MÜTEAHHİRUN DÖNEMİN BİR MÜTEFEKKİRİ OLARAK SADRUŞŞERÎA ES-SÂNÎ’NİN İLMÎ KİŞİLİĞİ VE KELÂMI YENİDEN DÜZENLEME ÇABASI

Yıl 2017, Cilt: 15 Sayı: 1, 125 - 149, 15.01.2017

Kenzhebek Chyıbylov

Öz

Sadruşşerîa, İslam
düşüncesinde özgün eserler ortaya koyabilme başarısını gösteren bir isimdir. O,
aklî ve felsefî ilimlerden mantık, kelâm ve astronomi ilimlerini içeren Ta’dîlu’l-Ulûm
adlı ansiklopedik bir kitap yazmıştır. Kaynaklar Sadruşşerîa’nın, usûl ve
fıkıhta olduğu kadar, hadis, tefsir, mantık, kelâm, felsefe, matematik,
geometri, astronomi, sarf, nahiv, lügat, edebiyat ve belagat ilimlerinde uzman
olduğunu belirtir. Sadruşşerîa, söz konusu eserinde kelâm ilminde pek rastlanılmayan bir
girişimde bulunarak tasavvufî konulara geniş yer vermiştir. O, Tasavvufu kelâm
ilminin konuları içine alma girişimiyle Hâris el-Muhâsibî’nin geleneğini
gündeme getirmiştir. Sadruşşerîa’nın tasavvuf ilmine olan bu tavrından,
özellikle felsefe ve mantığı Hanefî-Mâturidî kelâm ve usûl ilmine dâhil
etmesinden dolayı onu bu ekolün Gazzâli’si olarak görmek de mümkündür. Makalemizde onun mantık, astronomi, tasavvuf,
edebiyat alanlarındaki ilmi kişiliği ve kelâm ilmini yeniden düzenleme çabası
ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sadruşşerîa, Ta’dîl, Tavdîh, vicdân, düzenleme

