaoğlu, N. & Uzun, M. (2021). Development stages of basin management and different models. International Journal of Geography and Geography Education (IGGE), 43, 338-357.
• Gleick, P. H. (2000). The changing water paradigm: A look at twenty-first century water resources development. Water International, 25, 127–138.
• Grigg, N. S. (1999). Integrated Water Resources Management: Who Should Lead Who Should Pay. Journal of the American Water Resources Association, 35(3), 527-534.
• Hampton, S. E. (2013). Understanding Lakes Near And Far. Science Journal, 342, 815–816.
• Hebin, L., & Ueta, K. (2012). Lake Watershed Management: Services, Monitoring, Funding, And Governance. Lakes & Reservoirs: Research & Management, 17, 207–223.
• Intergovernmental Panel on Climate Change. (2013). Climate change 2013: The physical science basis. IPCC Secretariat.
• Kadıoğlu, M. (2008). Sel, heyelan ve çığ için risk yönetimi; Kadıoğlu, M. ve Özdamar, E., (Editörler), “Afet Zararlarını Azaltmanın Temel İlkeleri”; s. 251-276, JICA Türkiye Ofisi Yayınları, No: 2, Ankara.
• Karataş, A. (2017). Karasu Çayı Havzasının Hidrografik Planlaması. Çantay Kitabevi, İstanbul.
• Locatelli, B., & Vignola, R. (2009). Managing Watershed Services of Tropical Forests and Plantations: Can Metaanalyses Help. Forest Ecology and Management, (258) 1864–1870.
• Mutekanga, F. P., Kessler, A., Leber, K., & Visser, S. (2013). The Use of Stakeholder Analysis In Integrated Watershed Management. Mountain Research and Development, 33(2), 122–131.
• Nearly, D. G. (2000). Changing Perceptions of Watershed Management From a Retrospective Viewpoint. USDA Forest Service Proceedings, 13, 167–176.
• Okay, A.I., Satir M., ve Siebel W., (2006). Pre-Alpide orogenic events in the Eastern Mediterranean region, European Lithosphere Dynamics, Geological Society, London, Memoirs, 32, 389-405.
• Okay, I.A. (2011). Tavşanlı Zonu: Anatolid-Torid Bloku’nun Dalma-Batmaya Uğramış Kuzey Ucu. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, Sayı: 142, Ankara.
• Omernik, J. M. (1995). Ecoregions: A spatial framework for environmental management. Biological Assessment and Criteria: Tools for Water Resource Planning and Decision Making (pp. 49-62). Lewis Publishers. Omernik, J. M., & Bailey, R. G. (1997). Distinguishing between watersheds and ecoregions. Journal of the American Water Resources Association, 33(5), 935-949.
• Özşahin, E. (2014). Coğrafi bilgi sistemleri (CBS) ve analitik hiyerarşi süreci (AHS) kullanılarak Antakya (Hatay) şehrinde kütle hareketleri duyarlılığının değerlendirmesi. Ege Coğrafya Dergisi, 23(2), 19-35.
• Özşahin, E., & Kaymaz, Ç. K. (2015). CBS ve AHS kullanılarak doğal çevre bileşenleri açısından kentsel mekânın yerleşime uygunluk analizine bir örnek: Antakya (Hatay). Doğu Coğrafya Dergisi, 20(33), 111-134. https://doi.org/10.17295/dcd.52077
• Pandey, A., Chowdary, V. M., & Mal, B. C. (2007). Identification of critical erosion prone areas in the small agricultural watershed using USLE, GIS, and remote sensing. Water Resources Management, 21(4), 729–746.
• Saaty, T. L. (1990). How to Make a Decision: The Analytic Hierarchy Process. European Journal of Operational Research, 48(1), 9-26.
• Saaty, T. L., & Vargas, L. G. (2012). Model, methods, concepts & applications of the analytic hierarchy process. Springer Publishers.
• Shen, D., & Wu, J. (2004). Mountain-river-lake integrated water resources development program, Jiangxi, People’s Republic of China. Asian Development Bank.
• Tan, Y. E. (2019). Karabük-Safranbolu Havzası’nın karst jeomorfolojisi. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Karabük.
• Taştan, B., & Aydınoğlu, A. Ç. (2015). Çoklu afet risk yönetiminde tehlike ve zarar görebilirlik belirlenmesi için gereksinim analizi. Marmara Coğrafya Dergisi, 31, 366-397. https://doi.org/10.14781/mcd.83405
• Thorburn, C. (2012). Farmer field schools for integrated watershed management. Dev Pract 22(1):3–175.
• Torun, G. (2008). Sürdürülebilir Gelişme Bağlamında Havza Planlaması Ve Yönetimi: Alibey Içme Suyu Havzası Örneği. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Türkeş, M. (2012). Türkiye’de gözlenen ve öngörülen iklim değişikliği, kuraklık ve çölleşme. Ankara Üniversitesi Çevre Bilimleri Dergisi, 4(2), 1-32. https://doi.org/10.1501/Csaum_0000000063
• Türkeş, M., & Şahin, S., (2018) Türkiye’nin Fırtına Afeti Etkilenebilirliği ve Risk Çözümlemesi, Kebikeç, 46: 219-246. Uzun, S. M. (2022). Sakarya Nehri Göksu Çayı Havzası’nın doğal ortam koşulları kapsamında sürdürülebilir havza yönetimi ve planlaması. (Yayınlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Uzun, M., & Garipağaoğlu, N. (2022a). Mekânsal otokorelasyon ve kümeleme analizi yaklaşımı ile Göksu Çayı Havzası’nın (Sakarya Nehri Havzası) bütünleşik ve sürdürülebilir havza yönetim modeli. Türk Coğrafya Dergisi (81), 23-38. https://doi.org/10.17211/tcd.1173420
• Uzun, M., & Garipağaoğlu, N. (2022b). Göksu Çayı Havzası’nın (Sakarya Nehri Havzası) tehlike duyarlılık analizleri kapsamında havza yönetimi. Ege Coğrafya Dergisi, 31(2), 449-471. https://doi.org/10.51800/ecd.1160134.
• Uzun, M. (2024). Yenişehir (Bursa) Havzası’nın coğrafi karakterizasyonuna dayalı jeoekolojik risk duyarlılığı analizi. International Journal of Geography and Geography Education (51), 85-114. https://doi.org/10.32003/igge.1326841
• Wang, LX. (1999). Watershed management. China Forestry Publishing House, Beijing, p 325.
• White, G. F. (1997). The river as a System. a geographer’s view of promising approaches. Water International, 22(2), 79-81.
• Zheng, LD. (2004). History of watershed resource management. China Water Resources Management Publishing House, Beijing, p 305.
• İnternet Kaynakları URL-1 https://www.sondakika.com/guncel/haber-orhaneli-de-heyelan-yol-kapatti-3499230/