Kaynakça

• Ay, Mahmut, Sadruşşerîa’da Varlık Ta’dîlu’l-ulûm Temelinde Kelâm-Felsefe Karşılaşması, 1. bs., Ankara: İlahiyat, 2006.
• Aydın, Cengiz - Aydın, Gülseren, “Batlamyus”, DİA, V, 196-99.
• Aydın, Ömer, “Sadruşşerîa es-Sani’ye Göre İnsan Hürriyeti ve Fiilleri”, doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996.
• Aynî, M. Ali, “Türk Mantıkçıları”, Dar’ul-Funûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 3/10, (1928): 49-64.
• Bağdâdî, İsmâîl Pâşâ, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn ve’l-Musannifîn, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1955.
• Barthold, V. Viladimiroviç, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, 1. bs., İstanbul: Kervan Yayını, 1981.
• Barthold, V. Viladimiroviç, Orta Asya Türk Tarihi Dersleri, haz. Hüseyn Dağ, 1. bs., Ankara: Çağlar Yayınları, 2004.
• Barthold, W., “Burhân Ailesi” İA, II, 839-40.
• Bedir, Mürteza, “Osmanlı Öncesi Türk Hukuk Tarihi Yazıcılığı”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), 3/5, (2005): 27-84.
• Brockelmann, Carl, Târîhu’l-Adabi’l-Arabiyyi, trc. Muhammed Garib v.dğr., Mısır: el-Hey’etu’l-Mısrıyye el-Âmme li’l-Kitab, 1995.
• Buhârî, Nâsıruddîn, Tuhfetü’z-Zâirîn, haz. Molla Muhammed Mahdûm, Buhârâ: 1328/1910.
• Buhoriy, Sadriddin Salim, İkki Yüz Etmiş Etti Pir, Buhora: 2006.
• Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, 5. bs., İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2009.
• Çelebî, Kâtib, Keşfu’z-Zunûn an Esâmi’l-Kutubi ve’l-Funûn, haz. Şerafettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971.
• Çelebi, Kâtip, Mîzânü’l-Hakk fî İhtiyâri’l-Ahakk, haz. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1980.
• Evkuran, Mehmet, “Kelâm İlminin Yeniden İnşası Sözünün Anlamı ve İçeriği Üzerine”, Kelâm İlmi’nin Yeniden İnşasında Geleneğin Yeri: Koordinasyon Toplantısı ve Sempozyum Bildirileri, Elazığ: Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2004, 187.
• Fehd, Tevfîk “İlm-i Felek” DİA, XXII, 126-29.
• İbn Kutlûbuğa, Zeynuddîn, Tâcu’t-Terâcim fî Tabakâti’l-Hanefiyye, Bağdat: Matba’tu’l-Ânî, 1962.
• İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, nşr. Emîn M. Abdülvehhâb - M. Sâdık el-Ubeydî, Beyrût: Dârü İhyâ-i’t-Turâsi’l-Arabiy, 1419/1999.
• İdrisov, K. H, “Mistiçeskie Vzglyadı Ubaydulla İbn Mas’ud Buhari, İzvestnogo Kak Sadr Aş-Şari’a”, ed. Safar Abdullo, Sufizm V İrane İ Sentralnoy Azii, Materialı Mejdunarodnoy Konferensii, Almatı 2-3 Maya 2006, 254-55.
• Buhârî, Nâsıruddîn, Tuhfetü’z-Zâirîn, haz. Molla Muhammed Mahdûm, Buhârâ: 1328/1910.
• Buhoriy, Sadriddin Salim, İkki Yüz Etmiş Etti Pir, Buhora: 2006.
• Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, 5. bs., İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2009.
• Çelebî, Kâtib, Keşfu’z-Zunûn an Esâmi’l-Kutubi ve’l-Funûn, haz. Şerafettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971.
• Çelebi, Kâtip, Mîzânü’l-Hakk fî İhtiyâri’l-Ahakk, haz. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1980.
• Evkuran, Mehmet, “Kelâm İlminin Yeniden İnşası Sözünün Anlamı ve İçeriği Üzerine”, Kelâm İlmi’nin Yeniden İnşasında Geleneğin Yeri: Koordinasyon Toplantısı ve Sempozyum Bildirileri, Elazığ: Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2004, 187.
• Fehd, Tevfîk “İlm-i Felek” DİA, XXII, 126-29.
• İbn Kutlûbuğa, Zeynuddîn, Tâcu’t-Terâcim fî Tabakâti’l-Hanefiyye, Bağdat: Matba’tu’l-Ânî, 1962.
• İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, nşr. Emîn M. Abdülvehhâb - M. Sâdık el-Ubeydî, Beyrût: Dârü İhyâ-i’t-Turâsi’l-Arabiy, 1419/1999.
• İdrisov, K. H, “Mistiçeskie Vzglyadı Ubaydulla İbn Mas’ud Buhari, İzvestnogo Kak Sadr Aş-Şari’a”, ed. Safar Abdullo, Sufizm V İrane İ Sentralnoy Azii, Materialı Mejdunarodnoy Konferensii, Almatı 2-3 Maya 2006, 254-55.
• Kaplan, İlyas, “Hanefi Mezhebinde Muteber Kaynaklar ve Mezhep İçi Tercihin İşleyişi”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 18, (2011): 311-25.
• Kâşifi, Fahreddin Ali b. Hüseyn, Reşehât A’ynu’l-Hayât, nşr. Ali Asgar Muîniyân, Tahran: 1977.
• Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu’cemu’l-Müellifîn Terâcimu Musannifi’l-Kutubi’l-Arabiyye, haz. Rifat Rızâ Kehhâle, Dımaşk: Matbaatu’t-Turkâ, 1378/1958.
• Köksal, Cüneyt, Fıkıh Usulünün Mahiyeti ve Gayesi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Kureşî, Abdulkâdir, el-Cevâhirü’l-Mudıyye fî Tabakâti’l-Hanefiyye, Haydarâbâd: Dairetu’l-Meârifi’l-Osmâniye, 1332.
• Leknevî, Muhammed, el-Fevâidü’l-Behiyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Memiş, Murat, “Eş’arî-Mâturidî İhtilâfına Dair İki Risâle”, DEÜİFD, XXXV, (2012): 75-103.
• Öngül, Ali, “Burhân Ailesi”, DİA, VI, 430-32.
• Özen, Şükrü, “Sadruşşerîa”, DİA, XXXV, 427-431.
• Remzî, Murat, Telfîķu’l-Ahbâr ve Telķîhu’l-Âŝâr fî Veķâ’i’i Ķâzân ve Bulġâr ve Mülûki’t-Tatâr, haz. İbrâhim Şemseddin, 1. bs., Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İImiyye, 1423/2002.
• Sadruşşerîa, Ubeydullâh b. Mes’ûd, Risâletü Te’vîli Kıssati Yûsuf, Süleymaniye Ktp, Ayasofya, nr. 1980.
• Sadruşşerîa, Übeydullâh b. Mesûd, et-Tavdîh (Taftâzânî’nin Şerhu’t-Telvîh ala’t-Tavdîh li Metni’t-Tenkîh fî Usûli’l-Fıkh eseriyle birlikte), 1. bs., Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İImiyye, ts.
• Sadruşşerîa, Übeydullâh b. Mesûd, Ta’dîlu’l-Ulûm, Süleymaniye Ktp, Antalya Tekelioğlu, nr. 798.
• Semerkandî, Devletşâh, Devletşah Tezkiresi, çev. Necati Lugal, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Yayın Serisi, 1977.
• Serkîs, Yûsuf b. İlyân, Mu’cemu’l-Matbûâti’l-Arabiyye ve’l-Muarrebe, Mısır: Matbaatu Serkîs, 1346/1928.
• Seyyid Bey, Mehmed, CHP Grup Toplantısı Tutanakları 1923-1924, haz. Yücel Demirel - Osman Zeki Konur, 1. bs., İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2002.
• Seyyid Bey, Mehmed, Usûlü Fıkıh (Medhal), İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333. Keskioğlu, Osman, Fıkıh Tarihi ve İslam Hukuku, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını, 1980.
• Subhânî, Cafer, Mevsûatu Tabakâti’l-Fukahâ, Beyrût: Dârü’l-Edvâ, 1420/1999.
• Sûsî, Ebu Tayyib Mevlüd, Mucemü’l-Usûliyyîn, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İImiyye, 1423/2002.
• Şa’ban Muhammed İsmail, Usûlü’l-Fıkh: Târîhuhû ve Ricâluhu, 2. bs., Dârü’s-Selâm, 1419/1998.
• Şeyhzâde, Abdurrahîm b. Ali, Nazmu’l-Feraid ve Cem’u’l-Fevâid, Mısır: Bil-Matba’ti Edebihi bi Sûki’l-Hazari’l-Kadîm, 1317.
• Taftâzânî, Sâdeddîn, Şerhu’t-Telvîh ala’t-Tavdîh li Metni’t-Tenkîh fî Usûli’l-Fıkh, 1. bs., Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İImiyye, ts.
• Taşköprüzâde, Ahmed, Miftâhu’s-Se’âde ve Misbâhu’s-Siyâde fî Mevzûâti’l-Ulûm, nşr. Kâmil Bekrî ve Abdulvehhâb Ebu’n-Nûr, Kâhire: Dâru’l-Kutubi’l-Hadîsiyye, 1968.
• Temîmî, Takıyyuddin, Tabakâtu’s-Seniyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Riyad: 1410/1989.
• Terkan, Fehrullah “İslam Felsefesinden Bakarak Kelâmı Değerlendirmek: İleriye Dönük Bir Vizyon Denemesi”, Kelâm: Bilimler Hiyerarşisindeki Yeri, Kelâm-Mantık ve Fıkıh Usûlü, Tarihsel Süreçte ve Günümüzde Kelâm Öğretimi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 2008, 104-05.
• Topaloğlu, Bekir, “Yûsuf Süresi”, DİA, XXXXIV, 28-30.
• Tosun, Necdet “Orta Asya’da Tasavvuf”, Orta Asya’da İslam, ed. Muhammet Savaş Kafkasyalı, Ahmet Yesevî Üniversitesi, Ankara-Türkistan 2012.
• Yaltkaya, Şerafettin, “Türk Kelâmcıları”, DFİFM, 5/23 (1932): 1-10.
• Yılmaz, Hayrettin, “Ubeydullah b. Mes’ûd Sadruşşerîa, Hayatı, Eserleri ve Ta’dîlu’l Kelâm Adlı Eserinin Muhtevası”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (1995): 204-217.
• Ziriklî, Hayreddin, el-Âlâm Kâmûs-ı Terâcim, Beyrût: 1969.